2.14.37 Inventaris van het archief van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming: Afdeling Kabinet, 1940-1945

Op 10 mei 1940 vielen de Duitse troepen ons land binnen. Na de hierop volgende gevechten, die slechts 5 dagen duurden, moest het Nederlandse leger capituleren en als gevolg hiervan werd ons land bezet. Naar aanleiding hiervan werden aan de Departementen van Algemeen Bestuur instructies en aanwijzingen voor de Nederlandse bevolking gegeven over de wijze waarop men zich in de nieuwe situatie moest schikken (zie inventarisnummer 1). De Nederlandse Regering had evenals de leden van het Koninklijk Huis nog bijtijds weten uit te wijken naar Londen, zodat alle ministers uit ons land weg waren. Alle werkzaamheden van de vertegenwoordigende lichamen, zoals de beide Kamers van de Staten-Generaal, de Provinciale Staten en de Gemeenteraden werden opgeschort. Aan het hoofd van elk Departement kwam een secretaris-generaal te staan. De Departementen van Defensie en van Buitenlandse Zaken werden echter ontbonden (1942). Bij het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen werd de functie van secretaris-generaal waargenomen door mr. H.J. Reinink tot 26 november 1940, toen bij verordening nr.211 van de Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandse gebied in plaats van het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen de Departementen van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming van Volksvoorlichting en Kunsten werden ingesteld. Aan het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming, dat praktisch een voortzetting van het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen was, werd prof.dr. J. van Dam als secretaris-generaal benoemd.

In 1943 moest dit Departement van Den Haag naar Apeldoorn verhuizen op last van de Duitse bezettingsautoriteiten in verband met de inrichting van de verdediging van het Nederlandse kustgebied tegen een eventuele invasie.

In de tweede helft van april 1945 werd het Oosten van ons land bevrijd en het toen te Apeldoorn gevestigde Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming kreeg weer de naam van Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. De afdeling Kabinet was voor de Duitse inval het Kabinet van de minister en was slechts bemand door één persoon namelijk de referendaris Lobatto, die tevens chef van de afdeling Algemeen Secretariaat was.

Ze had als taak de behandeling van benoeming en ontslag van hoogleraren aan de universiteiten en hogescholen en van de ambtenaren van het rijksschooltoezicht, verder de behandeling van de koninklijke onderscheidingen.

Gedurende de Duitse bezetting was de afdeling Kabinet het Kabinet van de secretaris-generaal. Koninklijke onderscheidingen werden in deze tijd uiteraard niet meer toegekend. De behandeling van de benoemingen van hoogleraren aan de universiteiten en hogescholen bleef aan het Kabinet voorbehouden. De stukken betreffende deze benoemingen zijn ondergebracht in de serie persoonsdossiers van het Rijkspersoneel van de geboortejaren 1835 - 1903. Deze serie persoonsdossiers werden in maart 1981 aan het Algemeen Rijksarchief overgedragen.

Gedurende de bezetting bestond de afdeling Kabinet uit drie personen namelijk de chef (deze functie werd in de praktijk vervuld door een waarnemend chef), de adjunct-commies (vanaf 1943 commies) J. Steur, die belast was met het beheer van het archief en de bibliotheek van het Departement, en de adjunct-commies mej. mr. M.C.D.L. Laban, in hoofdzaak belast met de behandeling van zaken van algemene aard, zoals onderwijsfilm, jeugdzaken, lichamelijke opvoeding, voorbereidend onderwijs.

Bij beschikking van de Secretaris-Generaal van het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen van 21 november 1940, Kabinet nr.7 werd mr. W.H. Fockema Andreae belast met de waarneming van de functie van chef van de afdeling Kabinet. Deze werd als zodanig opgevolgd door prof.mr. A.L. de Block, hoogleraar aan de Katholieke Economische Hogeschool te Tilburg, bij beschikking van de secretaris-generaal van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming van 6 oktober 1941 Kabinet nr.1236.

