Terug naar zoekresultaten

4.VTH Inventaris van de verzameling binnenlandse kaarten Hingman, ca. 1500-1813 (ca. 1870)

Download inventaris als PDFDownload inventaris als XML

Meer uitleg

Voer een zoekterm in
VorigeVolgende

Beschrijving

ArchiefBeschrijving van het archiefArchiefvormingInhoud en structuur van het archiefAanwijzingen voor de gebruikerVerwant materiaal

Archief

Titel

4.VTH
Inventaris van de verzameling binnenlandse kaarten Hingman, ca. 1500-1813 (ca. 1870)

Auteur

J.H. Hingman, G.G.J. Boink (herziening)

Versie

27-08-2025

Copyright

Nationaal Archief, Den Haag
1871, 2022 cc0

Beschrijving van het archief

Naam archiefblok

Verzameling Binnenlandse Kaarten Hingman
Kaarten Hingman

Periodisering

archiefvorming: 1500-1813
oudste stuk - jongste stuk: 1500-ca. 1870

Archiefbloknummer

VTH

Omvang

5491 inventarisnummer(s)

Taal van het archiefmateriaal

Het merendeel der stukken is in het.
Nederlands

Soort archiefmateriaal

Normale getekende en gedrukte kaarten, atlassen en kaartboeken. De Nederlandstalige stukken van vóór ca. 1700 zijn geschreven in het gotische cursiefschrift, met name in de oud-Hollandse klerkencursief.

Archiefdienst

Nationaal Archief

Locatie

Den Haag

Archiefvormers

Agentschap van Inwendige Politie en Toezicht op de Staat van Dijken, Wegen en Wateren Behering der Zeeweringen, Zeedijken en de Waterstaat van de Bataafse Republiek Comité Centraal van de Waterstaat Commissie van Superintendentie der Rivieren Commissie van Superintendentie over de Waterstaat der Bataafse Republiek Commissie van Superintendentie van Zeehavens en Zeegaten Contrarolleur-Generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën van Holland Directie van Bruggen en Wegen in Holland Eerste Commissaris-Inspecteur van de Waterstaat Gecommitteerde Raden van het Zuiderkwartier Generale Directie over 's Lands Rivieren en Zeewerken Generale Directie van de Waterstaat Generale Directie van 's-Lands Amortisatiekas Grafelijkheidsrekenkamer Hof van Holland Hof van Holland en Hof van Justitie Consignatiekas van het Hof van Justitie Hoge Raad van Holland en Zeeland Hoofdadministratie der Domeinen Houtvesterij Inspecteur-Generaal over 's Lands Rivieren Inspectie van de Waterstaat Inspectie van het 1e-7e District van de Waterstaat Inspectie van het 8e-12e District van de Waterstaat Klooster St Vincent te 's-Gravenhage Ministerie van Waterstaat Ontvanger van het Geestelijk Kantoor te Brielle Ontvanger-Generaal van het Geestelijk Kantoor te Delft Opzichter van 's Lands Werken te Goeree Oud Archief Suriname: Gouvernementssecretarie Raad van State Rekenkamer ter Auditie Ridderschap van Holland Staatse Leger, Directeur-Generaal der Fortificaties Staatsraad Staten van Holland en West-Friesland
Brunings, Christiaan (1736-1805)
Brunings, Conrad Ludwig (1775-1816)
Brunings, Christiaan (1756-1826)
Goudriaan, Adrianus François (1768-1829)

