Terug naar zoekresultaten

2.13.16 Inventaris van het archief van het Hoofdkwartier Veldleger (1891) 1907-1942 (1947)

Download inventaris als PDFDownload inventaris als XML

Bekijk de zoekhulp bij dit archief

Voer een zoekterm in
VorigeVolgende

Beschrijving

ArchiefBeschrijving van het archiefArchiefvormingInhoud en structuur van het archiefAanwijzingen voor de gebruikerVerwant materiaal

Archief

Titel

2.13.16
Inventaris van het archief van het Hoofdkwartier Veldleger (1891) 1907-1942 (1947)

Auteur

Joh.C. van Aartrijk

Versie

27-03-2022

Copyright

Nationaal Archief, Den Haag
1976 cc0

Beschrijving van het archief

Naam archiefblok

Hoofdkwartier Veldleger
Hoofdkwartier Veldleger

Periodisering

archiefvorming: 1907-1942
oudste stuk - jongste stuk: 1891-1942

Archiefbloknummer

D27056

Omvang

; 1089 inventarisnummer(s) 52,10 meter

Taal van het archiefmateriaal

Het merendeel der stukken is in het Nederlands.

Soort archiefmateriaal

Normale geschreven, getypte en gedrukte documenten, geen bijzondere handschriften.

Archiefdienst

Nationaal Archief

Locatie

Den Haag

Archiefvormers

Ministerie van Defensie en voorganger / Hoofdkwartier Veldleger, , 1907-1942

Samenvatting van de inhoud van het archief

Dit archief beslaat een periode waarin de mobilisatie en neutraliteitsbeheersing belangrijke thema's waren. Die komen - naast het reguliere militaire bedrijf - regelmatig terug in de archiefstukken.
Het eerste deel omvat het archief van de commandant van het Veldleger waarin in de vorm van brieven, rapporten, circulaires en voorschriften niet alleen de individuele krijgsonderdelen en ondersteunende diensten aan de orde komen, maar ook zaken als de organisatie en bevelvoering van het Veldleger, de uitgevaardigde instructies en reglementen, ceremoniële aangelegenheden, de ingestelde legercommissies, de inlichtingendienst, de censuur, onlusten en woelingen (het antimilitarisme en communisme), de oefenterreinen en het vervoer per spoor.
Het tweede deel omvat het archief van de personeelsaangelegenheden van het Veldleger en bevat brieven, rapporten, circulaires en voorschriften met die strekking. Zo zijn er bescheiden over onderscheidingen, de rechtspleging, de geestelijke en fysieke verzorging, de uitrusting, de militaire opleiding van het personeel, de militaire vervulling van de dienstbetrekking, waarbij zaken als rechtspositie en bezoldiging, bevorderingen, opleidingen, beëdigingen, keuringsraden, vrijwilligers, sterkteopgaven en inspectierapporten opgenomen zijn. Verder vallen onder dit deel de persoonsdossiers over de aantreding van commandanten en de benoeming van officieren, alsmede dossiers over ongelukken.
Het derde deel met het geheim archief van de commandant van het Veldleger bestaat uit drie onderdelen. In het eerste zijn stukken omtrent de taakuitoefening en de militaire organisatie van het Veldleger en de daaronder ressorterende dienstonderdelen opgenomen. Het persoonlijk archief van de commandant vormt het tweede deel. Het laatste deel betreft personeelsaangelegenheden, waartoe zaken als geheimhouding, onderscheidingen, de krijgstucht, de geestelijke en lichamelijke verzorging, de uitrusting, de militaire training en een aantal persoonsdossiers behoren.

Archiefvorming

Geschiedenis van de archiefvormer
Hoofdkwartier Veldleger van 1907 - 1942
Het ligt niet in het voornemen hieronder een geschiedbeschrijving van het Hoofdkwartier Veldleger te laten volgen doch wel lijkt het ter inleiding op de neerslag van de verzamelde archieven een aanbeveling het ontstaan van genoemde nieuwe legerorganisatie in de jaren 1907, enigszins toe te moeten lichten.
Voor 1 october 1907, stonden de Infanterie Divisiën onder leiding van de Inspecteur van het Wapen. Daarin werd - na het heengaan van het Kabinet W.A.T. de Meester d.d. 11 februari 1908 - verandering aangebracht door het optreden van het nieuwe Kabinet onder leiding van Mr. Th. Heemskerk. Als nieuwe Minister van Oorlog fungeerde in dit Kabinet de Luitenant-Generaal F.H.A. Sabron.
Inmiddels was er in 1906, nog onder Minister H.P. Staal, bepaald dat de volledig geoefende "achtmaanders" en de "viermaanders" bij verschillende Compagniën zouden worden afgericht. Luitenant-Generaal F.H.A. Sabron die op 11 februari 1908 de stoel van Minister bezette, had deze verruild voor die van Chef van de Generale Staf. Arthur Kool immers was immers op 1 oktober 1907 met pensioen gegaan. Een laatste in de gevolgen zeer belangrijke daad van deze Chef van de Generale Staf, is de oprichting geweest van het Hoofdkwartier van het Veldleger in vredestijd. Opgemerkt moge worden, dat deze organisatie iets unieks in de vredesorganisatiën van de Europese Legers van die tijd was. Deze regeling garandeerde een snelle en juiste overgang van het vredesleger in de oorlogsarmee. Het veldleger zou samengesteld zijn uit een Hoofdkwartier, vier Divisies, het Korps Rijdende Artillerie en het Eskadron Ordnonnansen.
Elke vredesdivisie zou bestaan uit drie Regimenten Infanterie, één Regiment Cavalerie en één Regiment Veld-Artillerie. De Commandant van het Veldleger ontving bevelsbevoegdheid over de Inspecteurs der Infanterie, der Cavalerie en der Bereden-Artillerie. De eerste Commandant van het Veldleger, tot die functie geroepen 1 oktober 1908, was de schepper ervan, de aftredende Chef van de Generale Staf "Arthur Kool", waarvan hieronder een beknopte levensloop volgt.
  • Geboren 21 februari 1841 te Maastricht.
  • Geplaatst als Cadet voor het Wapen der Artillerie bij de Koninklijke Militaire Academie; 24 augustus 1855.
  • Tweede Luitenant bij het derde Regiment Vesting-Artillerie; 4 juli 1859.
  • Gedetacheerd bij de Generale Staf (militaire verkenningen) 1867.
  • Leerling van de voorlopige Stafschool te Breda; 1870.
  • Kapitein; 2 juli 1871.
  • Leraar voorlopige Stafschool te Breda (na 1 november 1875 "Krijgsschool voor Officieren te Breda" en na 1 oktober 1878 " tweede Afdeling der Krijgsschool te 's-Gravenhage) 1874-1879.
  • Op nonactiviteit wegens lidmaatschap van de Tweede Kamer der Staten-Generaal; 28 augustus 1879.
  • Luitenant-Kolonel van de Generale Staf; 3 september 1886.
  • Hoofd van de Tweede Afdeling (Generale Staf) van het Departement van Oorlog; 29 april 1887 - 7 maart 1888.
  • Kolonel van de Generale Staf; 25 september 1889.
  • Generaal-Majoor, belast met het bevel over de tweede Divisie Infanterie, tevens aangewezen sous-Chef van de Generale Staf; 30 april 1892.
  • Luitenant-Generaal; 12 november 1897.
  • Adjudant in buitengewone dienst van Hare Majesteit de Koningin; 31 augustus 1898.
  • Minister van Oorlog; 1 april 1901 - 1 augustus 1901.
  • Wederom Chef van de Generale Staf; 15 augustus 1901 - 30 september 1907. Gepensioneerd 30 september 1907.
  • Commandant van het Veldleger (de eerste die deze nieuw ingestelde functie bekleedt); 1 oktober 1907 - 1 november 1909.
