Terug naar zoekresultaten

4.OSK Inventaris van de situatiekaarten behorend tot het Archief van Oorlog/Archief der Genie van het Ministerie van Oorlog, 17e-20e eeuw

Download inventaris als PDFDownload inventaris als XML

Bekijk de zoekhulp bij dit archief

Voer een zoekterm in
VorigeVolgende

Beschrijving

ArchiefBeschrijving van het archiefArchiefvormingInhoud en structuur van het archiefAanwijzingen voor de gebruikerVerwant materiaal

Archief

Titel

4.OSK
Inventaris van de situatiekaarten behorend tot het Archief van Oorlog/Archief der Genie van het Ministerie van Oorlog, 17e-20e eeuw

Auteur

K. Zandvliet

Versie

09-11-2022

Copyright

Nationaal Archief, Den Haag
1979 cc0

Beschrijving van het archief

Naam archiefblok

Oorlog: Situatiekaarten
Oorlog / Situatiekaarten

Periodisering

oudste stuk - jongste stuk: 17e eeuw-20e eeuw

Archiefbloknummer

OSK

Omvang

3518 inventarisnummer(s)

Taal van het archiefmateriaal

Het merendeel der stukken is in het.
Nederlands

Soort archiefmateriaal

Getekende en gedrukte kaarten.

Archiefdienst

Nationaal Archief

Locatie

Den Haag

Archiefvormers

Raad van State Depôt-Generaal van Oorlog Ministerie van Oorlog Departement van Oorlog / Afdeling der Genie

Samenvatting van de inhoud van het archief

Het archief is onderdeel van een groter geheel dat in het verleden bekend stond als het ‘Archief van Oorlog/Archief der Genie’. Dit had het beheer over het bestand aan kaarten en tekeningen betreffende de Nederlandse defensie. Dit gedeelte, de Situatiekaarten, bevat situatiekaarten en memories van steden en landelijke gebieden, verdedigingswerken, grensscheidingen, (water)linies, dijken en waterwegen, communicatienetwerken en overige infrastructuur. Tevens zijn in dit archief de voorlopers van de 19e eeuwse grootschalige topografische kartering opgenomen.
Het merendeel van de kaarten is afkomstig uit de tweede helft van de achttiende en de eerste helft van de negentiende eeuw. De beschrijvingen zijn geordend op geografisch trefwoord. De kaarten hebben over het algemeen een schaal van 1:5.000 of kleiner.

Archiefvorming

Geschiedenis van de archiefvormer
Het archief van de Situatiekaarten der Genie is een nogal pluriforme verzameling die als zodanig in de jaren na 1794 als groep is ontstaan.
De situatiekaarten maken binnen het archief der Genie deel uit van een groter geheel, dat als volgt is opgebouwd:
  • Plans van Gebouwen,
  • Plans van Vestingen,
  • Situatieplans van Vestingen,
  • Situatiekaarten, en
  • Memories.
Geschiedenis van het archiefbeheer
Hoewel veelal wordt gesproken over het Archief der Genie als zijnde de instelling waarvan de situatiekaarten afkomstig zouden zijn, is dit een vereenvoudiging van de feiten die aanleiding geeft tot misvattingen.
Een volledige evaluatie van de herkomst der kaarten kan binnen dit bestek niet volledig gegeven worden, ik zal mij daarom beperken tot een kort chronologisch overzicht van de verschillende instanties waaronder het beheer der kaarten heeft geressorteerd.
  • In de 17e en 18e eeuw had de Raad van State het beheer over de fortificatiën in het Generaliteitsgebied. De Raad en haar functionarissen ontvingen en vervaardigden in die functies tevens kaarten van linies etc, die opgeslagen werden in het archief, waarmee tevens een eerste aanzet van een archief der situatiekaarten tot stand kwam. De Raad nam op 9 februari 1740 het besluit dat de papieren en kaarten, berustende onder de Directeurs en Ingenieurs na hun pensioen of dood aan de Raad zouden vervallen, een besluit dat door de opvolgende besturen steeds zou worden vernieuwd. Dit besluit zorgde ervoor dat het kaartbezit van de Raad van State zich in de tweede helft van de 18e eeuw sterk uitbreidde, naast de uitbreiding die ontstond door de toename van kleinschalige karteringen door de Brigade Ingenieurs te Velde. Om die redenen besloot de Raad op 31 maart 1794 J. van Westenhout, aide van de Directeur-Generaal der Fortificatiën, aan te stellen tot Directeur der Militaire Plans en Kaarten op een salaris van ƒ 1000,00 per jaar.
  • Na de omwenteling in 1795 bleef het beheer der kaarten vallen onder de Directeur en gedurende de periode 1798-1802 onder een chartermeester. De verzameling werd in de jaren 1798-1799 sterk uitgebreid toen de militaire kaartverzamelingen van de voormalige Provincie Holland en van de laatste stadhouder werden toegevoegd. Deze overdrachten betroffen niet uitsluitend militaire kaarten, al of niet opzettelijk kwamen ook verschillende kaarten die betrekking hadden op de waterstaat en de domeinen bij de overdracht mee. Vanaf 1798 werd veel werk verricht voor de totstandkoming van een algemene kaart van Nederland, de zgn. kaart Krayenhoff, waaraan een aantal militaire ingenieurs meewerkten.
  • Naar Frans voorbeeld werd bij Koninklijk Decreet van 18 juli 1806 no. 29 de organisatie van een Depôt-Generaal van Oorlog vastgesteld. Dit betekende een vrijwel volkomen centralisatie van het beschikbare kaartmateriaal, aangezien tevens de kaarten betreffende de Marine en de Koloniën hier werden bijeengebracht, hoewel zij binnen het Depot apart werden beheerd. Het Depot beheerde niet slechts het kaartmateriaal, er werd tevens door tekenaars en graveurs gewerkt aan de verwerking van het beschikbare materiaal, dat voor een groot deel werd aangeboden via de geografische ingenieurs die naar de orders van de Directeur de karteringen verrichtten. Met het Keizerlijk Besluit van 18 augustus 1810 no. 20 kwam een einde aan het bestaan van het Nederlandse Dépôt ; de kaarten werden overgebracht naar Parijs en de geographische ingenieurs bij het Franse leger ingelijfd.
  • In 1814 werd het Nederlandse Dépôt opnieuw opgericht, met vrijwel een gelijke organisatie als in 1806, nu met de naam van Archief van Oorlog en Topographisch Bureau. Het werd nader georganiseerd bij Souverein Besluit van 14 januari 1815 no. 30 en 31. De eerste taak van de Directeur M.J. de Man was maatregelen te nemen om de in Parijs berustende kaarten terug te doen brengen naar Nederland. Zodoende werd zorggedragen dat het materiaal tot 1814 weer in Nederland kwam. Het beheer en het overzicht van de militaire kaarten in Nederland van na 1815 werd gegarandeerd door art. 6 van het bovengenoemde besluit no. 31 waarbij werd bepaald dat alle kaarten, vervaardigd onder de verantwoording van het Departement van Oorlog, deel uitmaakten van het Archief van Oorlog. Een uitzondering op deze regel vormde de Directie der Militaire Verkenningen, standplaats Gent, die vnl. in de Zuidelijke Nederlanden actief was, zie Koninklijk Besluit van 14 april 1816 no. 261, waarvan de kaarten afzonderlijk bleven en nu berusten in de bibliotheek van de Topografische Dienst te Delft.
  • Bij Koninklijk Besluit van 26 augustus 1826 no. 188 werd het Topografisch Bureau afgescheiden van het Archief van Oorlog, besloten werd hierbij dat de kaarten zouden blijven berusten bij het Archief van Oorlog, de praktijk zou voor de situatiekaarten, of liever de kleinschalige kaarten en/of kaarten van grote gebieden, echter anders zijn. Deze zouden in het vervolg bij het Topografisch Bureau en daarna de Topografische Inrichting en de Topografische Dienst blijven berusten. Zo werden in principe nog slechts de kaarten van gepensioneerde of overleden ingenieurs overgenomen door het Archief van Oorlog. Met ingang van 1 maart 1841 kwam bij besluit van de Koning, 22 december 1840 no. 30, de Afdeling der Genie te ressorteren onder het Departement van Oorlog, waarmee tegelijkertijd het beheer der kaarten onder de verantwoording van die afdeling kwam. Zowel voor als na 1841 werden vele belangrijke kaarten voor de militaire geschiedenis verzameld en gekocht, zodat ook op die wijze de verzameling nog gedurende enige tijd gestadig uitbreidde, zo werd bv. van de Koninklijke Bibliotheek een groot aantal kaarten verkregen in de jaren 1858-1860, waaronder een collectie kaarten die in de jaren 1800-1802 in opdracht van de Agent der Nationale Economie waren gekopieerd uit de archieven der diverse gewesten. Een nieuwe verdeling van het kaartbezit van het Departement van Oorlog in 1864 over het Topografisch Bureau en het Archief der Genie, en de latere oprichting van de Krijgsgeschiedkundige Sectie, ontnam voor een groot deel de levensvatbaarheid en functie van de verzameling, we zien dan ook dat deze zich in de jaren 1870-±1915 nauwelijks uitbreidde.
  • De heer Schukking hield zich in de periode van de overdracht bezig met de beschrijving van de kaarten van de Genie (Correspondentie Algemene Rijksarchivaris 16-25 januari 1950, B 46). Hij kwam toen niet toe aan de beschrijving en herordening van de situatiekaarten en deze bleven dan ook slechts toegankelijk via de oude registers die vanaf 1848 in het Archief der Genie bijgehouden waren. In 1961 werd de verzameling incidenteel ontsloten door een publicatie (Tijdschrift Aardrijkskundig Genootschap 1961, pag. 419-428) waarna in de volgende jaren de belangstelling sterk toenam (Zie ook Literatuur) en daarmee evenredig een zorgbarende achteruitgang van het slecht ontsloten en geborgen bestand optrad.
De verwerving van het archief
Het archief is bij Koninklijk Besluit of ministeriële beschikking overgebracht.
In de Verslagen der Rijks Oude Archieven is de overdracht niet aangetekend, en gezien de correspondentie is een verhaal van overdracht niet opgemaakt. Naar alle waarschijnlijkheid zijn de situatiekaarten in de loop van 1949-1950 overgebracht door het Archief van de Koninklijke Landmacht.

