Engelandvaarders, 1940-1945

De index heeft voor iedere Engelandvaarder een persoonspagina (record). Hierop kunt u aantreffen:

Persoons- en reisgegevens

• achternaam;
• initialen;
• voornaam;
• geslacht;
• geboortedatum;
• geboorteplaats;
• geboorteland; 
• woonplaats;
• beroep;
• burgerlijke staat;
• godsdienst;
• politieke voorkeur (zoals socialistisch, communistisch of liberaal); 
• land van vertrek;
• datum vertrek; 
• datum aankomst; 
• hoofdroute (Noordelijke, Zuidelijke of Oostelijke route);
• landen op de route;
• locaties op de route; 
• helpers (soms is bekend wie de Engelandvaarder hulp bood onderweg, zoals ambassadepersoneel).

Bronverwijzingen

Na de persoons- en reisgegevens staan links met verwijzingen naar archiefstukken uit het Nationaal Archief die een verhoor bevatten van de Engelandvaarder nadat hij of zij in Engeland aankwam. Meestal komt het stuk uit het archief van het ministerie van Justitie te Londen (archiefnummer 2.09.06). Soms zijn verhoren opgenomen die eerder op de reis zijn afgenomen, zoals bijvoorbeeld in Lissabon of Stockholm. In een enkel geval gaat het niet om een verhoor, maar om losse aantekeningen, omdat er geen verhoor is, zoals in het geval van Erik Hazelhoff Roelfzema (Soldaat van Oranje).

De belangrijkste bron (hoofdbron) is te vinden onder Bronverwijzing verhoor en Scan verhoor. De Bronverwijzing verhoor verwijst naar het archief en het inventarisnummer waar het verhoor te vinden is. Bij Scan verhoor staat een rechtstreekse link naar de scans van het verhoor. Als u deze link aanklikt, opent er een nieuwe pagina met een viewer, waarin u de scans van het hele verhoor kunt bekijken. Een scan van de eerste pagina van dat verhoor wordt ook getoond.

In veel gevallen zijn er verwijzingen naar aanvullende bronnen. Deze zijn te vinden onder Aanvullende bron en Scan. Hier zijn verwijzingen en links opgenomen naar andere archiefstukken, waarin ook een verhoor of reisverslag te vinden is. Vaak gaat het om een kopie van de hoofdbron, maar het komt ook regelmatig voor dat het om een ander verhoor of reisverslag gaat.

De Engelandvaarders werden na aankomst in Engeland eerst door de Engelse veiligheidsdienst MI5 ondervraagd en beoordeeld op hun politieke betrouwbaarheid. Daarna werden de Engelandvaarders verhoord door de Nederlandse veiligheidsdienst. Tot 1942 was dat de Centrale Inlichtingen Dienst (CID). Na de reorganisatie van deze dienst, werd de Politie-Buitendienst (PBD) verantwoordelijk voor het afnemen van de verhoren. De PBD was een onderdeel van de Afdeling Politie van het ministerie van Justitie. 

De verhoren van de Nederlandse veiligheidsdienst bevatten onder andere de volgende informatie:

• persoons- en familiegegevens van de Engelandvaarder;
• een beschrijving van het (eventuele) verzetsverleden in Nederland;
• een beschrijving van de reis naar Engeland;
• een opsomming van volgens de Engelandvaarder betrouwbare en onbetrouwbare personen in Nederland of onderweg.

De index Reizen van Engelandvaarders is niet volledig. Het kan zijn dat er Engelandvaarders ontbreken. Verder zijn de volgende personen niet in de index opgenomen:

• Personen die niet in Engeland zijn aangekomen, omdat ze niet verder reisden dan bijvoorbeeld Zweden, of omdat ze onderweg omkwamen of gevangengenomen werden.
• Personen die geboren zijn na 1924 en mogelijk nog in leven zijn. Het gaat om 53 personen. Vanwege privacywetgeving zijn deze personen nog niet opgenomen in de index. Personen die geboren zijn na 1924 en van wie bekend is dat ze zijn overleden, zijn wel vindbaar in de index. Het gaat dan om personen die voorkomen in het Nationaal Register van Overledenen (NRO): een officieel register met overleden personen van de overheid dat het CBG | Centrum voor familiegeschiedenis beheert.
• Personen van wie geen verhoor bewaard is gebleven. Hieronder vallen ook militairen en mariniers die uitweken naar Engeland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zij zijn namelijk niet verhoord.

