2.19.220 Inventaris van de archieven van de Spar Centrale met daarbij gedeponeerde archieven over de jaren 1932-2008

De Spar werd op 28 juni 1932 opgericht door de in Zegwaart gevestigde levensmiddelengrossier Adriaan J.M. van Well als een vrijwillig filiaalbedrijf, bedoeld als samenwerkingsverband tussen daarbij aangesloten winkeliers en grossiers, waarbij gezamenlijke inkoop op bestelling de hoofdzaak was. Op 1 juli werd door een aantal winkeliers deze samenwerking bekrachtigd en vormden zij een organisatie De Spar. De altijd groene spar was het beeldmerk van Van Well. Later werd de naam geïnterpreteerd als een afkorting van de leuze “Door Eendrachtig Samenwerken Profiteren Allen Regelmatig en vervolgens werd de naam gewijzigd in “SPAR”.
De Spar was het eerste Nederlandse vrijwillige filiaalbedrijf (VFB) naar het voorbeeld van de Amerikaanse “chain stores”, een coöperatief samenwerkingsverband tussen zelfstandig ondernemende grossiers en winkeliers. Het onderscheidt zich van het grootwinkelbedrijf, waarbij in- en verkoop in één hand zitten en de winkels eigendom zijn van het grootwinkelbedrijf, en van de verbruikerscoöperatie, die in de sociale strijd als samenwerkingsverband tegen o.a. gedwongen winkelnering werd opgericht.

De grossiers van De Spar organiseerden zich in dertien Rayons of Spar-afdelingen. Het bestuur van elk rayon bestond uit een grossier per rayon, die daarover de leiding had, en een afvaardiging van de daar werkzame winkeliers. Grossiers mochten alleen goederen leveren aan winkeliers in hun rayon. Winkeliers werden geacht een vast minimumpercentage van hun producten af te nemen. De grossiers kwamen gezamenlijk eens per veertien dagen in Amsterdam bijeen.
In 1934 verenigden de bij De Spar aangesloten grossiers zich in de Spar Centrale, door geld in te leggen in een Stichting Verkoopcentrale De Spar. De centrale, die zich bezig hield met de verkoopplannen van de importeurs, benoemde een bestuur en stelde een toeziende Raad van Commissarissen aan. In 1935 benoemde Van Well voor de Centrale een inkoper-administrateur, die tevens directeur werd van de Spar Centrale, welke daarmee werd omgevormd tot een naamloze vennootschap. In de praktijk werd de functie en de rol van de centrale geheel bepaald door de leden-grossiers.

Van Well en zijn vier zonen bleven als grossiers en als functionaris bij de firma Van Well belangrijke functies vervullen. In 1980 kreeg de firma Van Well het predicaat koninklijk “wegens hun honderdjarig bestaan”, omdat gerekend werd vanaf de vestigingsdatum van het familiebedrijf Van Well in Zegwaart, dat als handel in ‘koloniale waren’, wijn en geneesmiddelen voor vee was begonnen.

In 1941 werd een landelijke Vereniging De Spar opgericht, waarin winkeliers, grossiers en Centrale maandelijks bijeen kwamen om algemene belangen te bespreken.
Het Sparsysteem van gezamenlijke inkoop vond navolging bij organisaties als VIVO (Vrijwillige Inkoop- en Verkooporganisatie) en VéGé (Verkoop gemeenschap) en kreeg belangstelling vanuit het buitenland. Op 10 augustus 1947 werd de Belgische Spar opgericht, waarna VFB’s in Frankrijk, Duitsland (1953) , Denemarken (1954), Oostenrijk en Engeland volgden. In 1954 leidde dat tot de oprichting van de Internationale Spar Centrale.

