2.21.355 Inventaris van het werkarchief van V.E.L. de Stuers [levensjaren: 1843-1916] over de jaren (1790) 1859-1916

Jhr. Mr. Victor Eugène Louis de Stuers werd op 20 oktober 1843 in Maastricht geboren, als derde en jongste zoon van Hubert Joseph Jean Lambert de Stuers (1788-1861) en diens tweede echtgenote Hortense Joséphine Constance Beyens (1814-1869).

De familie de Stuers, afkomstig uit Nieuwkerken in Vlaanderen, woonde in opvolgende generaties successievelijk in Turnhout, Roermond, Hoog Elten en vanaf 1803 in 's Heerenberg. De Beyens waren advocaten te Brussel en later diplomaten.

Victor's oudste broer Emile werd advocaat en was lid van de gemeenteraad in Maastricht tot zijn dood in 1892. De tweede broer, Alphonse, werd diplomaat. Hij overleed als Nederlands gezant in Parijs in 1919.

Toen Victor de Stuers bijna vijftig jaar oud was, huwde hij, in 1893, Aurelia Carolina, gravin van Limburg Stirum (1853-1906) . Uit dit huwelijk werd één dochter geboren, Alice Jacqueline Hortense Julie Aurélie (1895-1988). De Stuers woonde in Den Haag, Parkstraat 32-34. Na de dood van de ouders van zijn vrouw kocht hij de buitenplaats De Wiersse te Vorden. Hij restaureerde deze in 1912 en gebruikte De Wiersse als zomerverblijf. Zijn ouderlijke huis in Maastricht erfde hij na het overlijden van zijn broer Emile.

Ondanks lichamelijke gebreken nog actief als Kamerlid, overleed hij op 21 maart 1916 te Den Haag.

Victor de Stuers volgde in zijn geboortestad de klassieke opleiding aan het Atheneum. Hij was een intelligente leerling met een grote belangstelling voor geschiedenis, gebouwen, verdedingswerken, topografie en het dagelijks leven in en om Maastricht. Zijn bijzondere tekenvaardigheid werd aangemoedigd door zijn vader en door de Maastrichtse kunstenaar Alexander Schaepkens. De tekenkunst zou een belangrijk communicatiemiddel van De Stuers blijven. Zo tekende hij monumenten, vaak met afmetingen nauwkeurig erop vermeld, in zowel Maastricht en over het hele land als in het buitenland als aide-mémoire, ook van de staat waarin zij verkeerden op het ogenblik van zijn bezoek. Zijn bijzondere aanleg gebruikte hij voor het weergeven van werken van kunst en kunstnijverheid en voor het maken van karikaturen en spotprenten (ook in de marges van ambtelijke stukken), alsmede voor het illustreren van publicaties.

In 1861, na zijn middelbare schooltijd, schreef hij zich in bij de Leidse Universiteit. Naast zijn rechtenstudie vond hij tijd zijn bijzondere kennis van geschiedenis en kunst verder te ontwikkelen. Hij was een frequent gebruiker van het Leidse prentenkabinet en protesteerde tegen de verwaarlozing van de Leidse musea. Ook schreef hij, als student, artikelen over de ontmanteling van de verdedigingswerken in Maastricht in Le Courrier de la Meuse (1867) en De Nederlandsche Spectator (1868).

Hij voltooide zijn rechtenstudie met een proefschrift (bekroond door de Universiteit van Groningen met een gouden medaille) De verhouding van volksvertegenwoordigers tot hunne kiezers, gepubliceerd in Leiden in 1869.

Aan zijn dissertatie voegde hij enkele stellingen toe over kunstzaken, die typerend voor hem waren en bepalend voor zijn latere loopbaan. Hij stelde dat kunst een aanhoudende zorg voor de regering zou moeten zijn. Hij pleitte voor een inventarisatie en klassificatie van de monumenten (waarbij de Staat voor de belangrijkste zorg zou moeten dragen)alsook voor de algemene culturele en zedelijke ontwikkeling van het volk.

Na zijn studie schreef hij zich in als advocaat bij de Hoge Raad en vestigde hij zich in Den Haag. Uit de periode van zijn advocatenpraktijk is voldoende bewaard gebleven om een indruk te krijgen van de verschillende soort zaken, waarmee De Stuers te maken kreeg.

In Den Haag had hij contact met Carel Vosmaer, de redacteur van De Nederlandsche Spectator, een van de belangrijkste bladen die opkwam voor een Nederlands cultuurbeleid. Hij publiceerde daarin verscheidene kritische artikelen over het cultuurbeleid van de regering.

Het zou het begin betekenen van zijn ambtelijke carrière. Zijn artikel "Hollands op zijn smalst" leidde in 1874 tot de instelling van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst, waarvan De Stuers secretaris werd.

Het College van Rijksadviseurs, waarin ook Vosmaer en de Roermondse architect P.J.H. Cuypers zitting hadden, had als taak de Nederlandse regering te adviseren. Daartoe moest men de instandhouding van monumenten uit het verleden, de conservering van kunstvoorwerpen en de museumplannen die aan de orde waren in de gaten houden. Ook nieuw op te richten gebouwen werden door het College van Rijksadviseurs beoordeeld. Zo kreeg het college ook bemoeienis met de eigentijdse architectuur. Dit laatste heeft geleid tot een samenwerking tussen De Stuers en Cuypers bij het realiseren van belangrijke nationale projecten, zoals het Rijksmuseum. Deze samenwerking leidde tevens tot een conflict binnen het College van Rijksadviseurs over de nationale bouwstijl, een conflict dat zou leiden tot de ontbinding van dit college.

In 1875 werd hij benoemd tot hoofd van de nieuw ingestelde Afdeling Kunsten en Wetenschappen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken.

Het ministerie van Binnenlandse Zaken, waaronder De Stuers werkzaam was, kende per 1 juli 1875 de volgende elf afdelingen: Algemene Zaken en Comptabiliteit, Binnenlands Bestuur, Waterstaat en Publieke Werken, Nationale Militie en Schutterijen, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, Armwezen, Statistiek, Medische Politie (= volksgezondheid), Spoorwegen en Nijverheid. De drie laatste afdelingen zouden in 1877 worden opgenomen in een nieuw ministerie van Waterstaat, Handel en Nijverheid. Onder de minister stond een secretaris-generaal met de rang van administrateur; de chefs van de afdelingen hadden de rang van referendaris.. De Stuers moest nu als chef van de Zesde afdeling voor de verwezenlijking van zijn idealen allereerst de bevoegdheden zien te verwerven die daarvoor nodig waren. Hij moest zijn taken afbakenen met die van de referendaris van de afdeling Onderwijs, waarvan hij een groot deel van de werkzaamheden overnam. Tegelijkertijd moest hij inspelen op de veranderingen die in 1877 binnen de organisatie van het ministerie werden doorgevoerd. De Stuers kreeg toen gedaan dat zijn afdeling het budgetbeheer kreeg over de gebouwen van instellingen, die onder de zorg van het ministerie van Binnenlandse Zaken vielen. Het gezag over de overige rijksgebouwen, waaronder het Binnenhof, kreeg hij echter niet. Dat viel oorspronkelijk onder de afdeling Waterstaat van het ministerie van Binnenlandse Zaken en die taak ging over naar het ministerie van Waterstaat, Handel en Nijverheid. Dit tot teleurstelling van De Stuers, die in ingenieurs van Waterstaat nu eenmaal geen competente architecten zag. Het gevolg hiervan was dat hij het onderhoudsbeleid van dit ministerie openlijk in de pers en in pamfletten aanviel, vooral wanneer het om het Binnenhof ging. Naast Waterstaat en Kunsten en Wetenschappen kende het rijk ook een bouwdienst bij het ministerie van Justitie, waar C.H.J. Peters De Stuers' enthousiasme wekte met het ontwerp voor het justitiegebouw op het Plein.

Op het gebied van onderwijs kreeg De Stuers een eigen terrein. Toen het kabinet Kappeyne van de Copello het vakonderwijs begon te subsidiëren, kreeg hij een grote groep teken- en kunstscholen onder zijn financieel beheer.

De Stuers had dus uiteindelijk bemoeienis met de volgende onderwerpen:

• de bouw, het onderhoud en het beheer van de rijksmusea, de opzet van het rijksmuseumwezen, de kunstvoorwerpen in bezit van het rijk;
• de gebouwen die vielen onder het ministerie van Binnenlandse Zaken: alle instellingen van onderwijs (universiteiten, rijkshogereburgerscholen en andere rijksscholen), de provinciale gebouwen, de rijksinrichtingen voor Medische Politie (= gezondheidszorg);
• de monumentenzorg;
• het archiefwezen, met als gevolg de oprichting van een rijksarchiefdienst;
• de zorg voor beeldende kunsten en de kunstopleiding: hieronder vielen de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten, de kunstacademies en de tekenscholen, maar ook de opleiding van leraren tekenen. Van 1878 tot 1884 had De Stuers zelf zitting in de examencommissie van deze scholen.
• de zorg voor het wetenschapsbeleid, waaronder het bibliotheekwezen.

Als secretaris van het College van Rijksadviseurs had De Stuers al een netwerk van correspondenten opgebouwd, dat het college van gegevens moest voorzien. Onder hen bevonden zich predikanten, leraren, architecten of plaatselijke archivarissen. Niet zelden waren zij lid van de plaatselijke afdelingen van de Hollandsche Maatschappij van Kunsten en Wetenschappen, of van een provinciaal genootschap. Deze genootschappen waren nog steeds de trefpunten waarin de burgerlijke intelligentsia informeel omgang had met leden van het plaatselijk bestuur en zijn invloed kon uitoefenen. Een van de jongere organisaties was het in 1858 opgerichte Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, dat zich o.m. op landelijk en plaatselijk niveau bezig hield met het verzamelen van voorwerpen, afbeeldingen en geschriften over het Nederlands verleden.

Naast zijn ambtelijke bemoeienis, schrok hij er ook niet voor terug om op eigen initiatief monumenten te redden of kunstaankopen te doen. Middeleeuwse bouwwerken, waarvoor onmiddellijk ingrijpen geboden was en waarvoor het overheidsbudget ontoereikend was, kocht hij op eigen rekening aan: het Schotse huis "Het lammetje" te Veere en het Maarten van Rossumhuis in Zaltbommel zijn voorbeelden. Ook kocht hij werken, die hij later voor hetzelfde geld doorverkocht aan het rijk, gemeentes en andere lichamen.

De Stuers legde een uitgebreide eigen documentatie aan. Van de organisaties waarvan hij secretaris was, bewaarde hij zelf de ontwerpnotulen en de kladaantekeningen, terwijl hij dat ook deed bij de ontwerpen van zijn belangrijkste nota's en het voorwerk van zijn begrotingen als ambtenaar.

De documentatie van De Stuers bestond uit:

• gegevens voor de vergelijking van het Nederlandse kunstbeleid met dat in het buitenland. Deze gegevens haalde hij uit de binnen- en buitenlandse pers en soms uit correspondentie met zijn verwanten. Zijn broer Alphonse en zijn neven in België stuurden hem krantenartikelen toe. Tevens voerden zij op zijn aanvraag onderzoek uit. In 1879 bijvoorbeeld leverde zijn broer Alphonse hem uit Engeland een belangrijk rapport over het tekenonderwijs aldaar.
• gegevens over het erfgoed komen voor in zijn calpins, albums en andere notitieboeken die hij voor een deel van een index voorzag. Deze zijn in beheer bij de Stichting Familiearchief Victor de Stuers, maar zijn op film raadpleegbaar bij het Nationaal Archief (zie G. beneden).
• krantenknipsels en brochures.
• correspondentie die hij met belanghebbenden voerde.
• begrotingen en overzichten van werkelijke inkomsten en uitgaven. De in de begrotingen voorkomende posten vergeleek hij met de werkelijke kosten van gebouwen en kunstwerken, ook aan de hand van wat hierover in de pers verscheen.
• informele correspondentie. Deels chronologisch, deels op naam van de afzender,
• kattebelletjes en rappèlbrieven werden vaak in afzonderlijke bundels in zijn archief aangetroffen.

De Stuers manifesteerde zich in de Kamer uiteraard als een warm pleitbezorger voor een actief erfgoedbeleid.

In 1904 protesteerde hij tegen het optreden van het leger op Atjeh. Ieder jaar kwam hij tijdens de koloniale begroting terug op deze kwestie. In november 1910 ontlokte zijn interventie op de achterstelling van katholieken bij het benoemings- en decoratiebeleid van de Nederlandse overheid een massale landelijke discussie. Hij bleef lid van de Tweede Kamer tot aan zijn dood in 1916.

Het aantal nevenactiviteiten, waarvan vele documenten in dit archief getuigen, was groot. In 1899 sloot De Stuers zich aan bij het initiatief van J.C. Overvoorde tot de oprichting van de Nederlandsche Oudheidkundige Bond die zich inzette voor het cultureel erfgoed. Binnen dit verbond werden belangrijke preadviezen geformuleerd voor het monumenten- en museumbeleid. De Stuers moest in dit gezelschap nieuwe opvattingen over kunst, monumentenrestauratie en museuminrichting aanhoren, die bepaald niet zijn instemming hadden. Toch wist hij successen te behalen.

In 1903 werd door het ministerie Kuyper een Rijkscommissie ingesteld "tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving van de Nederlandsche Monumenten van geschiedenis en kunst", waarvan De Stuers secretaris werd. Het was mede aan zijn activiteit als Kamerlid te danken dat deze commissie ook resultaten behaalde op het gebied van monumentenbehoud. Hij werd vaak gevraagd als adviseur, commissie- of jurylid bij de oprichting van standbeelden, waarin het vaderlands- of regionaal verleden werd herdacht. De Stuers zag kunstenaars zoals Toon Dupuis en Bart van Hove groot worden aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten en via de Prix de Rome, die een kwarteeuw eerder door hem in ere was hersteld. Ten slotte gaf hij adviezen aan pastoors over hun kerkinrichting en steunde hij de katholieke kerkbouw.

De Stuers vinden we ook terug als ontwerper of als genadeloos criticus van ontwerpen van decoratieve of toegepaste kunst: standbeelden, die door hem als jurylid moesten worden beoordeeld, penningen en munten, die door het Rijk of ter wille van het Koninklijk Huis werden geslagen en allegorische voorstellingen. Zijn brieven aan Cuypers in Roermond tonen, naast de documenten in zijn werkarchief, zijn bemoeienis met de bouw en versiering van het Rijksmuseum.

De Stuers bewaarde alles. Harms Tiepen, journalist voor De Hofstad. Artistiek weekblad voor Nederland noteerde (27 maart 1909) "Zoo heeft De Stuers me zitten vertellen. Soms greep hij vlug naar een vel papier om even met wat gekrabbel zijn verhaal te verduidelijken. Dan vouwend scheurde hij 't gebruikte eraf en borg zuinig 't nog witte op."

Na het overlijden van Victor de Stuers in 1916 is zijn archief in 1926 in ongeschonden, maar niet in volledig afgemaakte eigen ordening overgebracht van zijn huis in Den Haag (Parkstraat 32-34) naar De Wiersse te Vorden. Naast een deel in het huis is het grootste deel opgeborgen op de zolders van het oostelijk bouwhuis. Beide gebouwen werden tussen september 1944 en april 1945 door Duitse troepen bezet. In die periode is de ordening deels door elkaar geraakt en is schade aangebracht door het zoeken naar 'waardevolle' postzegels.

Delen van het archief zijn nog ernstiger beschadigd toen vertrekkende Duitsers het bouwhuis opbliezen. Hierdoor werden archiefstukken aan de elementen blootgesteld. Door de opzichter van De Wiersse zijn de stukken uit het puin van het ingestorte dak gehaald en provisorisch in kisten gedaan. Enkele delen van de correspondentie, de calpins (notitieboekjes) en de albums (schetsboeken) zijn door Alice Gatacre-de Stuers in de jaren daarna schoongemaakt en doorgenomen. Pas in 1991 is een eerste ordening van het geheel (in Amsterdamse archiefdozen na verwijdering van vuil) gemaakt door Laura en E.V. Gatacre (enig kleinkind van Victor de Stuers) in samenwerking met Bas Kist van de Historische afdeling van het Rijksmuseum en Amelia Gatacre, voormalig hoofd papierrestaurator bij Teylers museum.

Twee jaar later werd Drs. Job van Laar van de Rijksdienst voor de Momentenzorg voor zes maanden gedetacheerd om op De Wiersse aan de verdere ordening mee te werken wegens het belang van het archief voor de Dienst. De eerste voorlopige inventaris is in 1994 gereedgekomen. Job van Laar en Laura Gatacre hebben sedert 1994 de persoonlijke en familiestukken (die op De Wiersse blijven onder het beheer van de in 1992 opgerichte Stichting Familiearchief Victor de Stuers) verder geïnventariseerd samen met de in 1962 teruggekomen stukken van het Gemeentearchief van Maastricht (deze stukken waren tijdelijk in de oorlog daar in beheer). De losse tekeningen van Victor de Stuers zijn ook door Laura Gatacre geordend en geïnventariseerd. Tekeningen en calpins zijn door meerdere papierrestauratoren, onder toezicht van Elizabet Nijhoff Asser en Amelia Gatacre, geconserveerd. Deze zijn op film gebracht (zie G. beneden).

Terwijl aan het persoonlijk en familiearchief op De Wiersse werd doorgewerkt, is het werkarchief in fases vanaf 2001 overgebracht naar het Nationaal Archief, waar het in nauwe samenwerking met de Stichting Familiearchief Victor de Stuers verder geïnventariseerd is door J.A.A. Bervoets, toenmalig medewerker selectie van het Nationaal Archief en daarvoor inventarisator van het nauw daaraan gerelateerde archief van de afdeling Kunsten en Wetenschappen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken (1875-1918).

Het werk van conservering, verfilming en inventarisatie is voor een deel mogelijk gemaakt door subsidies van Deltaplan/Mondriaan Stichting, Het Metamorfozeproject en het Prins Bernhard Cultuurfonds.

Het archief is voor langere tijd in beheer, niet in eigendom verkregen.

Het archief bevat :

• De briefwisseling van De Stuers met zijn correspondenten.
• Dagboeken en fragmenten van memoires betrekking hebbend op zijn beleid en de personen waarmee hij te maken heeft gehad.
• Zijn uitvoerige dossiers op het gebied van tentoonstellingen, musea, architectuur, monumenten (onder plaatsnamen geordend), archieven, beeldende kunsten en tekenonderwijs, met in mindere mate de uitvoerende kunsten en het wetenschapsbeleid.
• De correspondentie van De Stuers als Kamerlid, met als bijzondere onderwerpen: het architectuurbeleid, het cultuurbeleid, de Atjeh-oorlog. In de beginjaren van zijn Kamerlidmaatschap maakte hij persoonlijke aantekeningen van vergaderingen van de Rooms-katholieke kamerclub en van een commissie die de Spoorwegstaking van 1903 behandelde. Als vertegenwoordiger van het district Weert bewaarde hij zoveel mogelijk gegevens over de belangen waarvoor hij bemiddelde of als Kamerlid optrad.
• De correspondentie van De Stuers als lid van nevenorganisaties op het gebied van cultuurbeleid, in het bijzonder van de monumentenzorg.

Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Collectie De Stuers, nummer toegang 2.21.355, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Stuers, De, 2.21.355, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

De inventarisnummers 1-353 van dit archief, alsmede onderdeel G zijn in het kader van het landelijke conserveringsproject Metamorfoze gereproduceerd op microfiches. Vanwege de kwetsbaarheid van de originelen worden deze nummers alleen in de vorm van deze microfiches voor raadpleging beschikbaar gesteld. Deze zijn beschreven in de volgende archiefinventarissen:

• Werkarchief van Victor de Stuers: microfiches van de correspondentie, nummer toegang: 2.21.355.01;
• Werkarchief van Victor de Stuers: films van de calpins, albums, notitieboekjes en tekeningen, nummer toegang 2.21.355.02.
  N.B. De films van de calpins etc. zijn momenteel nog niet beschikbaar voor het publiek.

Bovendien zijn, verspreid in de inventaris, om dezelfde conserveringsredenen fotokopieën opgenomen. Dit wordt verderop verantwoord in paragraaf 4.4 bij de beschrijving van het inventarisatieproces