2.25.107 Inventaris van Stichting Centraal Orgaan voor Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel (COKZ) en taakvoorgangers, 1901-2018

De Stichting Centraal Orgaan voor Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel (COKZ) is de Nederlandse autoriteit op het gebied van zuivelcontrole en sinds 1 juli 2012 is het COKZ ook aangewezen voor de controle en het toezicht op de eieren en het pluimveevlees. Door middel van controle, toezicht en kennis van de wetgeving van zuivel, eieren en pluimveevlees, ziet het COKZ toe op de naleving van de regelgeving. Het COKZ doet dit voor en in opdracht van de overheid. Het COKZ is een privaatrechtelijke controle-instelling; het produceert of verhandelt zelf geen zuivelproducten, eieren, eiproducten of pluimveevlees. De werkzaamheden worden uitgevoerd in het kader van de nationale of Europese wet- en regelgeving en staan onder toezicht van de Nederlandse overheid (Landbouwkwaliteitswet art. 12).
Het COKZ is voortgekomen uit een aantal landelijke en regionale keurings- en controle-instellingen zoals het Centraal Orgaan Zuivelcontrole, het Centraal Orgaan Melkhygiëne en de Regionale Organen Melkhygiëne.

De botercontrolestations zijn opgericht in verband met “knoeierijen met boter in Nederland”, die reeds vóór het ontstaan van de margarine-industrie plaats hadden, maar daarna (1873) hand over hand toenamen. De “knoeierijen” bestonden met name uit het vermengen van boter met het goedkopere margarine en verkopen van dat product als boter. Het gevolg was dat de Nederlandse boter hoe langer hoe meer in diskrediet kwam en de zuivelbereiding in grote moeilijkheden bracht. Om het tij te keren werd de „Vereeniging ter bestrijding van de knoeierijen in den boterhandel" opgericht. Deze vereniging wist te bevorderen dat in 1889 de eerste boterwet tot stand kwam. Echter de uitvoering van de boterwet liet te wensen over. Uiteindelijk is door toedoen van de Friesche Maatschappij van Landbouw het eerste botercontrolestation opgericht.

Het eerste botercontrolestation is opgericht in Friesland (17 januari 1901), drie maanden later gevolgd door het botercontrolestation in Zuid-Holland. In 1903 zijn vervolgens de botercontrolestations Gelderland-Overijssel en Assen opgericht en in 1904 die van Maastricht, Eindhoven, Groningen en Middelburg. Het laatstgenoemde botercontrolestation is in 1913 opgeheven en is verenigd met het botercontrolestation in Eindhoven. In 1919 resp. in 1942 zijn de botercontrolestations Noord-Holland respectievelijk Utrecht opgericht door zich af te scheiden van het Botercontrolestation Zuid-Holland.
De belangrijkste doelstelling van de botercontrolestations was weer vertrouwen te wekken bij de afnemers (ook de buitenlandse) voor de onvervalstheid van het door de controlestations gecontroleerde product. De zuivelfabrieken hebben -hoewel zij soms zeer tegenstrijdige belangen hadden- in volle overtuiging samengewerkt in de botercontrolestations. Knoeierijen bleken veel efficiënter aangepakt te worden vanaf het moment dat door de zuivelfabrieken zelf het bedrog werd bestreden. Ook de overheid heeft hierbij (Rijkstoezicht) een belangrijke rol gespeeld

De samenwerking tussen de overheid en het in grote mate zelfwerkzame bedrijfsleven mag als geslaagd worden beschouwd, te meer daar het bedrijfsleven zelf ook het controleapparaat financierde. De oorspronkelijke garantie van echtheid en onvervalstheid werd in de loop van de jaren uitgebreid. Het Rijksbotermerk garandeerde de afnemer de afwezigheid van conserveringsmiddelen en schadelijke kleurstoffen, een maximum
vocht- en zoutgehalte, een minimum vetgehalte, een juist gewicht en de afwezigheid van fosfatase (dus voldoende pasteurisatie van de grondstof).