De Nederlandse Spar Centrale ontwikkelde zich tot een centraal orgaan, dat zich als taak stelde de zelfstandige ondernemers te adviseren, reclamemateriaal aan te bieden en bedrijfseconomisch te ondersteunen. Als zodanig functioneerde het als kenniscentrum op het gebied van winkelvoering. Dit kwam tot uitdrukking in een aantal functies, waarvan de winkeliers vrijwillig gebruik konden maken:

• Voordeliger inkoop van door de aangesloten winkeliers te verkopen goederen.
• Introductie van Sparzegels voor klanten; deze konden worden ingeruild voor zilveren guldens, maar ook voor attracties, bijvoorbeeld een Sparzomertocht. Deze zomertochten werden in ieder geval al in 1938 en 1939 georganiseerd. Aan het eind van de jaren ’50 werd de N.V. Spar Belegginsmaatschappij Nederland (SBMN) opgericht, die de Sparkoopzegel introduceerde.
• Introductie van Sparmerken, Sparwaarborgmerken, Spargarantiemerken. Spar was de eerste organisatie die producten onder eigen merknaam voerde. De Centrale regelde de deponering van merken op Sparartikelen in het Benelux merkenbureau, maar monitorde ook de successen van het desbetreffende artikel op de markt, wat leidde tot de opstelling van omzetstatistieken.
• De regeling van de reclame en de vormgeving van Sparwinkels: deels door publicatie, vanaf 1942 door de instelling van een Reclamefonds. Dit fonds ondersteunde ook acties van winkeliers die zelf campagne voerden of zich aansloten bij de jaarlijkse reclamecampagnes.
• Redactie en verspreiding van periodieken: 1936 Sparketting, 1964 Spar Express, 1965 jeugdblad HEE, Voorlichtingsbulletin ZB (= zelfbediening), deels gericht aan winkeliers, deels met reclame voor klanten. Hieronder valt ook verdere distributie van de Weekberichten,die door de Rayons werden verspreid.
• Boekhoudkundige advisering: in 1938 werd een Boekhoudbureau ingesteld.
• Organisatie van cursussen, zoals aanvullende opleiding van reeds werkzame winkeliers voor een vergunning van de Vestigingswet Kleinbedrijf 1937. Na de invoering van deze wet en de daarop volgende wetten was namelijk voor iedere winkelier een middenstandsdiploma vereist. Verder waren er opleidingen voor het vouwen van papieren zakjes, maar ook voor allerlei innovatietechnieken als kasmachines en de organisatie van zelfbedieningswinkels.
• Instelling van een beleggings- en voorschotafdeling, waarin winkeliers konden sparen of krediet verkrijgen. Uiteindelijk ging deze afdeling op in de SBMN.
• Hulp aan door oorlogshandelingen getroffen winkeliers. In 1940 werd hiervoor een Sparnoodfonds opgericht, dat tot 1949 uitkeerde. In 1953 schoot de centrale te hulp bij door de watersnood getroffen winkeliers.

De “Sparformule” beleefde in Nederland zijn hoogtijdagen in de jaren ’60, toen er iets meer dan tweeduizend winkels waren aangesloten. Dit aantal winkels daalde in 1982 tot 1937, mede als gevolg van de opkomst van grote supermarkten en het verbod op verticale prijsbinding in 1970.
Dit had ook gevolgen voor de Centrale, die eerst groeide en daarna kromp omdat landelijke functies werden overgenomen door de zelfstandige grossiers. Dat was te zien aan de huisvesting. Was het kantoor oorspronkelijk gevestigd aan de Keizersgracht in Amsterdam, het moest zich wegens uitbreiding tot ca. honderd medewerkers verplaatsen naar het Europahuis. Na 1970 volstond echter een kleinere villa aan de Berkenweg in Amersfoort, die uiteindelijk ook te groot werd. In 1990 kreeg de Spar Centrale ruimte in het kantoor van het supermarktconcern Unigro in ’s Hertogenbosch, wat duidt op dramatisch veranderde verhoudingen.