Samenvatting van de inhoud van het archief

In zijn in 1871 verschenen ‘Inventaris der verzameling kaarten berustende in het Rijksarchief. Tweede gedeelte’ beschreef J.H. Hingman de archiefkaarten uit de periode vóór 1813 die betrekking hebben op Nederland. Hiertoe bracht hij de ‘binnenlandse kaarten’ uit diverse vroegmoderne archieven bijeen in één verzameling, die nu bekend staat als de ‘Collectie Hingman’. De collectie bevat hoofdzakelijk manuscriptkaarten, al dan niet met gedrukte afgeleiden, stammend uit de late Middeleeuwen tot medio 19e eeuw. De kaarten zijn meestal in opdracht, met een administratief doel, vervaardigd en zijn dus functioneel en niet commercieel. Zo zijn er kaarten van domeinen, polders, wegen en abdijen. Er zijn kaarten gemaakt om een geschil te beslechten of een recht vast te leggen, rivierkaarten voor de waterstaat, plattegronden en ontwerpen voor militaire doeleinden en prekadastrale kaarten in verband met de grondadministratie.
Archiefvormers zijn o.a. de Staten-Generaal, Raad van State, Nassause Domeinraad, Graven en Staten van Holland en het jonge Ministerie van Financiën.
Een bijzonder onderdeel vormen de kaartboeken van het grondbezit van de Hollandse kloosters, zoals de nu verdwenen abdijen Rijnsburg en Leeuwenhorst. Er zijn veel waterstaatkundige kaarten van zeeweringen, dijken, sluizen en polders. Van de grote rivieren Rijn, Maas, Waal, IJssel, Lek en Merwede zijn manuscriptkaarten bewaard gebleven. Onder de rubriek rivieren zijn de kaarten met weergaven van uiterwaarden, platen, gorzen en visserijen, afkomstig uit domeinarchieven, in aparte subrubrieken geordend.
Er zijn opvallend veel kaarten uit de 16e eeuw en 17e eeuw van de Zuid-Hollandse eilanden, vooral van het gebied rond de Biesbosch. De vroegste kaarten hieronder vormen de overgang tussen schilderkunst en topografie. Verder zijn er kaarten en plattegronden van Nederlandse (en enkele buitenlandse) steden, dorpen, forten, havens en gebouwen. Buitenbeentje is een portolaan van het Middellandse Zeegebied uit 1533.

Archiefvorming

Geschiedenis van het archiefbeheer
Voorwoord op de gedrukte inventaris [1871]
Thans ontvangt men hier het tweede deel van den inventaris onzer kaartverzameling, ( Voor het eerste deel zie toegang 4.VEL. ) van de hand van den heer Hingman, commies-chartermeester aan het Rijksarchief, en bevattende de kaarten van Nederland. Ik behoef over het belang dier verzameling, niet uit te wijden, wie den inventaris raadpleegt, zal er van overtuigd worden; maar ik mag den wensch niet terughouden, dat waar nog gapingen bestaan, degenen die in staat zijn die aan te vullen, daartoe welwillend ten nutte zoo der wetenschap als van andere belanghebbende mogen medewerken.
De Archivaris van het Rijk, L.Ph.C. van den Bergh.
Inleiding op de gedrukte inventaris, door J.H. Hingman [1871]
Nadat in den zomer van het jaar 1855, de toenmalige rijksarchivaris dr. R.C. Bakhuizen van den Brink, met zijnen op het gebied der archieven schier alles omvattenden blik het groote nut had ingezien, om alle de in het rijksarchief aanwezige kaarten tot ééne verzameling bijeen te brengen, werd de grondslag gelegd der collectie, waarvan deze inventaris de beschrijving bevat.
Het toen ( d.w.z.: in 1855. ) aanwezige betrekkelijk geringe aantal kaarten, was eensdeels afkomstig uit het archief van de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden, anderdeels uit dat van de voormalige provincie Holland, voor zoover dit niet nog onder het domeinbestuur beruste. Hierbij konden destijds gevoegd worden de in april 1855 te Arnhem aangekochte kaarten uit de nalatenschap van den hoofdingenieur van den waterstaat M.H. Conrad, en een niet onaanzienlijk aantal, meest gedrukte rivierkaarten, herkomstig uit de in het jaar 1854 aan het rijksarchief gelegateerde papieren van den gewezen minister van koloniën mr. J.C. van der Hoop. Een paar jaren later werden de liassen der ingekomene stukken bij den voormaligen Raad van State onderzocht, ( Zie toegang 1.01.19, inv.nrs. 573 t/m 1225. ) de zich daarin bevindende kaarten en plans er uit genomen en bij de kaartverzameling gevoegd. Het op die wijze verkregene bestond hoofdzakelijk uit plans van vestigen en fortificatiën, en eenige kaarten van polders in Staats-Vlaanderen. De herkomst dezer laatste rubriek wordt in den inventaris met de letters R.v.S. aangeduid. Ook uit de minuut-notulen van de Staten van Holland werden later nog enige kaarten geligt, meerendeels op den waterstaat betrekking hebbende.
Onze verzameling verkreeg echter hare grootste uitbreiding door de overname van nog bij de departementen van algemeen bestuur berustende archieven. Sedert werd zij nog verrijkt door eenige geschenken en door van tijd tot tijd gedane aankoopen.
Onder de eerste rubriek behoort de overname in 1860 en 1862 der domeinarchieven van het departement van Financiën. Achtereenvolgens gingen aan het rijksarchief over de archieven en kaarten van de voormalige Rekenkamer van Holland en der opgevolgde domeinbesturen in die provincie, die van de geestelijke kantoren van Holland, gevestigd geweest zijnde te Delft en te Brielle, de kaartboeken der voormalige abdijen van Rijnsburg en Leeuwenhorst, ( Rijnsburg: zie inv.nrs. L1, L2, M, N en O; Leeuwenhorst: zie inv.nrs. P, Q en R. ) de kaarten afkomstig van de domeinraad van het huis van Oranje en Nassau en die van de Commissie van Administratie der in 1800 door de Fransche aan de Bataafsche Republiek gecedeerde landen, waartoe ook de kaarten van het Markiezaat van Bergen-op-Zoom behoorden.
Later ontvingen wij nog van hetzelfde departement de kaarten herkomstig van de commissie van superintendentie over het onderzoek der duinen van het voormalig gewest Holland van 1796 en eindelijk in 1868 een aantal domeinkaarten, die bleken op de kantoren van de ontvangers der registratie en domeinen in Zuid-Holland te zijn verbleven.
Het aantal der op deze wijze verkregene, meest allen geteekende kaarten, mag met gerustheid op vijftien honderd worden geschat.
Eene andere niet minder belangrijke aanwinst gewerd ons van het departement van Binnenlandsche Zaken.
In de jaren 1859 en 1860 werden op verzoek van den rijksarchivaris inventarissen opgemaakt der destijds nog onder de hoofdingenieurs van den waterstaat berustende papieren en kaarten van vroeger dagteekening dan november 1813. Ook deze kaarten werden achtereenvolgens aan onze verzameling toegevoegd. Later in 1866 gingen mede op voorstel van den archivaris van het rijksarchief over al de nog bij de afdeeling waterstaat van het departement van Binnenlandsche Zaken berustende kaarten van voor november 1813. De collectie werd alleen daardoor weder met meer dan twaalf honderd kaarten vermeerderd.
Hoewel het door schenking verkregene gedeelte der verzameling niet uitgebreid is, worden daaronder toch eenige zeer belangrijke kaarten gevonden. Vermelding verdienen de door de Staten van sommige provinciën aan ons afgestane exemplaren van provinciale kaarten; een vijftal zeer belangrijke kaarten van Gooiland uit de XVIde en XVIIde eeuw, ons door den heer notaris Perk te Hilversum geschonken; en eene kleinere bijdrage van eenige gedrukte en geteekende polderkaarten door den heer C.F.J.A. Giudici te Rotterdam aan het rijksarchief aangeboden. Bovendien zij nog vermeld, dat in den loop van het jaar 1868 door regenten van het hofje van Hoogelande te 's Gravenhage welwillend aan het rijksarchief in bruikleen werden afgestaan een vijf-en-twintigtal zoo gedrukte als geteekende kaarten, waarvan de onder de nummers 2309, 2317, 2318, 2319 en 3803 in den inventaris voorkomende, bijzondere belangstelling verdienen.
Het door aankoop verkregene is mede in vergelijking met het in de eerste plaats vermelde, van zeer ondergeschikt belang. Behalve de in 1855 aangekochte kaarten van den hoofdingenieur Conrad, bekwamen wij nog uit de nalatenschap van den heer Hattinga Raven, de groote kaarten der Zeeuwsche eilanden en van Goeree en Overflakkee door de Hattinga's in de helft der vorige eeuw opgenomen en geteekend. Ook eene in 1867 van den heer W. Eeckhof te Leeuwarden aangekochte verzameling geteekende platte gronden van een veertiental Zuid-Hollandsche steden, uit de helft der XVIde eeuw, ( Bedoeld worden de stadsplattegronden door Jacob van Deventer, die inmiddels uit deze inventaris afgezonderd zijn als 4.DEF inv.nrs. 1.1 t/m 1.12. ) was eene welkome aanwinst. De nu en dan zoo op auctiën als elders gedane aankoopen zijn niet belangrijk genoeg om hier afzonderlijk melding te verdienen.
De verwerving van het archief
Het archiefblok bevat archiefstukken onder verschillende rechtstitels verworven.

