3.20.87 Inventaris van het archief van de familie Van Wassenaer van Duvenvoorde, 1226-1996

De intrede van de familie Van Wassenaer in de Hollandse geschiedenis was er dus een op hoog niveau. Deze positie zou gehandhaafd en wellicht uitgebouwd worden in de volgende generaties. Kerstants zoon Filips van Wassenaer (1200-1223) had bij zijn verschijning in 1200 blijkbaar het goed Wassenaar verworven, waarnaar hij zich vervolgens noemde. Ook hij had een positie in de nabijheid van de Hollandse graaf maar in tegenstelling tot zijn vader werd hij niet genoemd als hoffunctionaris.

Huis en landgoed Duvenvoorde bleven in het vervolg de naam van de bezitter bepalen. Geruime tijd na de dood van Maria van Wassenaer, erfdochter van de oudste tak, in 1544 namen de overgebleven takken de oude naam in de eerste helft van de zeventiende eeuw weer aan. Johan van Duvenvoorde (1577-1645), bezitter van huis en landgoed en vertegenwoordiger van de oudste tak van Duvenvoorde, ging voorop. Hij was afstammeling van Filips van Wassenaer alias van Duvenvoorde in de twaalfde graad. De terugkeer naar de oude naam had alles van doen met de verkoop van het familiebezit, waarmee Lamoraal de Ligne, erfgenaam van de oudste tak Van Wassenaer, tijdens het Twaalfjarig Bestand was begonnen. De heerlijkheid Voorschoten verkocht hij in 1615 aan genoemde Johan van Duvenvoorde en de heerlijkheden Katwijk en Valkenburg aan derden. Jacob van Duvenvoorde van de tak Obdam wist in hetzelfde jaar huis en landgoed Zuidwijk te verwerven. Pas zijn zoon kocht in 1657 het naamgevende complex Wassenaar, waarmee het bezit van de oudste tak Van Wassenaer grotendeels was overgegaan op leden van de tak Van Duvenvoorde.

Wij gaan de oudste generaties van de familie hier nogmaals na met behulp van vernoeming. Het meest gebruikelijk was het ook in de dertiende eeuw een zoon de naam van zijn grootvader te geven. Dat geldt ook voor de familie Van Wassenaer, waarvoor ik de stamreeks Raaphorst als voorbeeld kies: Dirk van Raaphorst (1221-1227)-Kerstant van Raaphorst (†1238)-Dirk van Raaphorst (†1272)-Kerstant van Raaphorst (†1322)-Dirk van Raaphorst. Men ziet, dat de naam van de grootvader steeds op de kleinzoon erft. Voorts wijs ik erop, dat in deze tak als enige de naam Kerstant van de stamvader uit de twaalfde eeuw gehandhaafd bleef.

Kerstants oudste zoon heette Filips van Wassenaer, Dirk van Raaphorst was zijn jongere broer. De personen, naar wie zij vernoemd waren, behoorden echter niet tot de familie van Kerstant. Zo werd Dirk vernoemd naar de Hollandse graaf, destijds Dirk VII (†1203). Ook dit was een gebruikelijke wijze van vernoeming voor kringen in de nabijheid van de graaf. Zelfs in de achttiende eeuw ontving Frederik Hendrik van Wassenaer (1701-1771) zijn naam blijkbaar van de gelijknamige stadhouder, hoewel die reeds lang overleden was.

Uit de twee behandelde kandidaten komt naar voren, dat de schoonvader van Arent van Duvenvoorde een Wouter zal zijn geweest. Dat is op te maken uit de naam van Arents tweede zoon. De oudste was Floris van Duvenvoorde, vernoemd naar de Hollandse graaf en vermoord bij Veere in 1301. De tweede zoon heette Wouter van Duvenvoorde en ook hij werd bij Veere omgebracht. Wouter was een nieuwe naam in de familie, die daarom van zijn moederszijde afkomstig moet zijn. Als derde en beste huwelijkskandidaat dient zich nu de familie Van Egmond aan. Van hen kwam Wouter van Egmond het eerst in 1200 voor samen met Filips van Wassenaer. Hij stierf in 1208, als schoonvader van Arent van Duvenvoorde was hij daarom te oud. Zijn oudste zoon was Willem van Egmond, die ook niet de schoonvader kan zijn geweest want dan moest hij vernoemd zijn. Resteert Willems jongere broer Wouter, die in 1223 overleed en ons de passende schoonvader lijkt. Hij heeft zijn naam mee en zijn rangorde in de familie. Alleen is ook van hem geen erfenis bekend.