  • Gestorven te 's-Gravenhage 24 maart 1914.
Ridderorden:
  • Groot Kruis orde Nederlandse Leeuw.
  • Groot Kruis orde Oranje Nassau.
  • Groot Kruis huisorde van Oranje.
  • Ere-teken voor langdurige dienst als Nederlands Officier.
  • Ridderkruis le klasse orde Rode Adelaar, van Pruisen.
  • Officierskruis Legioen van Eer. ( Zie hiervoor het gedenkboek "Honderdvijftig jaar Generale Staf" uitgegeven in 1964 onder de auspiciën van de Sectie Krijgsgeschiedenis. )
Tot 1 november 1909 zou hij deze taak vervullen; toen werd de ruim achtenzestigjarige vervangen door de Luitenant-Generaal W.A.T. de Meester, in de jaren 1901-1903 Hoofd van de Afdeling Generale Staf van het Departement van Oorlog
De archieven werden achtereenvolgens verzameld onder leiding van de hiernavolgende commandanten - na Generaal Majoor A. Kool - te weten:
  • Luitenant Generaal W.A.T de Meester.
  • Luitenant Generaal G.A.Buhlman.
  • Luitenant Generaal W.H. van Terwisga.
  • Generaal-Majoor H.C.A. de Block.
  • Luitenant Generaal T.F.J. Muller Massis
  • Luitenant Generaal E.F. Insinger.
  • Luitenant Generaal Jhr. W. Roëll.
Geschiedenis van het archiefbeheer
Algemeen
Na de instelling van het Hoofdkwartier Veldleger bleek het nodig te zijn een deel van de administratie van de Generale Staf (Algemeen Hoofdkwartier) vanaf 1891 over te hevelen naar de administratie van het Veldleger waarvan overdrachten van archiefdelen werden gevonden. Uit het vorengenoemde blijkt, dat het Hoofdkwartier Veldleger in oorlogstijd ressorteerde onder de Generale Staf dan Algemeen Hoofdkwartier.
De archieven van het Hoofdkwartier Veldleger van de Koninklijke Landmacht werden door de Krijgsgeschiedkundige Afdeling van het Ministerie van Defensie reeds bewerkt waarmede het niet uitgesloten geacht moet worden, dat aanvragen om archiefstukken volgens hun gegevens het Algemeen Rijksarchief zullen bereiken.
Het voorgaande gaf een binding aan de gevonden archiefordening zodat deze inventaris een opsomming - zoveel mogelijk volgens de organisatie - van onderwerpen welke bijelkaar behoren geeft waarover nog geen contact werd opgenomen met een militair deskundige. Zodra over de organisatie-indeling overleg met een militair deskundige heeft plaatsgevonden en de Krijgsgeschiedkundige Afdeling van het Ministerie van Defensie heeft besloten deze onderwerpen-inventaris te aanvaarden, zou een archiefinventaris volgens de richtlijnen van het Algemeen Rijksarchief opgesteld kunnen worden. Immers de binding van de huidige archiefverzameling komt dan te vervallen waarmede dan gelijktijdig overwogen kan worden welke archiefstukken vernietigd kunnen worden.
Om de omvang van de onderwerpen-inventaris binnen de perken te houden, werd de archiefverzameling van het Hoofdkwartier Veldleger in drie delen gesplitst, te weten "Hoofdkwartier Veldleger: Commandant", "Hoofdkwartier Veldleger: Personeelsaangelegenheden" en "Hoofdkwartier Veldleger: Geheim Archief van de Commandant".
Tenslotte wordt medegedeeld, dat correcties in welke vorm dan ook nog niet hebben plaatsgevonden.
Delen van de ruim 300 archiefverzamelingen van de Koninklijke Landmacht werden door de Krijgsgeschiedkundige Afdeling van het Ministerie van Defensie bewerkt waarvan duizenden fiches (aantekeningen) werden gemaakt welke niet in het bezit zijn van het Algemeen Rijksarchief. De oorspronkelijke archiefordening van de bewerkte archieven bleef ongewijzigd doch deze inventaris werd opgesteld om het dagelijks gebruik bij het Algemeen Rijksarchief eenvoudiger te maken. De bewerkte archiefstukken waren in gedrukte omslagen - waarop de aanduidingen pak, stuk, dossier en bundel voorkwamen - verpakt in portefeuilles genummerd AA 1 t/m AA 397.