Bij beschikking van de secretaris-generaal van 1 juni 1942 Kabinet nr.2140 werd aan de afdeling Kabinet een bureau voor de Jeugdzaken toegevoegd, waarvan de leiding werd opgedragen aan E.W.J. Rosenberg, die tevens belast werd met de functie van sous-chef van de afdeling Kabinet en de afdeling Algemeen Secretariaat.

Tot het takenpakket van de afdeling Kabinet behoorden volgens de Pyttersens Almanak 1942 de behandeling van geheime stukken, geheim archief, archief en bibliotheek van het Departement en volgens de Bestuursalmanak 1942/1943 bovendien de behandeling van jeugdzaken. Volgens de Bestuursalmanak was aan de afdeling Kabinet bovendien nog een vertaalbureau en een persbureau verbonden. Verder liepen alle zaken, waarvoor de goedkeuring van de Duitse autoriteiten was vereist over de afdeling Kabinet evenals de zaken van medewerking aan maatregelen van de Duitse overheid.

Zoals reeds vermeld was dhr. J. Steur als adjunct-commies en later als commies belast met het beheer van het archief (vanaf 1 maart 1940) en de bibliotheek van het Departement. Het beheer van de bibliotheek van het Departement werd hem bij beschikking van de secretaris-generaal van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming van 26 mei 1941, Kabinet nr.622 opgedragen.

Het beheer van het archief van het Departement alsmede de taak van de met dat beheer belaste ambtenaar werd bij beschikking van de secretaris-generaal van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming van 21 mei 1941, Kabinet nr.588 geregeld. Tot de taak van deze ambtenaar behoorden de herordening van het archief van het Departement, de uitlening van bescheiden uit dat archief aan de ambtenaren van het Departement en de vernietiging van archiefbescheiden, die daarvoor in aanmerking kwamen (door het niet meer van belang zijn voor de administratie of voor later historisch onderzoek). Bij voornoemde beschikking was ook de overbrenging van archiefbescheiden van de afdelingen van het Departement naar de onder beheer van dhr. J. Steur staande archiefbewaarplaats geregeld.

Bovengenoemde beschikking nr.588 werd bij beschikking van de secretaris-generaal van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming van 24 juli 1944, Kabinet nr. 4846 gewijzigd. De stukken betreffende het beheer van het archief van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming en betreffende de met dat beheer belaste ambtenaar J.Steur gedurende de periode 1940 -1946 bevinden zich in het beheerdersarchief van de onderafdeling Centrale Archiefbewaarplaats van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen.

Het Kabinetsarchief over de periode van de Duitse bezetting van mei 1940 - april 1945 was aanvankelijk in portefeuilles opgeborgen. Bij het begin van de inventarisatie was het ondergebracht in dozen. Het bevond zich toen in een af te sluiten gedeelte (geheim archief) van de kelder van de Centrale Archief Bewaarplaats van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, die toen gevestigd was op het Savornin Lohmanplein 33 in Den Haag. De stukken waren ondergebracht in dossiers, waarvan het laatste stuk (minuut van een uitgaande brief) als omslag diende. Dit was de omslagminuut. De dossiers waren chronologisch gerangschikt volgens een doorlopende nummering. Het gedeelte van het archief van 10 mei t/m december 1940 had een nummering, die aansloot op het voorgaande gedeelte van 1940. Vanaf 1941 begon een nieuwe nummering, welke doorliep over de gehele periode tot april 1945.

Behalve de dozen, die de chronologisch gerangschikte dossiers bevatten, waren er nog enkele dozen, die stukken over een bepaald onderwerp bevatten, zoals jeugdzaken, arbeidsinzet, terugvoering in krijgsgevangenschap, Joodse aangelegenheden.

Overbrenging van een overheidsarchief

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen: Afdeling Kabinet, nummer toegang 2.14.37, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, OKW / Kabinet, 1940-1945, 2.14.37, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar