Op 24 oktober 1945 ondertekenden 51 landen in San Francisco de oprichtingsakte van de Verenigde Naties (VN). Namens Nederland tekende Eelco van Kleffens, minister van Buitenlandse Zaken van 1939 tot 1947. Hij stond aan de wieg van onder andere de VN, de Benelux en de NAVO.
Diplomatiek natuurtalent
Eelco van Kleffens (1894 – 1983) was een in Heerenveen geboren Fries met een scherp juridisch verstand en een passie voor internationale zaken. Hij bleek een diplomatiek natuurtalent, ondanks het feit dat hij niet de beste papieren had voor de diplomatieke dienst.
Toch begon hij snel na zijn doctoraat op 25 jarige leeftijd als ‘voluntair’, onbetaald medewerker, op het Nederlandse consulaat in Londen. Daarna werd hij jurist bij de Volkenbond (de voorganger van de Verenigde Naties), om vervolgens via Shell in de jaren dertig als topambtenaar bij het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag terecht te komen.
Neutraliteit
Over de vraag, die hem in de zomer van 1939 gesteld werd, of hij minister van Buitenlandse Zaken wilde worden, moet hij even nadenken. De oorlogsdreiging in Europa was reëel, terwijl in Nederlands-Indië met argusogen gekeken werd naar de ontwikkelingen in Azië. Maar nadat Van Kleffens had ingestemd, stond hij aan het begin van een opvallende en voor Nederland bepalende periode. Op dat moment geloofde de Nederlandse regering nog heilig in neutraliteit tegenover nazi-Duitsland. Die neutraliteit werkte tijdens de Eerste Wereldoorlog en zou het land ook nu wel buiten de naderende oorlog houden.
Van Kleffens verdedigde die positie in de Tweede Kamer met overgave. Volgens biograaf Bert Zeeman was “er geen ferventer en rechtlijnig verdediger” dan Van Kleffens. Ook na de Duitse inval in Polen op 1 september 1939 , bleef hij geloven in de Nederlandse neutraliteit. Tot hij op 10 mei 1940 van de Duitse regering de feitelijke oorlogsverklaring overhandigd kreeg. Daarmee kwam er een einde aan het geloof dat onpartijdigheid vrede garandeerde. De Nederlandse regering vertrok vrijwel direct naar Londen om daar in ballingschap te gaan.
Plannen voor een bevrijd Europa
In de oorlog was Londen een verzamelplaats van de regeringen uit bezette landen. De Nederlandse regering verkeerde daar in het gezelschap van de ministers van onder andere België, Polen, het vrije Frankrijk, Luxemburg, Griekenland, Joegoslavië, Noorwegen, Denemarken en Tsjechoslowakije.
Onder de regeringsleiders begon iets te broeien: Duitsland mocht niet winnen, en als Europa bevrijd was, moest er een organisatie komen die de wereldvrede beter kon garanderen dan de Volkenbond. Die organisatie was tandeloos gebleken door zijn opzet en de gebrekkige ondersteuning vanuit de lidstaten. De noodzaak voor een nieuwe internationale structuur werd duidelijk gevoeld.
Verklaring van Londen
De eerste stap werd gezet op 12 juni 1941. Toen ondertekenden Van Kleffens en andere ministers van geallieerde landen de zogenaamde Verklaring van Londen (Declaration of St James’ Palace). Daarin stond onder meer dat de enige echte basis voor duurzame vrede de bereidwillige samenwerking is tussen vrije mensen, in een wereld waarin iedereen – vrij van de dreiging van agressie – kan genieten van economische en sociale zekerheid.
Die gedachte werd stapje voor stapje uitgebouwd. Naarmate de nederlaag van nazi-Duitsland, Italië en Japan zich scherper aftekende, werd nagedacht en gesproken over een nieuwe veiligheidsstructuur. Eerst zou de samenwerking vooral militair zijn, want de oorlog moest beëindigd worden. En vanuit die samenwerking kon verder gebouwd worden aan een organisatie voor vrede en voorspoed.
Internationale samenwerking
Van Kleffens werkte onvermoeibaar aan die samenwerking. Overtuigd van de onvermijdelijke overwinning op het nationaalsocialisme (nazisme) sprak hij namens het ‘Londens Kabinet’ in december 1943 voor Radio Oranje over een vrij Nederland en het einde van de vooroorlogse opvattingen over zelfstandigheid en het ontbreken van Europese eenheid. In zijn toespraak pleitte hij voor internationale militaire en politieke samenwerking. Vooral om herhaling te voorkomen van een situatie zoals die zich aan het einde van de Eerste Wereldoorlog voordeed, toen de voor Duitsland vernederende Vrede van Versailles het fundament legde voor een nieuw conflict.
De gesprekken tussen de regeringen-in-ballingschap in Londen resulteerden uiteindelijk in de oprichting van de Verenigde Naties. Ze vormden ook de aanzet voor het ontstaan van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal in 1951 (voorloper van de Europese Unie) en de NAVO in 1955.
Het Nationaal Archief heeft, naast overheidsarchief over deze materie, ook verschillende particuliere archieven, die een bijzondere aanvulling daarop zijn. Het archief van Eelco van Kleffens is er daar één van.
2.05.86 Inventaris van het archief van E.N. van Kleffens over de jaren 1919-1983
