Gebouwen en Verdedigingswerken

Het Nationaal Archief beheert veel kaarten en tekeningen die over gebouwen en verdedigingswerken gaan. Hierin zijn verschillende verdelingen te maken, zoals civiele en militaire bouw, gebouwen in het binnenland en in het buitenland en indeling naar periode. Hieronder wordt eerst een verdeling tussen binnenlands en buitenlands gemaakt. Beide zijn verder onderverdeeld in civiele bouw en militaire bouw.

Binnenlandse gebouwen en verdedigingswerken

Civiele bouw

Bouwtekeningen van vóór 1813 voor civiele gebouwen, zoals particuliere woningen, paleizen en overheidsgebouwen, zijn zeldzaam. In de volgende collecties komen er een aantal voor:

Uit de periode vanaf 1813 is veel meer materiaal bewaard gebleven. Dit is hoofdzakelijk te vinden in deze collecties:

Militaire bouw

Veel van de ontwerpen voor militaire bouw hebben - vanzelfsprekend - een relatie met het Ministerie van Defensie en diens voorgangers: het Ministerie van Oorlog en de Raad van State. Veel van dit materiaal is in het verleden samengevoegd tot een grote verzameling die bekend stond als het ‘Archief van Oorlog/Archief der Genie’. Dit was op zijn beurt weer onderverdeeld in thematische collecties, zoals de Plans van Gebouwen en de Plans van Vestingen.

De kaarten en tekeningen gaan over militaire gebouwen, forten en verdedigingswerken in heel Nederland, bijvoorbeeld de voormalige vestingstad Naarden (onderdeel van de Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie), fort Rammekens (belangrijk voor de scheepvaart en verdediging van de Westerschelde) of verdedigingswerken uit de Tweede Wereldoorlog (bunkers en stellingen). Hieronder een aantal suggesties om te bekijken:

Buitenlandse gebouwen en verdedigingswerken

Civiele bouw

Tekeningen van civiele bouwwerken buiten de Nederlandse grenzen zijn te vinden in deze collecties:

Militaire bouw

Tekeningen en kaarten van militaire gebouwen, forten en verdedigingswerken buiten Nederland zijn er ook. Bijvoorbeeld forten of verdedigingswerken die zijn aangelegd door de VOC of het Nederlandse koloniale bestuur. Hieronder een aantal suggesties om te bekijken:

Special: tekeningen van de Rijksgebouwendienst

Het tekeningenarchief van de Rijksgebouwendienst (4.RGD) bevat plattegronden, bestekken, tekeningen en foto’s van gebouwen beheerd door de dienst in Nederland. Alle tekeningen in dit archief zijn in het verleden als vervangingsexemplaar op microfiches gezet. Die microfiches zijn inmiddels volledig gedigitaliseerd en in de inventaris te bekijken:

4.RGD Tekeningenarchief van de Rijksgebouwendienst (RGD) en rechtsvoorgangers, (1761) 1824-1945 (1980)

Een extraopmerking is hierbij op zijn plaats: van 4.RGD is slechts een kwart (25%) als fysiek origineel bewaard gebleven. Als dat het geval is, staat dat bij het specifieke inventarisnummer vermeld. Het is dan mogelijk om het origineel in te zien en/of te laten scannen. In alle overige gevallen is er slechts een microfiche, waar een scan van gemaakt is. Het microfiche heeft dan de status van 'origineel' gekregen (substituut). Het echte, fysieke, 'origineel' is daarbij vernietigd. De opnames op microfiche zijn in zwart-wit; alleen van de overgebleven fysieke originelen kunnen scans in kleur besteld worden.

Voorbeeld van een tekening van het Rijksmuseum getekend door Pierre Cuypers, waarvan een origineel bewaard is in kleur, 4.RGD inv.nr. 93.273 — Voorbeeld van een tekening uit 4.RGD (inv.nr. 93.273) waarvan naast een scan van microfiche (zwart-wit) een origineel exemplaar in kleur bewaard gebleven is: ontwerptekening voor de noordelijke façade van het Rijksmuseum te Amsterdam, door Pierre Cuypers, april 1880

Overige bronnen en tips

Websites

Overige bronnen

Vestingplan van Hattem, met voorstel tot verbetering van de vestingwerken in potlood, eerste helft 17e eeuw [4.OPV inv.nr. H28]

Dwarsdoorsnede van een stenen beer met monnik voor de vesting Schoonhoven, 1774 [4.OPG inv.nr. S24A1]

Voor- achter- en zijaanzicht van de batterij Amsterdam aan Kaap de Goede Hoop, 1786 [4.JSF inv.nr. 67.5]

Ontwerp voor een oven om kanonskogels gloeiend te maken, 1786 [4.VEL inv.nr. 2144H]

Ontwerp voor een poldermolen die zowel door de wind als door paarden aangedreven kan worden, door Cornelis Stolting, 1791 [4.VTHR inv.nr. 660]

Situatieplan van de vesting Maastricht en het omliggend terrein, 1819 [4.OSPV inv.nr. M4]

Aanzichten en plattegrond van het droge kieldok met stoommachine te Hellevoetsluis, met plan voor het daarbij te bouwen timmerdok, 1821 [4.WCA inv.nr. 5732]

Bouwtekeningen voor het artillerie-tuighuis te Nijmegen, door Johan Kraijenhoff, 1839 [4.OPG inv.nr. N49A]

Overzichtskaart van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, omringd door plans van de daartoe behorende fortificaties, door J.M. Leydenroth, 1852 [4.OSK inv.nr. H97]

Presentatietekening in het kader van een prijsvraag voor de nieuwbouw van de gebouwen van de Staten-Generaal te 's-Gravenhage, door D.E.C. Knuttel, 1913-1914 [4.RGD inv.nr. 467.5]

Gebouwen en Verdedigingswerken