Tenslotte liep één Van Duvenvoorde met een zegel van de veertiende eeuw uit de pas. Het was Jan van Duvenvoorde (†1324), jongere broer van bovengenoemde Floris van Duvenvoorde. Zijn zegel, dat van de periode 1280-1290 zal dateren, was: gedwarsbalkt van zes stukken, beladen met een schuinbalk. Van de familie Van Duvenvoorde was hij zo de enige met het oude wapen maar dat is genoeg om te mogen veronderstellen, dat deze familie tot het eind van de dertiende eeuw een dergelijk wapen met schuinbalken heeft gevoerd.

Nadat de familie Van Duvenvoorde de naam Van Wassenaer had aangenomen, bedienden zij zich ook van het wapen, dat eertijds Filips van Wassenaer vanaf 1340 had gevoerd. Het was gevierendeeld: I en IV: in rood drie zilveren wassenaars en II en III: in azuur - heraldisch blauw- een gouden dwarsbalk met als hartschild Duvenvoorde.

Ook in het geestelijke trad de familie niet sterk op de voorgrond. Zo brachten alleen Adriaan van Duvenvoorde († ca. 1575) en Johan van Duvenvoorde (1530-1600) het tot functies van belang. De eerste werd deken van de Oude kerk te Dordrecht, de andere bracht het tot deken van de Utrechtse Dom. Daarnaast telde men enige priesters, waarschijnlijk bastaarden.

Met de Tachtigjarige oorlog begon de ster van Duvenvoorde militair en bestuurlijk te rijzen. Als eerste sloot Arent van Duvenvoorde (1528-1600) zich aan bij Willem van Oranje, voor wiens leger hij vocht. Ook veel van zijn nazaten maakten carrière in het leger tot de negentiende eeuw toe, toen Otto van Wassenaer (1795-1858) een rol speelde in de Tiendaagse veldtocht.

Als militair reikte alleen Willem van Wassenaer (1671-1719)

Maar de meeste functies verwierf de familie in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw in het publieke bestuur. Reeds Johan van Duvenvoorde (1577-1645), die zijn naam wijzigde in Wassenaer, verzamelde een groot aantal banen. Zo was hij hoogheemraad van Rijnland evenals vele van zijn nakomelingen, voorts grootzegelbewaarder- en stadhouder van de lenen van Holland, luitenant-houtvester van Holland en curator van de Leidse universiteit. Formeel was hij geen baljuw, een ambt dat ook vele van zijn nakomelingen zouden bekleden, maar in de praktijk maakte hij dat goed met de aankoop in 1615 van de hoge heerlijkheid Voorschoten. De preciese functies der leden van de familie zijn vermeld in de toelichtende kopnoten bij hun stukken. Eén uitzonderlijke functie vermeld ik hier nog. Willem Frederik Hendrik van Wassenaer (1752-1799) was behalve baljuw, dijkgraaf en hoogheemraad ook eerste commissaris van de posterijën van Holland.

Na de Franse tijd hield de familie zich in de eerste plaats met beheer en bestuur van Katwijk en Valkenburg bezig. Daar was men burgemeester op Arend Jacob Unico van Wassenaer (1825-1876) na, die burgemeester van Driebergen was. Daarnaast staat te noteren, dat Otto van Wassenaer (1795-1858) en Otto Jacob Eifelanus van Wassenaer Catwijck (1856-1939) respectievelijk lid waren van de Provinciale Staten van Gelderland en van de Tweede Kamer voor de CHU. Doorgaans beperkte men zich tot bestuur op lokaal niveau en het rentmeesterschap van het eigen bezit.

De laatst hier behandelde generatie van Arent Jacob Otto van Wassenaer van Catwijck (1930-1996) richtte zich in afwijking van vorige generaties tot bedrijfsleven en wetenschap. Het ziet ernaar uit, dat deze richting bepalend zal zijn voor zijn afstammelingen, die thans in de vijf en twintigste en zes en twintigste graad afstammen van dapifer Kerstant.

Of dit reeds toen voorzien was van een houten bouwsel, moet in het midden blijven maar toen Filips van Duvenvoorde het complex bij zijn huwelijk met F(lorentia van Rijswijk) verwierf, zal met nieuwbouw in steen niet geaarzeld zijn.

