Maartje van de Kamp hanteerde de afgelopen drie jaar troffel, vergrootglas en lijmkwast. Dat puzzelwerk in de archieven vindt zijn weerslag in Verliefd en Veroordeeld, vijftien verhalen over verboden liefde en de reactie van tijdgenoten op die liefde.
De waarde van een archief hangt vaak af van wat je kunt vinden. Dat blijkt vaak meer te zijn dan je op het eerste gezicht zou denken. Maartje van de Kamp ging graven, schrapen en lijmde fragmenten aan elkaar en kwam tot vijftien verborgen en verboden liefdesverhalen. Haar boek kreeg inmiddels al veel media-aandacht.
Vaak genoemd is het moordwapen dat Maartje aantrof in het archief: een degen met het bloed er nog op. Als dat degen een draadje is waar je aan gaat trekken, wat gebeurt er dan?
Inlevingsvermogen
Zoals een collega het laatste formuleerde:
het is een beetje politiewerk. Het is moeilijk uit te leggen waarom je werkt zoals je werkt. Het is een combinatie van jarenlange ervaring en intuïtie. Waarbij het helpt dat ik enorm nieuwsgierig ben, niet snel opgeef en altijd blijf graven als ik denk dat er iets te vinden is. Daarbij is het belangrijk dat je niet denkt als onderzoeker, maar dat je in de hoofden van de archiefvormers kruipt. En het helpt als je een beetje verstand hebt van hoe de Nederlandse overheid in elkaar zit, hoe ambtenaren, rechtbanken en opsporingsdiensten werken. En als je dan weet wie zich met een bepaalde zaak heeft beziggehouden, ga je in de archieven van die organisaties kijken. En wat je daarin vindt, geeft je weer aanwijzingen over in welke archieven je nog meer kunt zoeken.
Diplomaat van verre
Als voorbeeld geeft ze het verhaal over de Japanse diplomaat Chikayoshi Sakurada die op 14 maart 1895 in Rotterdam werd doodgeschoten.
Er was geen rechtbankdossier meer, want de rechtbank Den Haag waar dat dossier lag, is gebombardeerd in de Tweede Wereldoorlog. Dus ik dacht dat ik over dit verhaal niets zou kunnen vinden. Maar ja, het was wel een vermoorde diplomaat. Daar moest natuurlijk iets over te vinden zijn in de archieven van het ministerie van Buitenlandse Zaken. En dat klopte, al was het niet gemakkelijk te vinden. Vooral omdat het was gearchiveerd onder allerlei thematische kopjes, zoals het ‘horen van ambassadepersoneel in strafzaken’ en ‘begrafenisrituelen bij diplomatiek personeel’. Die moest ik allemaal doorspitten.
Draadje trekken
Dit draadje leidde Maartje naar de archieven van het ministerie van Justitie dat zich ook met deze gevoelige zaak bezighield. Hierin vond ze veel informatie over de verdachte, Jeanne Marie Lorette, de afgewezen geliefde van Sakurada.
In dat Justitie-archief zat heel veel. Onder andere de aanklacht, maar ook heel veel brieven. De jongedame bleek een hele lastige gevangene te zijn en daarom ging ik ook maar eens kijken wat ik kon vinden in de archieven van de gevangenis waar ze zat. Ook weer een goudmijn. En zo ga je dus stapje voor stapje verder. En natuurlijk niet alleen in archieven, maar ook in boeken, kranten, tijdschriften, tot je alles bij elkaar gepeuterd hebt.
Schrijven en schrappen
Vrijwel elke schrijver die in een onderwerp duikt, komt in een tunnel terecht waarin bergen informatie, details en interessante feiten te vinden zijn. Maar schrijven is schrappen. Hoe scheid je het kaf van het koren en voorkom je dat je lezer afhaakt?
Ja, dat is een goede vraag. Het helpt dat ik mezelf als lezer wel eens erger aan de enorme hoeveelheid details in boeken. Ik houd van een goed verhaal en dan zijn niet alle details altijd nodig. Ik denk dat elk van de 15 verhalen in mijn boek een boek op zichzelf zou kunnen worden, maar het is maar de vraag is of dat boeken zijn die van begin tot eind boeien. Dat is nu hoop ik wel het geval.
Missen
Een schrijver wil dat alle feiten kloppen en dat er geen belangrijke feitjes gemist worden. Maar je kunt niet alles lezen of zeker zijn dat je niets mist. Hoe kijk jij daarnaar?
Bij archiefonderzoek kun je er eigenlijk zeker van zijn dat je altijd iets mist. Je hebt in het onderzoek het begrip serendipiteit: vondsten die je per ongeluk doet, omdat ze niet zitten waar je ze zou verwachten. Nou, die stukken kun je om dezelfde reden dus ook heel goed niet vinden. Maar ik ben er wel van overtuigd dat ik van deze vijftien geschiedenissen alles heb gevonden dat nodig is om ze te reconstrueren. Ik weet dat er van Marguerite Huguetan nog notariële stuken in Parijs liggen uit haar latere leven, die ik niet heb kunnen zien. Maar ze veranderen niets aan haar levensverhaal.
Meerzijdig archief
Archieven geven een beperkt, geregeld éénzijdig, perspectief, is vaak het publieke beeld. Jouw vijftien geschiedenissen laten zien dat archieven toch veel meer perspectieven kunnen bevatten; onder de oppervlakte en door ze te koppelen aan elkaar.
Ja, de archieven zijn gevormd door een kleine club mensen, meestal mannen, met macht. Dat moet je in gedachten houden als je de archieven leest: dat de documenten met een bepaald doel zijn gemaakt, dat deze mannen de vragen stelden, de woorden kozen, bepaalde formulieren gebruikten en dat dat invloed heeft op hoe jij het leest.
Ze noemen dit ook wel ‘reading along the archival grain’. En als je dat inziet, kun je gaan kijken naar de onderliggende machtsstructuren, naar perspectieven en stemmen die missen. Naar de mensen die deze gebeurtenissen heel anders zouden opschrijven, als ze in de positie waren geweest om ons archief na te laten.
Zo kun je bij de archiefstukken over Mariana Franko echt proeven dat het bestuur van Curaçao haar haatte. Ik heb in mijn boek geprobeerd om ook haar stem te laten horen, al is er in het archief niets van haar hand bewaard gebleven.
Privacy en moraal
Welk inzicht heb je overgehouden aan je onderzoek voor dit boek?
Heel veel van deze verhalen zijn natuurlijk best wel uitzonderlijk, maar ik heb me het meest verwonderd over de ‘gewone’ geschiedenis van Geertje en Gerrit. Zij is in de steek gelaten door haar man. Hij is weduwnaar. Samen gaan ze verder. Dat zouden we in onze tijd alleen maar toejuichen.
Maar in hun tijd was het strafbaar. Ze moeten voor de rechtbank verschijnen, gaan er vandoor en laten vervolgens een enorm spoor aan archiefstukken na door heel Nederland. Ik vind het heel bijzonder dat ik de geschiedenis van deze hele gewone mensen nu kan reconstrueren.
Als ik dat vertaal naar het heden dan denk ik wel eens: ik snap heel goed het belang van privacy en de grenzen van wat we kunnen bewaren. Maar ik hoop dat er in de toekomst nog genoeg materiaal over is voor historici om later te kunnen schrijven over de mores en moraal van onze tijd.