De index Engelandvaarders is gebaseerd op verschillende archiefstukken uit archieven die in het Nationaal Archief bewaard worden:

Het Nationaal Archief heeft meer archieven waarin u gegevens over Engelandvaarders kunt vinden. 
Een deel van deze archieven is beperkt openbaar (a-of b-beperkt). Wanneer u een archiefstuk niet zelf via de website kunt reserveren, is het beperkt openbaar. Archiefstukken met een a-beperking kunt u alleen aanvragen via de informatiebalie in de studiezaal van het Nationaal Archief. Daarnaast zijn er b-beperkte archiefstukken. Om deze archiefstukken te mogen bekijken moet u een aanvraag doen. 

Een Engelandvaarder is iemand met de Nederlandse nationaliteit of een inwoner van Nederland die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het geheim vanuit bezet gebied naar Engeland reisde om bij te dragen aan de strijd tegen de Duitse bezetter. Deze groep Engelandvaarders is later aangevuld met personen die nooit in Engeland aankwamen, omdat ze tijdens hun reis gevangen werden genomen, omkwamen, of niet verder reisden dan bijvoorbeeld Zweden. Wel moesten deze Engelandvaarders een aantoonbare intentie hebben gehad om deel te nemen aan de strijd tegen de bezetter. 
In de index Reizen van Engelandvaarders zijn alleen die Engelandvaarders opgenomen die in Engeland zijn aangekomen én van wie een verhoor of reisverslag bewaard is gebleven in het Nationaal Archief.

Bij aankomst in Engeland werden de Engelandvaarders eerst verhoord door de Engelse veiligheidsdienst MI5. Dat gebeurde in de Royal Victoria Patriotic School (RVPS) in het zuiden van Londen. Een aantal van deze verhoren ligt in de Engelse National Archives in Londen. Deze verhoren zijn niet gedigitaliseerd en zijn niet opgenomen in de index Reizen van Engelandvaarders.

Na de screening door MI5 werden de Engelandvaarders verhoord door de Nederlandse veiligheidsdienst. Als de Engelandvaarders betrouwbaar waren, dienden ze vaak bij het Nederlandse leger in ballingschap. Engelandvaarders hadden het voorrecht om zelf te kiezen bij welk legeronderdeel ze wilden dienen. Ze konden kiezen uit de landmacht (Prinses Irene Brigade), de luchtmacht (Royal Air Force), de Koninklijke Nederlandse Marine of het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL). Veel Engelandvaarders werden als geheim agent boven Nederland gedropt. Een aantal van hen reisde daarna opnieuw naar Engeland.

Aantallen Engelandvaarders

Het totale aantal Engelandvaarders is onbekend. Lang niet iedereen voltooide de reis, werd verhoord, of had als doel om vanuit geallieerd gebied tegen de Duitse bezetter te vechten. Een inventarisatie van de bronnen levert een lijst op met meer dan 2800 mogelijke Engelandvaarders. Na bestudering van de bronnen en de reizen van deze personen zijn 2150 personen als Engelandvaarder aangemerkt. Van hen is bekend dat ze in Engeland aankwamen en daar zijn verhoord. Onder deze Engelandvaarders bevonden zich 2082 mannen en 68 vrouwen.
Daarnaast zijn er circa 700 personen die niet zijn aangemerkt als Engelandvaarder en daarom ook niet zijn opgenomen in de index (hoewel een deel van hen wel in Engeland aankwam). Onder hen bevinden zich:

• Spanjestrijders. Zij vochten in de jaren dertig in Spanje tegen het fascistische regime van dictator Francisco Franco. Velen werden krijgsgevangen gemaakt en zaten tot 1943 vast in kamp Miranda de Ebro, waar ook veel Engelandvaarders terecht kwamen. In 1943 werden de Spanjestrijders samen met de Engelandvaarders vrijgelaten en naar Engeland doorgestuurd, waar sommigen in dienst traden bij de Prinses Irene Brigade. 
• Rekruten van het Franse Vreemdelingenlegioen. In de eerste oorlogsjaren waren deze rekruten meestal in Noord-Afrika gelegerd. Na de verdrijving van de Duitsers en de Italianen uit Tunesië in het voorjaar van 1943 werden zij doorgestuurd naar Engeland.
• Nazi-sympathisanten. Zij kwamen op verschillende manieren in Engeland terecht. Een aantal van hen werkte vrijwillig voor de Duitsers in Frankrijk of Scandinavië. Toen in 1944 de oorlogskansen keerden, probeerden ze zich aan te sluiten bij de geallieerden. Anderen hadden actief voor de Duitsers gevochten in bijvoorbeeld de Waffen-SS. Zij werden na D-Day in Frankrijk en België krijgsgevangen gemaakt en naar Engeland gestuurd. Deze personen zijn na de Tweede Wereldoorlog vaak onderzocht door de Bijzondere Rechtspleging vanwege hun collaboratie.
• Nederlanders die niet via bezet gebied naar Engeland gingen, zoals zeelieden en militairen die in het najaar van 1944 vanuit de bevrijde zuidelijke provincies naar Engeland werden gestuurd.

Routes

Met een bootje rechtstreeks over zee was een tocht die door een zeer kleine minderheid werd ondernomen. De meeste Engelandvaarders namen de zogeheten Zuidelijke route. Deze route liep vanuit bezet Nederlands gebied via België, Frankrijk, Spanje en Portugal, soms met een tussenstop in het neutrale Zwitserland. Een andere veel gebruikte route was de Noordelijke route. Deze liep via het neutrale Zweden en vandaar per vliegtuig naar Engeland. In de beginjaren van de oorlog is ook een aantal Engelandvaarders via de Oostelijke route (Vladivostok, Japan, USA) in Engeland gearriveerd. 
Gemiddeld deed een Engelandvaarder er een jaar over om vanuit Nederland in Engeland te komen.

Websites

• Museum Engelandvaarders
• Oorlogsbronnen.nl

Literatuur

• J. Bruin en J. van der Werff, Vrijheid achter de horizon: Engelandvaart over de Noordzee 1940-1945 (Houten 1998).
• Agnes Dessing , Tulpen voor Wilhelmina. De geschiedenis van de Engelandvaarders (Amsterdam 2004).
• Agnes Dessing, De grote oversteek: Engelandvaart over de Noordzee’, in: G. Aalders e.a. (red), Zevende Jaarboek van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (Zutphen 1996), pp. 67-89. 
• Marijke van Faassen,Toegankelijker dan gedacht. De rapporten van de ‘Commissie tot onderzoek naar de houding van Nederlandse diplomatieke en consulaire ambtenaren tegenover Nederlandse uitgewekenen’ (De Commissie-Cleveringa), in: D.A. Hellema, C. Wiebes, B. Zeeman (red), Vierde jaarboek voor de geschiedenis van de Nederlandse buitenlandse politiek in de twintigste eeuw (Den Haag 1998), pp. 121-127.
• L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, Deel 9, Londen (’s-Gravenhage 1979). Hierin vooral hoofdstuk 7: 'Hulp aan Engelandvaarders en Joodse vluchtelingen', pp. 515-624. 
• Sierk Plantinga, Joseph Willem Kolkman (1896-1944) en de Engelandvaarders. De hulp aan Nederlandse vluchtelingen in Vichy-Frankrijk, in: G. Aalders e.a. (red), Negende Jaarboek van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (Zutphen 1998), pp. 10-36. 
• G.J. Staal, De Nederlandse vluchtelingen in Zwitserland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een overzicht (Zeist 1998).
• Ruud Yap, En verder hoorden we niets..’. Nederlandse geïnterneerden van het Spaanse concentratiekamp te Miranda de Ebro 1940-1944, doctoraalscriptie Nieuwste Geschiedenis VU (Amsterdam 2004).
• De Schakel, kwartaaluitgave van de Stichting Genootschap Engelandvaarders, nummer 1 februari 1979 – nu.