Amsterdam 750 jaar

Op 27 oktober 2025 viert Amsterdam haar 750e verjaardag. Sinds 1808 is Amsterdam de hoofdstad van Nederland. Pas in 1983 werd de status van Amsterdam als hoofdstad verankerd in de Grondwet. Meestal zetelt een regering in de hoofdstad van een land. Nederland is een van de weinige uitzonderingen; de Nederlandse regering en het Nederlandse parlement zijn in Den Haag te vinden. Waarom is Amsterdam dan toch officieel de hoofdstad van Nederland?

Stuivertje wisselen

De oude Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588-1795) kent geen officiële hoofdstad. Van oudsher is in Den Haag het centrum van de macht te vinden. Daar zetelen de stadhouder en raadpensionaris en komen de Staten-Generaal samen om besluiten te nemen. Maar het predicaat hoofdstad heeft Den Haag niet. In de tijd van de Bataafse Republiek (1795-1806) functioneert Den Haag wel als hoofdstad. Ook is Den Haag van 1806 tot 1808 de hoofdstad van het Koninkrijk Holland. De broer van Napoleon, Lodewijk Napoleon heeft er zijn residentie. In 1808 is Utrecht voor heel even de hoofdstad als Lodewijk Napoleon daar een paar maanden neerstrijkt. Wanneer hij in hetzelfde jaar verhuist naar het Paleis op de Dam in Amsterdam wordt Amsterdam de hoofdstad. Na het noodgedwongen aftreden van Lodewijk Napoleon in 1810 wordt het Koninkrijk Holland ingelijfd bij Frankrijk. In 1811 geeft Napoleon Bonaparte Amsterdam de titel ‘Derde stad van het Franse Keizerrijk’. Parijs en Rome zijn de Eerste en Tweede hoofdsteden van het Keizerrijk.

Toch weer Amsterdam?

Na de Franse tijd keren de Oranjes in 1813 terug naar Nederland. Willem I wordt dan soeverein vorst. In de Grondwet van 1814 wordt Amsterdam voor het eerst als hoofdstad genoemd; ‘De beëdiging van den Souvereinen Vorst en de inhuldiging bij de Staten Generaal zullen plaats hebben in de stad Amsterdam, als de hoofdstad.’ Op 30 maart 1814 wordt Willem I in de Nieuwe Kerk in Amsterdam ingehuldigd als Soeverein Vorst der Verenigde Nederlanden. Nadat België in 1815 met Nederland wordt verenigd, volgt op 21 september 1815 in Brussel de inhuldiging van Willem I als koning van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.

In de Grondwet van 1815 is de expliciete vermelding van Amsterdam als de hoofdstad verdwenen om gevoeligheden tussen de noordelijke en zuidelijke Nederlanden te voorkomen. De Grondwet zegt over de inhuldiging het volgende: ‘“De Koning wordt bij het aanvaarden der Regering plegtiglijk beëdigd en ingehuldigd, in eene openbare en vereenigde zitting der beide kamers van de Staten-Generaal, welke te dien einde onder den blooten Hemel gehouden wordt; in tijden van vrede heeft deze plegtigheid plaats beurtelings te Amsterdam en in eene der steden van de zuidelijke Provinciën, ter keuze des Konings.’ Met ‘onder den blooten hemel’ wordt in de open lucht bedoeld, maar dat gebeurt in de praktijk niet.

Vanaf de vereniging rouleert de regeringszetel tussen Den Haag en Brussel. Na de afscheiding van België wordt Amsterdam opnieuw als hoofdstad beschouwd, maar dit wordt niet in de Grondwet vastgelegd. Den Haag blijft het regeringscentrum.

Hoofdstad Amsterdam weer in de Grondwet

In 1954 houdt Eerste Kamerlid Dr. C. Gerretson een uitgebreid pleidooi over de status van Amsterdam als hoofdstad. Deze status is nog altijd niet opnieuw in de Grondwet vastgelegd. De minister van Binnenlandse Zaken L. Beel vindt dat staatsrechtelijk aan Amsterdam ‘het essentiële ontbreekt nl. te zijn een bestendige vergaderplaats van Parlement en Regering’. En die vergaderplaats Den Haag is op zijn beurt weer niet de ‘voornaamste Stad des Lands’. Dus het ‘begrip Hoofdstad des lands mist hier te lande wezenlijke betekenis’. Daar is Gerretson het niet mee eens. Formeel klopt het volgens Gerretson wat de minister zegt, maar in historisch-staatsrechtelijke zin is het onjuist. Hij pleit er daarom voor in artikel 52 van de Grondwet over de inhuldiging, weer de zinsnede ‘Amsterdam als hoofdstad’, op te nemen. Dat Den Haag de standplaats van de regering, het parlement en de koning is en blijft, hoeft dat helemaal niet in de weg te staan.

In 1955 verschijnt Gerretsons boek Amsterdam hoofdstad Het historisch recht op de constitutionele rang en titel gestaafd. Ondanks zijn pleidooi in de Eerste Kamer en zijn boek duurt het nog een tijd voor het zover is: pas in 1983 is weer expliciet in de grondwet opgenomen dat de beëdiging en de inhuldiging in de hoofdstad Amsterdam plaatsvindt. Vanaf dat moment kan niemand er meer omheen dat Amsterdam de hoofdstad van Nederland is.