Inhoud en structuur van het archief

Verantwoording van de bewerking, door J.H. Hingman [1871]
Na deze algemeene opgave betreffende het bijeenbrengen der verzameling, nog een enkel woord ten opzigte van de bewerking van den inventaris.
Bij de uiteenloopende bestanddeelen waaruit de collectie bestond, heeft men gemeend zich zooveel mogelijk te moeten bepalen, tot beknopte opgaven. De raadpleging der kaarten zelve, door ingewijden in het vak waartoe zij behooren, zal hare waarde ongetwijfeld doen rijzen.
Bij de rangschikking der kaarten van 's Rijks grenzen, en van dijken en zeeweringen, werd de orde van het noorden naar het zuiden aangenomen, die der rivieren zijn in den regel stroomafwaarts geordend.
De uit het domeinarchief afkomstige kaarten van aanwassen, visscherijen, platen enz., konden niet met de van den waterstaat verkregen rivierkaarten vermengd worden; zij zijn derhalve achter ieder stroomgebied tot eene afzonderlijke rubriek gebragt.
Bij de gewestelijke- en polderkaarten heeft men zooveel doenlijk de tegenwoordige aardrijkskundige verdeeling gevolgd; evenwel heeft men zich hier en daar, zooals uit den inventaris zal blijken, niet van de oude indeeling kunnen los maken. Zoo verdient b.v. opmerking, dat eene hoogst belangrijke verzameling kaarten van den verdronken waard van Zuid-Holland, die tegenwoordig gedeeltelijk tot de provincie Noord-Brabant, gedeeltelijk tot de provincie Zuid-Holland behoort, niet is kunnen gescheiden worden, en derhalve in haar geheel op Zuid-Holland is gebragt.
De plaatselijke kaarten zijn met inachtneming van de officiële volgorde der provinciën, in alphabetische orde gesteld.
Aan het slot van den inventaris is gevoegd: in de eerste plaats eene alphabetische lijst van heerlijkheden, ambachten, polders, enz., die niet zoo dadelijk met de inhoudsopgave in de hand, kunnen gevonden worden; en ten tweede eene gelijke lijst van de ingenieurs, landmeters en kaartmakers, die de in dezen inventaris vermelde kaarten vervaardigden, met opgave van het eerste en laatste jaar waarin zij hier voorkomen. ( Nota bene: beide genoemde bijlagen zijn bij de omzetting van de gedrukte inventaris naar de digitale versie niet overgenomen. Van de eerstgenoemde lijst is een getypt exemplaar opgenomen in de bibliotheek van het NA: 51 F 3. )

Aanwijzingen voor de gebruiker

Openbaarheidsbeperkingen
Volledig openbaar.
Beperkingen aan het gebruik
Reproductie van originele bescheiden uit dit archief is, behoudens de algemene regels die gelden voor het kopiëren van stukken, niet aan beperkingen onderhevig. Er zijn geen beperkingen krachtens het auteursrecht.
Materiële beperkingen
Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van kwetsbare of slechte materiële staat.
Aanvraaginstructie
Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:
  1. Creëer een account of log in.
  2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
  3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.
Citeerinstructie
Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.
VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Verzameling Binnenlandse Kaarten Hingman, nummer toegang 4.VTH, inventarisnummer ...
VERKORT:
NL-HaNA, Kaarten Hingman, 4.VTH, inv.nr. ...

Verwant materiaal

Beschikbaarheid van kopieën
Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar
Tot medio 2018 waren in de zelfbedieningsruimte van de studiezaal van het Nationaal Archief gebruiksduplicaten van de kaarten in dit bestand beschikbaar. Deze microfiches zijn sinds begin 2019 aanvraagbaar onder archiefinventaris 4.DUPKT, zie daarin inventarisnummers 24 t/m 26.
Afgescheiden archiefmateriaal
De stadsplattegronden van Zuid-Hollandse steden van de hand van Jacob van Deventer zijn overgebracht naar toegang 4.DEF.
Het merendeel van de kaarten betreffende het markiezaat van Bergen op Zoom bevindt zich thans in het West-Brabants Archief te Bergen op Zoom.
Enkele kaarten zijn overgebracht naar de respectievelijke rijksarchieven in de provincies Gelderland en Groningen.
Verwant kaartmateriaal is te vinden in de Bodel Nijenhuiscollectie in de Universiteitsbibliotheek Leiden.

Archiefbestanddelen