Hoofdkwartier Veldleger: Personeelsaangelegenheden
In de gevonden archiefverzameling welke betrekking heeft op de neerslag van de organisatie van het Hoofdkwartier Veldleger van de Koninklijke Landmacht, bleken zaken betreffende de personeelsaangelegenheden tussen de taak te zijn opgeborgen. In overleg met de Beheerder van het Hulpdepôt te Schaarsbergen werd besloten van de personeelsaangelegenheden van het Hoofdkwartier Veldleger een afzonderlijke lijst van onderwerpen op te stellen. Voornoemde lijst moest echter ook weer gesplitst worden nl. in "Personeelsaangelegenheden Hoofdkwartier Veldleger" en "Geheim Archief Personeelsaangelegenheden van de Commandant van het Veldleger" welke respectievelijk gemerkt zijn met AA en GA. De GA-verzameling van het "Geheim Archief Personeelsaangelegenheden van de Commandant van het Hoofdkwartier Veldleger" bevindt zich achterin de inventaris van het "Geheim Archief van de Commandant van het Hoofdkwartier Veldleger".
Voor beide personeelsverzamelingen werd eenzelfde onderwerpenlijst aan gehouden.
In deze inventaris werden de zaken betreffende de salarissen, opleiding, verzorging, oefeningen en de krijgstucht vastgelegd. De gevonden archiefordening bleef ongewijzid.
Hoofdkwartier Veldleger: Geheim Archief van de Commandant
Tijdens de uitvoering van de taak van het Hoofdkwartier Veldleger ontving de Commandant opdrachten van de Generale Staf, stelde in overleg met zijn naaste medewerkers instructies en aanwijzingen op, organiseerde en reorganiseerde en werden vele andere belangrijke zaken voorbereid welke voor "minderen in rang" pas later voor de uitvoering bekend konden worden gemaakt. Van 1907 t/m 1929 werden archiefstukken welke betrekking hadden op voornoemde zaken ter onderscheiding gemerkt met G (geheim) of met ZG (zeer geheim), waarna ze na afdoening werden opgeborgen tussen de archiefstukken welke niet geheim waren, dus tussen de archiefverzameling van het Hoofdkwartier Veldleger.
Daarin werd verandering aangebracht door van alle gemerkte G en ZG archiefstukken een aparte archiefverzameling met een eigen registratie aan te houden. Zowel de archiefstukken gemerkt met G en ZG van 1907-1929 als vanaf 1930 t/m 1942 worden in deze inventaris bijelkaar gevonden.
Daarbij moet worden opgemerkt dat G en ZG gemerkte archiefstukken welke als retro-acta werden gebruikt bij "niet" gemerkte bij de betreffende zaken werden gehouden.
Voorts werd gevonden een kleine archiefverzameling gemerkt met PP (persoonlijk personeel) waarvan de archiefstukken betrekking hebben op de oorlogsdagen van 10-15 mei 1940 welke door de Commandant van het Hoofdkwartier Veldleger persoonlijk zijn bewaard en beheerd.
De archiefordening vermeld in de "Onderwerpenlijst Hoofdkwartier Veldieger" werd voorzover de gevonden onderwerpen zulks toelieten eveneens toegepast voor de verzameling "Geheim Archief van de Commandant van het Hoofdkwartier Veldleger". Het voornoemde heeft ook betrekking op het gevonden "Geheim Archief Personeelsaangelegenheden van de Commandant van het Hoofdkwartier Veldleger" waarvoor men ter aanvulling "Personeelsaangelegenheden van het Hoofdkwartier Veldleger" kan raadplegen.
Tenslotte moet worden vermeld, dat geen wijzigingen werden aangebracht in de gevonden archiefverzameling.
Deze archieven werden respectievelijk in 1953, 1959 en 1962 overgedragen aan het Algemeen Rijksarchief. Momenteel zijn deze archieven opgeborgen in het Hulpdepôt te Schaarsbergen(Arnhem) van het Algemeen Rijksarchief.
Overbrenging van een overheidsarchief

Inhoud en structuur van het archief

Verantwoording van de bewerking
In juli 2010 zijn de toegangen 2.13.16, 2.13.17 en 2.13.18.01, die delen van de beschrijvingen van het archief van de Commandant van het Hoofdkwartier Veldleger bevatten, tot één geheel samengevoegd tot de huidige versie van deze toegang (2.13.16).
Ordening van het archief
Om het terugzoeken van de archiefstukken mogelijk te maken, is de verzameling betrekking hebbende op het Hoofdkwartier Veldleger gesplitst in drie delen, nl.:
  1. Hoofdwartier Veldleger.
  2. Personeel.
  3. Geheim archief van de Commandant van het Veldleger.
Onderstaande lijst van onderwerpen heeft betrekking op het Hoofdkwartier Veldleger (I).
  1. Stukken betreffende de organisatie, bevelvoering, gezagsverhoudingen, financiële- en huisvestingsaangelegenheden.
  2. Instructies, instructieboeken, reglement, voorschriften en aanwijzingen betreffende alle dienstonderdelen.
  3. Koninklijk Huis, organisatie en progmma's van en voor bezoeken aan onderdelen van het Veldleger. (verjaardagen, herdenkingen en begrafenissen.)
  4. Legercommissies, instelling, opheffing, verslagen en verschenen rapporten.
  5. Neutraliteitsbescherming.
  6. Kondschap- of Inlichtingendienst inzake berichten en handelingen op militairterrein zowel in het binnen- als buitenland.
  7. Mobilisatie/Mobilisatievoorbereiding, organiesatieschema's,voorschriften, fondsen, kaderopleiding- en indeling van personeel, oefeningen met personeel.
  8. Censuur op brieven, op verdachte personen en via telefoon en telegraaf. Censuurbureaus.
  9. Spoorwegen. Vervoer en bewaking. Militieplicht spoorwegpersoneel. Militaire treinen en het vorderen van spoorwegmaterieel voor militaire doeleinden.
  10. Oefen- en Schietterreinen.
  11. Oprichting en opheffing van dienstonderdelen etc.
  12. Verdedigingsmaatregelen van de Peel.
  13. Geschiedbeschrijvingen, krijgsgeschiedenis.
  14. Onlusten en woelingen.
  15. Infanterie.
  16. Cavalerie. Huzaren. Paarden en paardenverzorging.
  17. Artillerie.(rijdende, bereden en onbereden). Artillerie-Meetdienst. Triangulatiedienst. Veld- en Vesting-Artillerie.
  18. Kustverdediging.
  19. Genie.
  20. Verbindingsdienst.
  21. Geneeskundige Dienst.
  22. Luchtvaart, luchtverdediging.
  23. Storm- en Lichtetroepen.
  24. Oorlogsmaterieel, aanschaffing, onderhoud, etc.
  25. Verpleegdienst, verpleegsafdelingen. Etappendienst, lens- en genotmiddelen, kleding, veldflessen, schoonmaakartikelen, badinrichtingen etc.).

Aanwijzingen voor de gebruiker

Openbaarheidsbeperkingen
Volledig openbaar.
Beperkingen aan het gebruik
Reproductie van originele bescheiden uit dit archief is, behoudens de algemene regels die gelden voor het kopiëren van stukken, niet aan beperkingen onderhevig. Er zijn geen beperkingen krachtens het auteursrecht.
Materiële beperkingen
Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.
Aanvraaginstructie
Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:
  1. Creëer een account of log in.
  2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
  3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.
Citeerinstructie
Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.
VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Hoofdkwartier Veldleger, nummer toegang 2.13.16, inventarisnummer ...
VERKORT:
NL-HaNA, Hoofdkwartier Veldleger, 2.13.16, inv.nr. ...

Verwant materiaal

Beschikbaarheid van kopieën
Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

Archiefbestanddelen