De geschiedenis van de “kaaskwestie” was de reden voor het oprichten van kaascontrole-stations.
Het eerste kaascontrolestation is opgericht op 19 februari 1906 (Kaascontrolestation Noord-Holland; dit station is in mei 1912 opgeheven), daarna zijn de Kaascontrolestations Zuid-Holland (1906), Friesland (1912), Utrecht (1913), Noord-Holland (1919), Zuid-Holland-Brabant (1919) en Leiden (1932?) opgericht.
In de beginjaren is het invoeren van kaasmerken een groot struikelblok geweest. Zo waren er opdrukmerken (KCZH), indrukmerken (het “Friesche merk” en het “Hoornsche merk”) en tenslotte het “caseïnemerk” bestaande uit een doorzichtig plaatje van kaasstof dat aan de achterzijde in spiegelschrift was bedrukt en dat bij de bereiding in de kaas werd geperst met de bedrukte kant onder. Dit laatste merk is uiteindelijk als het Rijksmerk ingevoerd.
In 1926 is -naar analogie van de boter- en kaascontrole- een begin gemaakt met de controle op de echtheid en zuiverheid van melkpoeder, bereid onder toezicht van de Zuivelbond FNZ (de voorloper van NZO), en zijn de eerste echtheidscertificaten aan melkpoederfabrieken verstrekt. Deze activiteit kan worden beschouwd als de voorloper van het Controlestation voor Melkproducten dat in 1930 tot stand kwam.
Op 12 juli 1937 werd het Zuivel Kwaliteitscontrolebureau in Amsterdam opgericht. Voortaan kon geen boter, kaas en melkpoeder meer worden uitgevoerd zonder een ZKB-certificaat, dat de kwaliteit van het product garandeert, naast de garantie van zuiverheid en echtheid van de boter- en kaascontrolestations

In 1940 brak de tweede wereldoorlog uit. Er werden veel overheidsmaatregelen uitgevaardigd, zoals het verplicht leveren van een gedeelte van de productie aan de zuivelcentrale voor verkoop aan het buitenland (lees: Duitsland). Op een gegeven moment mocht er zelfs geen boter meer terug naar de veehouders. In 1941 werd voor consumptiemelk een standaardisatieregeling afgekondigd en werd het in feite voor veehouders onmogelijk nog melk aan de consument te leveren. Ook werden alle boterproducenten (en later ook de boterompakkers en -handelaren) verplicht zich aan te sluiten bij een botercontrolestation. Aangeslotenen bij de botercontrole kregen in 1942 toestemming, om onder bepaalde voorwaarden margarine in kleinverpakking in voorraad te hebben en te distribueren. In de crisisjaren werd het rijksbotermerk ook gebruikt als heffingsmerk en in de jaren 1940 tot 1948 deed het rijksbotermerk tevens dienst als distributiezegel.

Het was duidelijk dat door de oorlogsjaren de zuivelfabrieken wat apparatuur en inrichting betrof achterop waren geraakt. Er was sprake van veel slijtage en geen vernieuwing. In 1944 was de fabrieksdirecties aangeraden om reeds nu plannen voor te bereiden tot modernisering van de fabrieksinventaris en voor het ontwerpen van eventueel nodige verbouwingen. Het duurde wel tot 1948 voordat de aanvoer van melk weer op het niveau was van 1939.
In 1956 ontstond een meningsverschil over de vraag of de betaling naar kwaliteit van boerderijmelk publiekrechtelijk (namelijk door het Productschap Zuivel ) of door privaatrechtelijke instellingen geregeld zou moeten worden. De overheid wilde een publiekrechtelijke regeling. Uiteindelijk werd een compromis bereikt: de controle zou worden uitgevoerd door privaatrechtelijke controle-instellingen, maar het Productschap Zuivel kon de premie voor eerste klasse melk wel aan een maximum binden. Kort daarop is het Centraal Orgaan voor Melkhygiëne (met de daarbij behorende Regionale Organen voor Melkhygiëne (ROM’s) en Erkende Controle-instellingen (ECI’s) gesticht. Het COM (Centraal Orgaan Melkhygiëne, 1957-1992 ) hield zich bezig met het bevorderen van de goede kwaliteit van melk, betrokken van veehouders, met name door het coördineren van de werkzaamheden van de ROM’s (Regionale Organen Melkhygiëne). Tot en met 1957 werd privaatrechtelijk gehandeld, op basis van contracten en vanaf 1958 werd gehandeld op basis van de Zuivelverordening 1958 van het Produktschap Zuivel, betreffende levering van melk door veehouders aan fabrieken.
In 1957 werd een begin gemaakt met de uitbetaling van boerderijmelk naar vet- en eiwit-gehalte.

Oprichting COZ
In de loop van de tijd was de organisatie van de Nederlandse zuivelcontrole ondoorzichtig geworden. Begin zeventiger jaren werd binnen het bedrijfsleven overeenstemming bereikt over de herstructurering van de zuivelcontrole. De basis daarvan lag in de Landbouwkwaliteitswet van 1971, die in 1973 van kracht is geworden.
In 1975 waren er nog vijf botercontrolestations, drie kaascontrolestations voor fabriekskaas en één voor boerenkaas, het Controlestation voor Melkproducten (CvM) en het Zuivel Kwaliteitscontrolebureau (ZKB). In dat jaar is door het zuivelbedrijfsleven het Centraal Orgaan Zuivelcontrole (COZ) opgericht, waarin de activiteiten van alle privaatrechtelijke zuivelcontrole-instanties werden gebundeld. Het COZ is op basis van de Landbouwkwaliteitswet aangewezen als de zuivelcontrole-instelling. Het was de bedoeling dat ook het CvM en het ZKB in deze controle-instelling zouden opgaan.
Het COZ (Centraal Orgaan Zuivelcontrole, 1975-1992) had tot taak het toezien op de naleving van de landbouwkwaliteitsvoorschriften voor kaasproducten en boterproducten door de bij het COZ aangeslotenen, het keuren van deze producten en het afgeven van certificaten. Daarnaast adviseerde COZ de minister inzake wijzigen van kwaliteitsvoorschriften. Het COZ had alsmede tot taak het bevorderen van een goede kwaliteit van melk- en zuivelproducten en andere producten, ten aanzien waarvan krachtens de Landbouwkwaliteitswet toezicht en keuring worden opgedragen.
Het COZ was een voortzetting van diverse boter- melk- en kaascontrolestations. Met het van kracht worden van de landbouwkwaliteitsregelingen voor boterproducten (1982) , kaasproducten (1982) en poedervormige melkproducten (1985) werden de taken en bevoegdheden van de meeste controlestations overgenomen naar het COZ.

In 1992 zijn het Centraal Orgaan Zuivelcontrole, het Centraal Orgaan Melkhygiëne en de Regionale Organen Melkhygiëne gefuseerd in het Centraal Orgaan voor Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel.(statuten COKZ, 30 maart 1992, Stcrt. 1992, 63). Het COKZ is opgericht als privaatrechtelijke rechtspersoon (stichting), met als instellingsgrondslag de Landbouwkwaliteitswet In (Stb. 1971 nr. 371). Sinds 1994 heeft het COKZ de status van Zelfstandig Bestuurs Orgaan 1. Het COKZ verricht sinds 2007 uitsluitend nog publieke taken in opdracht van bijvoorbeeld ministeries of het Productschap Zuivel.

De NCAE is een dienst van het Centraal Orgaan voor Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel (COKZ). COKZ heeft per 1 juli 2012 de wettelijke taken overgenomen van de Stichting Controlebureau Pluimvee, Eieren en Eiproducten (CPE), en de NCAE voert deze wettelijke taken uit.

In eerste instantie had iedere organisatie (Centraal Orgaan voor Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel (COKZ) en elke taakvoorganger zijn eigen archief dat ook in eigen beheer werd bijgehouden. Wanneer een organisatie werd opgeheven werd wel archief overgedragen aan de overnemende partij of taakopvolger. maar van een officiële overdracht naar een overnemende partij of een taakopvolger is niets bekend. Enkele taakvoorgangers hebben archief overgebracht naar een archiefbewaarplaats. Zo heeft bijvoorbeeld het Botercontrolestation Gelderland-Overijssel archiefmateriaal overgebracht naar het Regionaal Centrum Overijssel in Zwolle (nummer van de archieftoegang 0560.) Het beheer van archiefmateriaal is niet altijd consequent en volgens archiefrichtlijnen toegepast.

Het archief van het COKZ en taakvoorgangers is in de kelder en in de kluis geplaatst van het COKZ-gebouw in Leusden. Na de bouw van het pand in de 70-er jaren van de vorige eeuw werd archiefmateriaal opgeslagen in de kelder van het gebouw in Leusden door Exploitatie Zuivel Instituut en Centraal Orgaan Zuivelcontrole. Op een bepaald moment werd de mogelijkheid gegeven aan taakvoorgangers om op beperkte schaal archiefmateriaal aan te leveren ter bewaring in het gebouw van COKZ. Omdat daarbij geen duidelijke richtlijnen werden gegeven over welk materiaal er aangeleverd zou moeten worden en er ook geen verplichting was opgelegd om materiaal aan te leveren zijn de aangeleverde archiefdelen fragmentarisch te noemen. In eerste instantie waren de aangeleverde archiefstukken tussen ander materiaal in de kelder van het COKZ-gebouw in Leusden geplaatst, maar op een gegeven moment is het archiefmateriaal bij elkaar gezet binnen twee keldergangen en de kluisruimte, maar niet geordend per organisatie.

Het archief van het Centraal Orgaan voor Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel (COKZ) en taakvoorgangers is fragmentarisch van aard en beslaat de periode vanaf 1901 tot en met 2006. Het meest compleet is het archief van het COKZ zelf, maar ook zijn er relatief veel stukken van het Centraal Orgaan Zuivelcontrole (COZ) en het Zuivel Kwaliteitscontrolebureau (ZKB). Het COKZ en het COZ en het Exploitatie Zuivel Instituut (EZI) zijn en waren gevestigd in het huidige gebouw in Leusden. Overige taakvoorgangers zoals bijvoorbeeld de botercontrolestations waren gevestigd op diverse plekken in Nederland.
De stukken van het archief van het COKZ en taakvoorgangers betreffen vergaderstukken, jaarverslagen en soms correspondentie, maar ook stukken betreffende oprichting, ontwikkeling en opheffing van organisaties en de taakuitvoering. Van andere taakvoorgangers is veel minder materiaal aanwezig. Weinig archiefstukken in het algemeen, maar het komt ook voor dat het onderwerp beperkt is tot alleen vergaderstukken of jaarverslagen. Dit heeft te maken met inconsequent archiefbeheer in het verleden, maar ook met de omstandigheden zoals beschreven in punt 1.3 van deze inleiding.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Voor dit archief is geen andere toegang beschikbaar

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Centraal Orgaan Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel [COKZ] , nummer toegang 2.25.107, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, COKZ, 2.25.107, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

Rijkszuivelstation Leiden 1903-1979 (toegang 2.11.62)

Rijkszuivelconsulentschap voor Kaas te Arnhem 1909-1972 (toegang 2.11.11.01 en toegang 2.11.11.02)

Directie van de Landbouw: Afdeling Zuivelaangelegenheden, 1898- 1947 (Toegang 2.11.06)

Rijkszuivelinspecteur 1944-1963 (Toegang 2.11.38.02)

Rijkszuivelinspectie 1900-1944 (1960) (Toegang 2.11.38.01)