De Pacificatie van Gent, gesloten in 1576, is een succes voor de politiek van Willem van Oranje om alle gewesten te laten samenwerken tegen Spanje en voor verdraagzaamheid in de godsdienstuitoefening. Eenheid is er echter nog niet onder de gewesten. De godsdienstige tegenstelling tussen katholieken en calvinisten beheerst de politieke werkelijkheid. Hoewel Oranje verdraagzaamheid predikt, nemen de calvinisten bijna overal de plaatsen van katholieken in het bestuur over.
Dit is voor de zuidelijke gewesten onaanvaardbaar. De door Filips II benoemde landvoogd Parma slaagt er begin 1579 dan ook in Artois en Henegouwen te verenigen in de Unie van Atrecht. Zij streven naar verzoening met Filips en erkenning van alleen het rooms-katholieke geloof.
Op initiatief van Jan de Oude, stadhouder van Gelderland, verbinden veertien dagen later de noordelijke gewesten en enkele steden zich in de Unie van Utrecht om de strijd tegen de Spanjaarden voort te zetten.
De Unie van Utrecht vormt een verbond tussen onafhankelijke gewesten en steden met als doel: oorlog tegen Spanje. De ondertekenaars denken dus aan een tijdelijk bondgenootschap. Voor belangrijke beslissingen is eenstemmigheid vereist, er zijn geen centrale gezagsorganen en omwille van het geloof mag geen vervolging plaats hebben. In de praktijk gaat het echter anders. In de Republiek fungeert de Unie van Utrecht als een soort grondwet. De gewesten behouden hun eigen soevereiniteit en alleen in zaken van gemeenschappelijk belang (verhoudingen met het buitenland, verdediging en oorlog) treden zij gezamenlijk op.
De sluiting van de Unies van Atrecht en Utrecht betekent de scheiding tussen zuid en noord, dus tussen België en Nederland. Toch zijn de verdragen niet de reden voor deze nieuwe natievorming. Veel meer zijn dat de militaire situatie en de sociale structuur. De noordelijke gewesten zijn door hun ligging makkelijker te verdedigen tegen zuidelijke indringers. Daarnaast hebben in het zuiden de katholieke adel en het stedelijk patriciaat meer invloed, terwijl in het noorden de calvinistische regenten de macht hebben.
De Unie van Utrecht is een verbond tussen de vorstendommen Gelre en Zutphen, de graafschappen en landen Holland, Zeeland, Utrecht, de Friese Ommelanden tussen de Eems en Lauwers, waarbij zij afspreken het in Gent gesloten verbond te versterken met een overeenkomst, uitgewerkt in 26 artikelen.
De belangrijkste bepalingen zijn dat de bondgenoten elkaar zullen bijstaan in de verdediging tegen buitenlandse heren en landen en voor de bekostiging daarvan gezamenlijke belastingen zullen heffen. In zaken van oorlog, vrede en belastingen zal unaniem gestemd moeten worden, in andere zaken met meerderheid van stemmen. Ten aanzien van de godsdienst mogen Holland en Zeeland zich gedragen naar eigen goeddunken, de anderen laten het katholicisme ongemoeid en niemand mag vervolgd worden om zijn geloof.
De unie is ondertekend door vertegenwoordigers van Gelre en Zutphen, Holland, Zeeland, Utrecht en de Ommelanden. De tekst wordt uitgebreid met een ampliatie (aanvulling) van artikel 15, gedateerd 1 februari 1579. Vervolgens wordt de Unie bekrachtigd door vertegenwoordigers van de stad Gent (4 februari 1579), van Nijmegen (5 maart 1579), Arnhem (9 maart 1579), Friesland (23 maart 1579), Venlo (11 april 1579), Amersfoort (10 juni 1579), Yperen (10 juli 1579), Antwerpen (29 juli 1579), Breda (13 september 1579), Brugge en het Land van Strijen(1 februari 1580), Lier (16 februari 1580) en Drenthe (11 april 1580).
De originele acte van de Unie van Utrecht wordt bewaard in het stadsarchief van Gent en is gedateerd op 29 januari 1579. Het verdrag dat in het Nationaal Archief in Den Haag berust, is pas op 2 of 3 februari 1579 ondertekend.
LessonUp: Primaire Bronnen van de Nederlandse Opstand, 1576-1581
Bovenbouw havo/vwo
Een interactieve les met primaire bronnen over de Nederlandse Opstand van de Pacificatie van Gent tot het Plakkaat van Verlatinge.
LessonUp: Primaire Bronnen van de Nederlandse Opstand, 1576-1581 (deel 1)
Bovenbouw havo/vwo
Een interactieve les met primaire bronnen over de Nederlandse Opstand van de Pacificatie van Gent tot de Unie van Utrecht.
LessonUp: Primaire Bronnen van de Nederlandse Opstand, 1576-1581 (deel 2)
Bovenbouw havo/vwo
Een interactieve les met primaire bronnen over de Nederlandse Opstand van de Banbrief van Filips II tot het Plakkaat van Verlatinge.
Onderstaande gegevens zijn nodig om de archiefstukken op te vragen in het Nationaal Archief. Gedigitaliseerde stukken kunnen in hoge kwaliteit gedownload worden.
Unie van Utrecht (1579)
Inventaris van het archief van de Raad van State, (1574) 1581-1795 (1801).
1.01.19, inventarisnummer 2623.
Het ‘echte’ traktaat berust in het Stadsarchief Gent, Charterreeks 2094-1373.