Inhoud en structuur van het archief

Verantwoording van de bewerking
De beschrijving is gedaan naar de oude inventaris en omvat de volgende elementen:
  • Letter en nummer van de kaart
  • Korte omschrijving
  • Auteur(s)
  • Datering
  • Aantal bladen
  • Schaal
Ordening van het archief
Als we de verschillende typen kaarten overzien die door het beleid van de 18e en 19e eeuw werden samengevoegd, dan kan dit tevens als een verklaring dienen waarom de ordening van deze kaarten in het verleden de nodige problemen opleverde. Bij de ordening in 1848 werd gekozen voor een alfabetisch register met de titel en/of het gebied van de kaart als trefwoord.
Deze ingang voldoet ook nu nog redelijk voorzover het de militaire kaarten betreft, die veelal op linies en stellingen betrekking hebben, maar veel minder waar het de kaarten betreft, die bv. afkomstig zijn uit de archieven van Holland voor 1806, de Stadhouder, de Agent van de Nationale Economie en de verzamelde en gekochte kaarten.
Bij deze voorlopige inventaris is besloten de alfabetische trefwoordeningang toch te handhaven, maar is deze tevens beter toegankelijk gemaakt via de bijlagen: overzichtsbladen, de inhoudsopgave van de Hattinga-atlassen, en de literatuur, waarvan enkele titels overzichtsbladen van meerbladige kaarten bevatten.
Bladwijzers Embedded Image Embedded Image Embedded Image Embedded Image

Aanwijzingen voor de gebruiker

Openbaarheidsbeperkingen
Volledig openbaar.
Beperkingen aan het gebruik
Reproductie van originele bescheiden uit dit archief is, behoudens de algemene regels die gelden voor het kopiëren van stukken, niet aan beperkingen onderhevig. Er zijn geen beperkingen krachtens het auteursrecht.
Materiële beperkingen
Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van kwetsbare of slechte materiële staat.
Aanvraaginstructie
Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:
  1. Creëer een account of log in.
  2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
  3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.
Citeerinstructie
Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.
VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Oorlog: Situatiekaarten, nummer toegang 4.OSK, inventarisnummer ...
VERKORT:
NL-HaNA, Oorlog / Situatiekaarten, 4.OSK, inv.nr. ...

Verwant materiaal

Beschikbaarheid van kopieën
Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar
Tot medio 2018 waren in de zelfbedieningsruimte van de studiezaal van het Nationaal Archief gebruiksduplicaten van de kaarten in dit bestand beschikbaar. Deze vensterponskaarten zijn sinds begin 2019 aanvraagbaar onder archiefinventaris 4.DUPKT, zie daarin inventarisnummers 17 t/m 20.
Afgescheiden archiefmateriaal
Er zij hier verder op gewezen dat het Archief van de Memories der Genie (toegangsnr. 4.OMM) voor een groot deel complementair is aan het Archief van de Situatiekaarten terwijl voor instructies, besluiten, betalingen etc. m.b.t. karteringen e.d. wordt verwezen naar de hierboven vermelde instellingen en hun archieven, die allen berusten in het Algemeen Rijksarchief en het Archief van de Provincie Zuid-Holland.

Archiefbestanddelen