Rond 1960 behoorde Spar tot de grootste levensmiddelenorganisaties in Nederland met een marktaandeel van ruim 13%. Hoewel de meeste grossiers succesvol waren in hun marktgebied en profiteerden van de toenemende welvaart, onderkende men niet tijdig de noodzaak om de krachten te bundelen en op nationaal niveau intensief met elkaar samen te werken, om zo een tegenwicht te kunnen vormen tegen het oprukkende grootwinkelbedrijf. Een mooi voorbeeld waarbij een dergelijke samenwerking is geslaagd en tot zeer grote successen heeft geleid is Spar Oostenrijk.
In de jaren 1970 kwam in Nederland echter een proces op gang, waarbij minder succesvolle Spargrossiers werden overgenomen door hun meer succesvolle collega’s. Dit leidde in de jaren 1980 tot drie Sparblokken: VDB (= Verenigde Distributiebedrijven B.V). in Den Bosch met acht Spargrossiers, de firma Van Well in Zevenhuizen met vier Spargrossiers en de firma Van Silfhout te Amersfoort. Met name VDB was een grote speler in de markt, die een winkelketen als van P. de Gruyter wist op de kopen (1979). De Spar was in de jaren 1980 dermate gepolitiseerd, met name tussen de twee grote machtsblokken, dat samenwerken op landelijk niveau moeilijk werd, vooral wanneer er vanuit de Spar Centrale moest worden gestuurd. De werkzaamheden van de Centrale bleven beperkt tot het meest noodzakelijke voor de instandhouding van het Vrijwillig Filiaalbedrijf: het Spar eigenmerk, het Spar zegelsysteem, nationale reclamevoering en de internationale contacten. De twee grote Spargrossiers haalden alle noodzakelijke kennis zelf in huis. De Sparwinkeliers onder VDB hadden zich verenigd in een Detaillistenvereniging, die samen met het Management VDB een stichting overleg hadden gevormd. Daarmee konden de winkeliers in principe de zeggenschap behouden die aan het vrijwillig filiaalbedrijf eigen was.

Medio 1985 verwierf Schuitema B.V., een grote concurrent voor de Spar in de markt en zeer succesvol met haar formule C1000, de aandelen van Van Well. In 1987 verkocht Van Silfhout zijn Spargrossierderij aan de tweede grote concurrent van Spar, Unigro te Houten. In 1989 verwierf datzelfde Unigro ook de aandelen van VDB. Op die manier waren vanaf 1990 de aandelen van de B.V. Spar Centrale voor 100% in handen gekomen van haar twee grootste concurrenten. De bedrijven Schuitema en Unigro waren bovendien niet bereid of in staat ook maar op een of andere wijze samen te werken, laat staan binnen de nationale Sparorganisatie. Zo voerden zij een aantal geruchtmakende processen over de onderlinge aandelenver¬houdingen tussen Schuitema en Unigro.

Dat deze situatie negatieve gevolgen had voor de ontwikkeling van de Sparorganisatie laat zich raden. Unigro en Schuitema bouwden de grote Sparvestigingen in een hoog tempo om tot hun eigen marktformules, voor Spar resteerde slechts de kleinere en meer onrendabele winkels. Schuitema, die zich vooral concentreerde op zijn bedrijf C1000, bezat weldra geen enkele Sparvestiging meer, dus droeg zij in de jaren 1990 haar 30% belang in de B.V. Spar Centrale over aan Unigro, zodat de Sparorganisatie voor het eerst in haar bestaan één eigenaar had. Als gevolg van een grote fusie tussen Unigro, De Boer Winkelbedrijven en Vendex Food rond 1998 ontstond het Laurusconcern, na Albert Heijn de tweede levensmiddelenorganisatie van Nederland. Het jaar daarop bereikte Spar het absolute dieptepunt met slechts 160 Sparvestigingen in Nederland. Voor het voortbestaan diende ernstig te worden gevreesd, temeer omdat Laurus alle winkels wilden omvormen tot één centraal aangestuurde Konmarformule. Omdat in 2001 voor de realisatie van dit plan uiteindelijk geen middelen beschikbaar bleken, werd De Spar afgestoten. Tijdens dat proces kwamen de Sparondernemers in het geweer. Al tijdens eerdere onverkwikkelijkheden tussen de grossiers Schuitema en Unigro werden interne protocollen opgesteld, met procedures die het beeld en de formule van De Spar hoog dienden te houden. De Detaillistenvereniging VDB, door de verdwijning van de Sparwinkeliers van Schuitema automatisch Spar Detaillistenvereniging geworden, wist tijdens de afstotingsonderhandelingen te bedingen dat 10% van de aandelen van De Spar in haar handen zouden komen. De secretaris van de vereniging, tevens directeur van de Sparcentrale, wist te bewerkstellingen dat de Spar werd ondergebracht in de Sperwergroep, die op zijn beurt het voortbestaan van de VFB-formule garandeerde. Voor Spar was van groot belang de organisatie bij Sperwer onder te brengen omdat via Sperwer toegang werd verkregen tot de grootste inkooporganisatie in levensmiddelen van Nederland, Superunie. Ook bracht Sperwer zeker zestig Garantmarkten in, die tot Spar werden omgebouwd. De Spar vormde een holding, bestaande uit de Sparcentrale en twee distributiecentra. Op 1 februari 2002 nam de Sperwergroep de resterende 90% van de Spar-aandelen over, wat gemakkelijk ging omdat Laurus zijn capaciteiten inzake het Konmar-avontuur had overschat en met faillissement werd bedreigd.

De Detaillistenvereniging kreeg onder de vleugels van de Sperwer een sterke positie. Zo behield zij de grote invloed op de bedrijfsvoering die zij vroeger bij de VDB had gehad: zij leverde een commissaris in de Spar holding, ze had instemmingsrecht op de tariefstelling en de condities van de holding, participeerde in het stichtingsoverleg, waar het Sparbeleid tussen groot- en detailhandel wordt bepaald en werkte met de holding samen in commissies als formuletoetsing (FTC), winkelautomati¬sering, logistiek overleg, allemaal zaken waarmee de Centrale zich vroeger bezig hield. Detaillistenvereniging en Holding vormen samen een Stichting Overleg, dat ongeveer acht maal per jaar bijeen komt en het beleid van de Spar bepaalt. In 2011 werd de Vereniging “De Spar” opgeheven; de Detaillistenvereniging vormde zich om tot een Detaillistencoöperatie met een aparte status.

In 2007 werd vastgesteld dat Spar, dat toen zijn 75-jarig jubileum vierde, aan circa 320 zelfstandige Sparondernemers leverde. Daarmee is het met afstand marktleider in het segment van kleinere en middelgrote supermarkten in Nederland.
Spar Internationaal bleef zelfstandig voortbestaan. In 1992 bestonden er in vierentwintig landen Spar organisaties, welk aantal in 2010 gegroeid was tot 37. De vestigingen kennen reuzensupermarkten (hypermarkets) in China en Oostenrijk, waar De Spar in 2005 de grootste werkgever is. Het hoofdkantoor van Spar International is gevestigd aan het Rokin in Amsterdam.

Het Vrijwillig Filiaalbedrijf De Spar kende op nationaal en internationaal niveau diverse archiefvormers:

• De inkoopvereniging De Spar, in 1940 opgevolgd door de Vereniging De Spar. Het grootste gedeelte van het archief berust in het gemeentearchief Zoetermeer;
• De bij De Spar aangesloten dertien grossiers. Hieronder valt met name het bedrijfsarchief van de familie Van Well, die als de oprichters van De Spar gelden, waarvan archief in Zoetermeer berust. Van twee grossiers zijn archieven in deze inventaris beschreven: de n.v. Groothandel in Koloniale Waren J. de Lange, uiteindelijk b.v. v.h. F.J. de Lange te Amsterdam en J. Doets te Purmerend;
• De Spar Centrale, die in deze inventaris wordt beschreven; achtereenvolgens gevestigd in Zoetermeer, Amsterdam, Amersfoort, Houten en Roosendaal Omdat in de laatste plaats ook de Sparcentrale gevestigd was, werd dit kantoor ook het secretariaat van de Detaillistenvereniging VDB en zijn opvolgers;
• De Internationale Spar Centrale en de Vereniging Interspar, beide gevestigd in Amsterdam, met door deze organen opgerichte financieringsmaatschappijen als Intergroup Trade Amsterdam (IGT);
• De Spar Holding, die in 2000 is ontstaan na opname door de Sperwergroep en in 2002 definitief is opgericht. In 2007 verkocht Sperwer 45% van haar aandelen in Spar Holding aan Sligro in Vechel. Als gevolg daarvan werd de aandelenverhouding in Sparholding op dat moment 45% Sperwer, 45% Sligro en 10% de Spardetaillistencoöperatie;
• De Spar Detaillistencoöperatie.
• De Spar Overleg Stichting , gevestigd in Roosendaal;
• De Spar Beleggingsmaatschappij Nederland b.v., gevestigd in Roosendaal.

Deze inventaris heeft uitsluitend betrekking op het archief van de Spar Centrale en de in haar kantoor gedeponeerde archiefbescheiden.

Het archief werd in 2007 aan het Nationaal Archief geschonken. In 2010 werd het aangevuld met het archief van de Spar Detaillisten Vereniging, samen met enkele andere bescheiden die nog bij de ontruiming van het kantoor in ’s-Hertogenbosch werden aangetroffen en na een eerdere overdracht waren achtergebleven.

Voor het merendeel waren de stukken geordend in dossiermappen en ordners aangetroffen die door de administratie zelf zijn gevormd. De bestaande rubrieken en dossiers zijn zoveel mogelijk intact gelaten. Het archief is herhaalde malen door leden van de administratie geschoond. Dit blijkt onder meer uit het feit dat er diverse ordners werden aangetroffen met losse stukken historisch belangrijk materiaal, die bedoeld zijn om de visie van het Sparbeleid te documenteren.
De in het archief aangetroffen series zijn hersteld door ze op volgorde te beschrijven en zijn samen met de overige pakken en dossiers geplaatst in een door de inventarisator gevormd schema dat een afspiegeling is van de diverse aspecten van de bedrijfsvoering van de Spar, zoals die door de Centrale werd geadministreerd en ondersteund.

De door het secretariaat van de Centrale gevormde archieven van andere Spar-organen, waaronder enkele stukken van de vereniging “De Spar”, zijn in aparte hoofdstukken ondergebracht.

De toegang werd in 2011 voltooid door dr. J.A.A. Bervoets, als vrijwilliger werkzaam bij het Nationaal Archief.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Spar Centrale, nummer toegang 2.19.220, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Spar Centrale, 2.19.220, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

Afkorting

Voluit

AB

Algemeen bestuur

BBM

Beheers- en beleggingsmaatschappij ’s-Hertogenbosch

CBL

Centraal Bureau Levensmiddelenhandel

COP

Commissie Opvoering Productiviteit

CWA

Commissie Winkelautomatisering

DB

Dagelijks bestuur

De Spar

Door Eendrachtig Samenwerken Profiteren Allen Regelmatig.

FTC

Formule Toetsingscommissie

HOPE

Higher Operation Profits through Efficiency

IFAG

Interspar Finance Amsterdam Group

IGT

Intergroup Trading Amsterdam

ISK

Instituut voor Strategische Kommunikatie

NIC

Nederlandse Inkoop Combinatie

RVA

Raad van Aandeelhouders, aandeelhoudersvergadering

RVC

Raad van Commissarissen

SBMN

Spar Beleggingsmaatschappij Nederland

SHM

Samenwerkende Handels Maatschappij Schuitema b.v.

Sparmerk

Waren die worden verkocht onder het Sparmerk

VDB

Verenigde Distributiebedrijven

VFB

1-Vrijwillig Filiaalbedrijf
2-Vereniging van Vrijwillige Filiaalbedrijven en Soortgelijke Organisaties

VPRO

Vrijzinnig-Protestantse Radio Omroep

VWW

Voedingswaardenwijzer

WAS

Werkgroep Adviescommissie Sparmerk

WTT

Werkgroep Toekomst en Techniek

ZB

Zelfbediening