Nederlandstalige afstammelingen van witte kolonisten stichten de eerste onafhankelijke republieken in Zuid-Afrika als de Kaapkolonie nog Nederlands is. Republiek Graaff-Reinet en Republiek Swellendam roepen in 1795 hun onafhankelijkheid uit, maar verliezen deze al snel (tussen 1795 en 1796) als het Verenigd Koninkrijk de Kaapkolonie verovert.
De volgende archieven bevatten informatie over Republiek Graaf-Reinet:
- Comité tot de Zaken van de Oost-Indische Handel en Bezittingen: 1796-1800 (2.01.27.01), inventarisnummer 148-152
- Nederburgh: 1431-1965 (1.10.59), inventarisnummer 529-530
Zoekt u informatie over Republiek Swellendam? Bekijk dan:
- Nederburgh: 1431-1965: 1431-1965 (1.10.59), inventarisnummer 457
- Topografische Dienst en Rechtsvoorgangers (4.TOPO), inventarisnummer 15.20 en 15.28
Tussen 1795 en 1806 is de Kaapkolonie afwisselend in Britse en Nederlandse handen. Vanaf 1806 nemen de Britten definitief het bestuur over. De nakomelingen van de Nederlandse kolonisten, de Boeren, zijn niet blij met het Britse bestuur. Veranderingen, zoals de afschaffing van de slavernij in 1853, zorgen voor onvrede.
Vanaf 1835 verlaat een grote stroom boeren als voortrekkers de Kaapkolonie met de Grote Trek, om in het woeste binnenland van Zuid-Afrika een eigen thuisland te stichten. De bekendste Boerenrepublieken zijn Winburg-Potchefstroom, de Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR of ook wel Transvaal) en Oranje Vrijstaat.
In het Nationaal Archief is informatie over de Boerenrepublieken vooral te vinden in de archieven van Buitenlandse zaken en in de gezantschaps- en ambassadearchieven:
- BuZa / A-dossiers 1815 - 1940 (2.05.03), inventarisnummer: 102, 172, 173 en 174, 374 en 495
- BuZa 1813-1870 (2.05.01), inventarisnummer: 3056 en 3483
- BuZa /Kabinetsarchief: 1871-1940 (2.05.18), inventarisnummer: 445, 596, 794 en 801
- Gezantschap Groot Brittannië: 1813-1954 (2.05.44), inventarisnummer: 402
Ook een aantal particuliere archieven is interessant:
- Archief van C. Hiddingh (toegang 2.21.008.86). Mr. Cornelis Hiddingh was van 1861 tot en met 1871 consul-generaal van Oranje-Vrijstaat.
- Archief van dr. W.J. Leyds [levensjaren 1859-1940] (toegang 2.21.105). W.J. Leyds (1859-1940) was als staatssecretaris de rechterhand van president Paul Krüger van de Zuid-Afrikaanse Republiek.
- Archief van de familie Beelaerts (van Blokland) en aanverwante families, (1381) 1505-2001 (2007) (toegang 2.21.253)
- Archief van de familie Valter 1813-1915 (toegang 2.21.183.84)
- Archief van W.H. de Beaufort [levensjaren 1845-1918], 1845-1918 (1931); A.M. de Beaufort-van Eeghen [levensjaren 1852-1913], 1865-1913 (1914) (toegang 2.21.290), inventarisnummers 416 en 469
De Boeren en de Britten vechten tussen 1880 en 1902 twee oorlogen uit: de Eerste Boerenoorlog (1880-1881) en de Tweede Boerenoorlog (1899-1902). Tijdens de Tweede Boerenoorlog reizen vrijwilligers uit verschillende landen naar Zuid-Afrika om de Boeren te steunen in de strijd. Uiteindelijk wint het Britse Rijk de Tweede Boerenoorlog, wat het einde betekent van de onafhankelijke Boerenrepublieken.
In het Nationaal Archief is informatie over de Boerenoorlogen onder andere te vinden in de volgende archieven:
National Archives
In het Engelse Nationaal Archief in Londen kunt u veel informatie terugvinden over Britse en Nederlandse aanwezigheid in Zuid-Afrika. Het materiaal is gevormd ten tijden van de volgende perioden:
- First Cape Colony, 1797-1803
- Second Cape Colony, 1807-1910
- First Anglo-Boer War, 1880-1881
- Second Anglo-Boer War, 1899-1902
- Union of South Africa, 1910-1961
- Republic of South Africa (as part of the commonwealth), 1961-heden
National Archives & Records Service of South Africa
Het Nationaal Archief van Zuid-Afrika beheert archieven die teruggaan tot het jaar 1829. Het materiaal is gevormd ten tijden van de volgende perioden:
- Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR), 1829-1900
- Transvaal Colony, 1900-1910
- Transvaal Province, 1900-1994
- National Government records, 1910-heden
Het Zuid-Afrikahuis in Amsterdam bewaart een rijke collectie archieven en kaartmateriaal over de relatie tussen Nederland en Zuid-Afrika. Het accent ligt op de periode 1880-1920, waarin de contacten het meest intensief waren. Het grootste gedeelte van de collectie bestaat uit archieven van de langlopende organisaties die zich bezighielden met de politieke, economische en culturele betrekkingen tussen Nederland en Zuid-Afrika: de Zuid-Afrikaanse Spoorweg Maatschappij (ZASM), de Nederlands-Zuid-Afrikaanse Vereniging (NZAV), de Zuid-Afrikaanse Voorschotkas, het Suid-Afrikaanse Instituut en het Studiefonds. Daarnaast is er een deelcollectie archieven van actiecomités voor steun aan de Boerenrepublieken, een deelcollectie archieven van handelsondernemingen en een deelcollectie persoonlijke archieven van Zuid-Afrikagangers. Het Zuid-Afrikahuis beheert verder een bibliotheek met een unieke, geheel op Zuid-Afrika gerichte collectie.
- M. Bossenbroek, De Boerenoorlog, Amsterdam 2012.
- J.J.V. Kuitenbrouwer, A war of words : Dutch pro-Boer propaganda and the South African war (1899-1902), Amsterdam 2012.
- E. Jansen en W. Jonckheere, Boer en Brit: Ooggetuigen en schrijvers over de Anglo-Boerenoorlog in Zuid-Afrika, Amsterdam 2001.
- B. Nasson, De Boerenoorlog 1899-1902, Hilversum 1999.
- Zuster Hellemans, Met het Roode Kruis mee im dem Boerenvrijheidsoorlog, Amsterdam, 1901