In 1393 werd de toren waarschijnlijk ten dele afgebroken wegens de moord op Aleid van Poelgeest, waaraan Arent van Duvenvoorde († ca. 1425) medeschuldig werd gehouden. Bij de gevolgde herbouw zal de typische driedeling, die wij thans nog kennen, vermoedelijk tot stand zijn gekomen. Het volgende grote werk werd in 1631 uitgevoerd door Johan van Duvenvoorde alias Van Wassenaer (1577-1645), die het kasteel liet verbouwen volgens de smaak van zijn tijd. Eerder had hij twee panden aan de Kneuterdijk op de hoek van de Lange Voorhout aaneen laten smeden tot één huis, dat paste bij zijn stand.

In de negentiende eeuw werd het aanzien van de voorzijde gewijzigd met een brug naar ontwerp van de architect Donaldson. In de laatste oorlog werd het huis flink beschadigd, waarna een restauratie volgde, die in 1963 voltooid werd. Kasteel en inboedel waren inmiddels in een stichting ondergebracht en het kasteel als museum ingericht.

Dit geheel van rechten deed de erfgenaam van de familie Van Wassenaer in 1615 van de hand aan Johan van Wassenaer (1577-1645), de bezitter van het huis Duvenvoorde. Zijn erfgenamen bezaten de heerlijkheid onverminderd tot 1795, toen de heerlijke rechten werden afgeschaft. De kern van de heerlijkheid - de rechtspraak - ging daarmee teloor, slechts bijkomstige rechten zoals visrechten bleven bestaan.

Het huis Karmestein lag aan de oostzijde van Lienden en was leenroerig aan de hofstede Culemborg. Vanaf de eerste belening in 1462 was het huis in bezit van de familie Van Brakel en dat zou zo blijven tot 1752, toen het verkocht werd. In het begin van de negentiende eeuw ging Karmestein teniet.

Uit de gegevens in dit archief blijkt niet, dat het huis de Poll leenroerig was zodat wij het beschouwen als eigen goed. Deze omstandigheid maakte het moeilijk een lijst van eigenaren van dit huis op te stellen, omdat het pas in 1657 werd verkocht. Daarvoor kwam het slechts in testamenten en boedelscheidingen voor.

bouwd. In 1829 verkocht Otto van Wassenaer (1795-1858) de Hof voor een R.K. school, waarmee het gebouw uit het bezit van de familie is geraakt.

Ook Katwijk en Valkenburg behoorden tot het goed van de burggraaf van Leiden. Zij waren leenroerig aan de graaf van Holland. Was aanvankelijk Valkenburg de belangrijkste plaats -Katwijk speelde alleen een meer dan lokale rol als plaats, waar de graaf in Rijnland ingehuldigd werd. Later kreeg Katwijk het meeste belang. Zo werd in 1388 de parochie Katwijk uit Valkenburg gesplitst. Daarvan werd in 1461 wederom de parochie Katwijk aan Zee afgesplitst.

In het wereldlijke ging de afscheiding minder snel. Pas in 1615, toen Lamoraal de Ligne Valkenburg verkocht, hechtten de Staten van Holland hun goedkeuring aan splitsing. Voortaan waren de Katwijken en 't Zand verbonden en diende voor deze heerlijkheid een baljuw, schout en secretaris zoals in elke -hoge- heerlijkheid het geval was.

Aan de heerlijkheid waren wel twee rechten verbonden, die beperkt waren tot de kuststreken: de hofvis en het pondgeld van de zeeman. De hofvis was de beste vis van elke vangst, het pondgeld was een heffing bij iedere vangst, oorspronkelijk 12 schelling per schip. Enige prestatie van de ontvanger in de tijd, dat stukken aanwezig zijn, ontbreekt. Zo is begrijpelijk, dat de vissers steeds minder geneigd waren deze afdrachten zonder zachte maar ook harde aandrang te voldoen. Pas met de Franse Revolutie werden hofvis en pondgeld afgeschaft evenals de heerlijke rechten.

De heerlijkheid Valkenburg ging aanvankelijk dezelfde weg als Katwijk. In 1615 werd het echter verkocht aan Johan de Hertoge en tevens van Katwijk afgesplitst. In 1752 kocht Frederik Hendrik van Wassenaer (1701-1771) dit leen. In 1829 deed zijn kleinzoon Otto van Wassenaer (1795-1858) de heerlijkheid wederom van de hand.

De inrichting van het bestuur was gelijk aan die van andere heerlijkheden. Valkenburg onderscheidde zich slechts in de jaarlijkse paardenmarkt.

De geschiedenis van de bewaring van het archief der diverse takken van de familie Van Duvenvoorde en vervolgens de verspreiding daarvan is ingewikkeld, omdat zij zelden afdoende te documenteren is. Daarom moet dit relaas ten dele hypothetisch blijven.

De familie van Duvenvoorde stamt af van Filips, jongere zoon van Filips van Wassenaer, en is daarom naar de telling van Obreen een afsplitsing in de tweede generatie.

Pas in 1809 voltooide rentmeester Jan van Zanten een lijst van oude papieren van Reinout Jan Christiaan Torck (1765-1810), die bewaard werden in diens huis aan de Kneuterdijk. Hij was met het werk begonnen in 1806 en had de stukken blijkbaar meegenomen want na afloop werden ze wederom in het grote huis aan de Kneuterdijk gedeponeerd. De lijst bevat 148 nummers, waarvan drie nummers (62, 77 en 90) voor ons doel afvallen want zij betreffen het huis Rosendaal en de familie Torck. Daar veel pakketten zijn onderverdeeld, gaat het voor de familie Van Wassenaer in totaal om 333 beschrijvingen, waarvan 170 nummers in het tegenwoordige bestand konden worden herkend. Dat was vaak niet eenvoudig en soms ondoenlijk getuige nr. 13: "allerhande" of nr. 53: "een paquet papieren raakende meestal de families Van Almonde en Pijnssen, bestaande in blafferts van derzelver goederen, inventarissen etc." Ook schijnt het, dat de rentmeester de stukken in het Latijn buiten beschouwing heeft gelaten. De bewaarde stukken in die taal zijn immers aan de achterzijde voorzien van de uniforme tekst: "latijn". (Mogelijk de man van de andere inventaris van 1764). Ook liet Van Zanten de beschrijving van stukken na, die hij aanmerkte als "slapers". Deze categorie, waaraan hij blijkbaar weinig belang hechtte, bleef tot onze verbazing in zijn geheel bewaard. Deze kennis dienen wij wel te verwerven via bestudering van de achterzijden der stukken, waarop de rentmeester de nummers placht te noteren.

Bij nummer 100 meldde Van Zanten in de lijst: "enige brieven, bij den hoog edelen heer van Voorschooten gelezen en gezegd te bewaren". Dat geeft voor de bewaring de beste perspectieven maar in de praktijk valt het tegen: ongeveer de helft en daarbij de dikste pakken is verdwenen.

Opvallend is voorts, dat de stukken afgeschreven bij Hagens, in de lijst van Jan van Zanten niet voorkomen. Deze bleven waarschijnlijk bijeen en ze werden de rentmeester niet meegegeven. Blijkens inv. 16 werden de stukken Hagens behalve nr. 1 (de tekst van 1226) nogmaals van maart tot mei 1775 naar de originelen afgeschreven door J.F. Royer, secretaris van het Hof van Holland, en nagezien door David Mijs, notaris. Dat zal het resultaat zijn geweest van het onderzoek, dat Willem Frederik Hendrik van Wassenaer in 1774 in het pand aan de Kneuterdijk verrichtte. Sinds die tijd zijn de originelen niet meer gezien.

De grote massa bleef tot Rosendaal behoren en werd in 1969 voorlopig op fiches beschreven door C.L. Punt. Voor de eenheid van het archief had baron Schimmelpenninck in 1948 het beste alle stukken Duvenvoorde mee kunnen nemen want nu mochten dringende verzoeken om teruggave niet op enige medewerking van de rijksarchivaris in Gelderland rekenen. Zij zijn zo goed mogelijk, rekening houdend met de moeilijke toegankelijkheid, met nieuwe beschrijvingen en cursieve nummering in de inventaris opgenomen.

Een ander deel van het archief werd bij inventarisatie van het oudere deel van het huisarchief Keppel door A.P. van Schilfgaarde aangetroffen. Omdat niet zeker was wanneer de stukken op Keppel waren gearriveerd, werden ca. veertig verhuisdozen ongeordende stukken Keppel vanaf 1850 doorgezien. Er werd echter niets aangetroffen. Eén stuk uit de lijst Van Santen werd tenslotte in 1955 van de gemeente Leidschendam ontvangen. Hoe die het verkreeg is in raadselen gehuld.

De familie Van Santhorst stamde af van een jongere zoon van Dirk van Wassenaer (1215-1243) en is daarom een afsplitsing van de familie in de derde generatie. Deze stierf uit omstreeks 1450. Van het archief tot 1450 resteren thans vier charters in het fonds Santhorst, aanwezig in het huisarchief Twickel.

Ook in andere fondsen kwamen stukken van de familie Van Polanen terecht. In 1625 werd uit het voormalige archief van de Domeinraad een collectie stukken betreffende de visserij in de Lek overgedragen. Deze bevindt zich thans in het archief van de N.V. Maatschapopij Van Nassau la Lecq en telt ruim dertig charters vanaf 1293. Het archief is aanwezig op het Algemeen Rijksarchief. Voorts bevinden zich enkele stukken vanaf 1376 in het archief van het huis Bergh te 's-Heerenberg en worden ruim tien charters vanaf 1342 in het Koninklijk Huisarchief te Den Haag bewaard in de collectie G 17:"Originele oude charters, testamenten, koopbrieven van verschillende aard en betreffende verschillende personen".

De familie Van Wassenaer van Warmond stamde af van Jan van Duvenvoorde (1468-1544), jongere zoon van de familie Van Duvenvoorde in de negende generatie. Deze familie stierf met Anna Hendrina van Wassenaer (1679-1722) uit. Haar nalatenschap ging aanvankelijk in 1726 naar Maria Isabella van Beijeren van Schagen, die gehuwd was met François Paul Emile d'Oultremont te Warfusée. Daarna diende een verre neef van Anna zich als erfgenaam bij testament aan: Willem Albert van Wassenaer (1718-1764), die zich op het huis Warmond vestigde. Pas in 1774 werd het huis aan de familie Van Leyden verkocht. Het archief van het huis, waarin een fragment van het archief van de familie, is deponeerd bij het Gemeentearchief van Leiden.

Bij zijn onderzoek trof Bijleveld op kasteel Eicks bij Bonn inderdaad enige stukken of notities aan bij de familie Geyr von Schweppenburg, die erfgenaam was van de tak Alkemade door huwelijk in 1802 van Maximiliaan Joseph Geyr von Schweppenburg (1777-1856) met Clementine Auguste van Wassenaer (1784-1857). De familie maakte nog melding van een schilderij van Rembrandt voor Albert van Wassenaer (1599-1657); toen Bijleveld de familie Geyr bezocht, was ook dit onbekend. Voor het overige gaf de familie te kennen, dat het archief Wassenaer verspreid of verloren was.

Een volgende inventaris dateert van omstreeks vijftig jaar later en omschrijft ook alleen charters, nu in laden A tot C. Een aanvullende lijst geeft beschrijvingen van stukken en papieren in de kist op het kantoor van Johan van Wassenaer (1622-1687). Het gaat om 34 rubrieken, onderverdeeld naar meer dan 157 beschrijvingen, meestal rekeningen. Zo besloeg het archief in de tweede helft van de zeventiende eeuw naar schatting 3 meter.

De familie Van Wassenaer van Catwijck stamt af van Willem van Wassenaer (1671-1719), jongere zoon van de familie Van Duvenvoorde. Van hem stammen alle nog bestaande Wassenaers af. De fondsen Rosande en Katwijk met alle supplementen maken hun archief uit.

Ook Albert Carel Snouckaert van Schauburg (1763-1841) raadpleegde het archief te Echteld. Snouckaert was lid van de Hoge Raad van Adel vanaf de instelling van dat college in 1814 en ook zijn genealogische collectie wordt daar bewaard. Bij zijn genealogie Wijhe geeft hij aan op het huis eigen genealogieën van de familie te hebben gezien, die hem voor de oudste delen echter verdacht leken. Blijkbaar doelde hij op de stambomen, die in deze inventaris zijn opgenomen onder nummer 2137. Het huis Echteld werd in 1817 overgedragen, waarna het archief naar Katwijk werd overgracht. Snouckaert moet Echteld daarom tussen 1814 en 1817 hebben bezocht.

De familie Van Wassenaer van Rosenburg stamde af van Jan Gerrit van Wassenaer (1672-1723) en was een afsplitsing van de familie in de vijftiende generatie. De familie stierf reeds in de tweede generatie uit in 1728, waarna het archief gevoegd werd bij het fonds Rosande.

Tenslotte bleek in het Koninklijk Huisarchief in het archief van De Horsten bewijzen van eigendom en bezit van Raaphorst vanaf 1505 aanwezig te zijn, waarvan de beschrijving van een gedeelte voorzover het de families Van Raaphorst en Van Wassenaer betreft, hier is overgenomen.

Het archiefblok bevat archiefstukken onder verschillende rechtstitels verworven.

Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van kwetsbare of slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Familie Van Wassenaer van Duvenvoorde, nummer toegang 3.20.87, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Wassenaer van Duvenvoorde, van, 3.20.87, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

Archief van de heren van Katwijk en Valkenburg, kaarten. Zie archiefinventaris: 4.WKF.