In de periode 2020 tot 2023 deed KADOC-KU Leuven in samenwerking met meemoo en dertien andere partners onderzoek naar het archiveren van sociale media.
Aanleiding van dit onderzoek was de verschuiving van klassieke papieren uitgaven naar digitale publicaties, zoals nieuwsbrieven en sociale media. Instellingen zoals KADOC-KU Leuven moet bij de verwerving van nieuwe archieven nu ook content op platforms zoals sociale media kunnen archiveren.
Gezien de beperkte ervaring en grote uitdagingen op technisch en juridisch vlak werd besloten om het project te starten met een beperkt aantal platforms (Facebook, Instagram, Twitter (X) en YouTube) en accounts. KADOC startte met het archiveren van hun eigen accounts en die van de politieke partij CD&V. Meemoo gebruikte de sociale media van hun voorloper als testcase. Daarnaast hebben ook de andere projectpartners met de medewerking van bereidwillige archiefvormers het archiveringsproces getest.
Bij de selectie van testcases is gelet op diversiteit zodat de resultaten van het project relevant zijn voor een zo groot mogelijke groep gebruikers.
Het project was opgedeeld in drie fasen.
Fase 1: Ontwikkelen best practices (1/9/2020 - 31/8/2021)
In deze fase lag de focus op het ontwikkelen van best practices voor het archiveren van individuele accounts met gratis verkrijgbare opensourcetools. Dit werd gedaan in een aantal pilots waarin aandacht werd besteed aan het binnenhalen van accounts, het opnemen van de binnengehaalde accounts in de informatiesystemen, en preservering van deze accounts.
Fase 2: Binnenhalen (1/9/2021 - 31/8/2022)
In deze fase lag de focus op het binnenhalen van (individuele) accounts en sociale-mediaberichten op basis van een trefwoord (hashtags). Dit werd gedaan met API’s en commerciële tools, zoals Pagefreezer en Archive-It. Zowel gebruiksvriendelijkheid als kwaliteit van het informatieobject werden steeds in overweging genomen. Tevens werd tijdens deze fase gekeken naar het juridische deel van het archiveren van sociale media. Hier werd geconcludeerd dat de juridische context zowel per land als casus sterk kan verschillen. En dat maatwerk nodig kan zijn. Meer informatie over de juridische kant van het archiveren van sociale media in Nederland kun je vinden in het onderdeel juridisch kader van de handreiking sociale media archivering.
Fase 3: Beschikbaarstelling (1/9/2022 - 31/8/2023)
In deze fase werd de focus verlegd naar beschikbaarstelling. Hierin werd onderzoek gedaan naar hoe de toegang tot en het hergebruik van gearchiveerde sociale media kan worden gerealiseerd. De nadruk lag op het onderzoeken van de verschillende tools die hiervoor gebruikt kunnen worden. Ook werd in de derde fase aandacht besteed aan juridische kaders. Daaruit bleek dat terbeschikkingstelling alleen in de archiefleeszaal kan onder voorwaarde dat privacy gerespecteerd wordt. Veel archiefinstellingen hadden al ingevoerd om alleen op gemotiveerde aanvraag van onderzoekers gearchiveerde berichten ter beschikking te stellen. Het project werd afgesloten met een studiedag waarin de bevindingen van de drie fases werden gedeeld.
Juridische vraagstukken
Het archiveren van sociale media is onderhevig aan juridische vraagstukken waar tijdens het project geen eenduidige antwoorden op bleken te zijn. Ze zijn namelijk verbonden aan het juridische statuut van de archiverende partij. Zo zit je met juridische vraagstukken rondom:
- gebruikersvoorwaarden;
- auteursrecht;
- gegevensbescherming;
- portretrecht.
Oplossingen voor deze juridische vraagstukken zijn van inhoudelijke, organisatorische en juridische aard. Hieronder staan enkele voorbeelden van oplossingen die in het project werden toegepast:
| Aard van de oplossing | Voorbeeld van een oplossing |
|---|---|
| Inhoudelijk | Focus op het archiveren van alléén publiektoegankelijke accounts en publiektoegankelijke gegevens. Dit verkleint bovengenoemde risico’s van juridische vraagstukken zoveel mogelijk. |
| Organisatorisch | Is vooral belangrijk bij het verwerken van persoonsgegevens (wat zich snel voordoet bij sociale-media-archivering):
|
| Juridisch | Versterk het juridisch kader voor sociale-media-archivering. Neem het cultureel erfgoedbelang op in de missie van de organisatie of de collectiebeleidsplannen. |
Lees in het juridische eindrapport meer over de bredere uiteenzetting rondom de juridische vraagstukken.
Technische vraagstukken
Veel ontwikkelingen
Gedurende het project gebeurden er veel rondom de sociale-media-platforms in kwestie. Denk bijvoorbeeld aan de inperkingen/veranderingen met de API van Twitter. Deze ontwikkelingen hadden effect op de werking van de tools om de sociale media te archiveren. Het was dan ook belangrijkop de hoogte te blijven van deze ontwikkelingen en te blijven testen met de tools of deze nog goed werkten.
Geen duidelijk verschil
Uit tests bleek dat er geen duidelijk verschil was tussen opensource- en commerciële tools. Beide leveren dezelfde resultaten en zijn geen totaaloplossing voor alle platformen. Waar tools zoals Webpreserver en Archive-It wel uit de bus kwamen als werkbare opties, werd in de praktijk toch gekozen voor opensourcetools. De commerciële tools lagen ruimschoots boven het budget van de projectpartners.
| Lessons Learned | Toelichting |
|---|---|
| Begin op tijd met het archiveren van sociale-mediaberichten voordat deze zijn verdwenen. | In Europa geldt een basisrecht om sociale- mediaberichten te archiveren. De Europese regelgeving heeft namelijk uitzonderingsmaatregelen voor het behoud van cultureel erfgoed en het archiveren van persoonsgevoelige gegevens voor erfgoedinstellingen en wetenschappelijk onderzoek (de Algemene verordening gegevensbescherming - AVG - staat in Vlaanderen en internationaal bekend als de GDPR). |
| Gebruik een ander account dan je persoonlijke sociale-media-account om de materie achter de inlogpagina binnen te halen. Denk hierbij aan een wegwerpaccount (enkel gebruikt voor het doel van registratie). | Inloggen met je persoonlijke sociale-media-account om de materie binnen te halen heeft twee risico’s:
|
| Test regelmatig de workflow die gebruikt wordt voor het registratieproces. | De techniek achter de platforms verandert voortdurend. Hierdoor kan je manier van werken al snel verouderd raken. |
| Deel je ervaringen, wees niet terughoudend. | Neem bijvoorbeeld deel aan een praktijknetwerk. Ook kan meer samenwerking binnen de sector leiden tot een sterkere lobby richting de (Europese) politiek en dus wetgeving. |
| Zoek bij elk platform naar de beste oplossing. | Er is geen tool die alle platformen kan archiveren. |
Wil je meer lezen over het project, het praktijknetwerk en het evaluatierapport? Dit is te lezen op de website van KADOC-KU Leuven.