Terug naar zoekresultaten

1.08.11 Inventaris van het archief van de Nassause Domeinraad, (1218) 1581-1811 (1842)

De Nassause Domeinraad was het bestuurscollege dat het beheer over de domeinen van de familie Oranje-Nassau uitoefende. Deze landgoederen strekten zich uit over het gehele territorium van de Republiek, maar lagen overwegend in Holland, Zeeland, (Noord-)Brabant en Gelderland. Ook in Duitsland, Luxemburg en Frankrijk (vnl. het prinsdom Orange) had men bezittingen.
Oorspronkelijk was de domeinraad gevestigd te Breda en later vanaf eind zestiende, begin zeventiende eeuw te Den Haag aan het Binnenhof. De Raad- en Rekenkamer, zoals zij ook wel werd genoemd, telde vijf tot zeven leden met daarnaast een griffier of secretaris als belangrijkste ambtenaar.
Het beheer van de goederen vergde een uitgebreide verantwoording door tal van rentmeesters die ter plekke waren belast met o.a. het toezicht op heerlijke rechten, als bijvoorbeeld het recht op de wind of op de visvangst. Al deze rechten en bevoegdheden leverden bij elkaar aanzienlijke inkomsten op ter bekostiging van de hofhouding (paleizen, kunstcollectie e.d.). Voor het verdere beheer was in elk domein tevens een grote hoeveelheid functionarissen aangesteld variërend van hoveniers tot predikanten. Dit gold eveneens het terrein van bestuur en rechtspraak met de aanstelling van schout en schepenen.
Het archief bevat de notulen van de domeinraad; thesauriersrekeningen (m.b.t. de uitgaven) en het ambtboek met gegevens over aanstellingen in elk domein. Verder zijn er per domein reeksen rentmeestersrekeningen, gebundelde correspondentie over tal van onderwerpen van bestuurlijk-juridische aard en losse stukken (meestal met een financiële inslag). Op een aantal series bestaan zowel eigentijdse als latere nadere toegangen.

Download inventaris als PDF Download inventaris als XML

Meer uitleg

Beschrijving

Archief Beschrijving van het archief Archiefvorming Inhoud en structuur van het archief Aanwijzingen voor de gebruiker Verwant materiaal Bijlagen

Archief

Titel

1.08.11

Inventaris van het archief van de Nassause Domeinraad, (1218) 1581-1811 (1842)

Auteur

M.C.J.C. van Hoof, E.A.T.M. Schreuder, B.J. Slot

Versie

17-04-2025

Copyright

Nationaal Archief, Den Haag

1997 cc0

Beschrijving van het archief

Naam archiefblok

Nassause Domeinraad

Nassause Domeinraad vanaf 1581

Periodisering

archiefvorming: 1581-1811

oudste stuk - jongste stuk: 1218-1842

Archiefbloknummer

1261

Omvang

16869 inventarisnummer(s) 488,25 meter

Taal van het archiefmateriaal

Het merendeel der stukken is in het. Een klein gedeelte is gesteld in talen als het,en het

Nederlands

Latijn

Frans

Duits

Soort archiefmateriaal

Normale geschreven en gedrukte documenten. Kennis van het 13e t/m 18e eeuwse handschrift is noodzakelijk: de Nederlandstalige stukken van vóór ca. 1700 zijn geschreven in het gotische cursiefschrift, met name in de oud-Hollandse klerkencursief.

Archiefdienst

Nationaal Archief

Locatie

Den Haag

Archiefvormers

Aalst, heer van Acquoy, Heer van Agentschap van Financiën, Bureau der Nationale Domeinen, herkomstig van de vorst van Nassau Ameland, Heer van Antwerpen, Burggraaf van Baarle-Nassau, Heer van Baarn, Heer van Bentheim, Heer van Bergen op Zoom, Heer van Borculo, Heer van Borsele, Heer van Bourgogne, Heer van Boxmeer, Heer van Bracque, Heer van De Breda, Heer van Bredevoord, Heer van Brussel, Paleis te Buren, Graaf van Bütgenbach, Heer van College van Administratie der Goederen in Holland gelegen van de Prins van Oranje College van Administratie over de door de Fransen geabandonneerde Goederen van de Vorst van Nassau Cortenbach, Heer van Cortgene, Heer van Cranendonk en Eindhoven, Baron van Culemborg, Heer van Dasburg, Heer van Dieren, Heer van Diest, Heer van Directie der Publieke Domeinen en Geestelijke Goederen Directie der Staatsdomeinen in Holland Dongen, Heer van Eemnes, Heer van Friesland, Heer van Geertruidenberg, Heer van Geertruidenberg, Kastelein van Gorzen Orizand, Heer van Grave en Cuijk, Heer van Gravenhage, 's, Oude Hof in het Noordeinde Gravenhage,'s, Huis Den Bosch Grimbergen, Heer van Het Loo, Heer van Hohenlohe, Van Holede, Heer van Hulsterambacht, Heer van IJsselstein, Heer van Intendant van de Nassause Domeinen in de Zuidelijke Nederlanden Kruidberg, Hofstede de

Lannoy, heer van

Leerdam, Graaf van Lek, Heer van de Lekkerkerk, Heer van Lichtenvoorde, Heer van Liesveld, Heer van Lingen, Heer van Meerhout, Heer van Meurs, Graaf van Ministerie van Financiën, Administratie der Nationale Domeinen, herkomstig van de vorst van Nassau Monster, Heer van Monsterambacht, Heer van Montfort, Heer van Naaldwijk, Heer van Nassau, Van Nassause Domeinraad Nassause Domeinraad, Ontvanger-Generaal Nassause Domeinraad, Thesaurier en Rentmeester-Generaal der Domeinen Nederheim, Heer van Neerem, Heer van Niervaart, Heer van Nieuwburg, Huis ter Nispen, Heer van Noord-Beveland, Heer van Oosterhout, Heer van Oploo, Heer van Oranje, Van Oranje-Nassau, Van Paifve, Heer van Peen, Heer van Polanen, Heer van Princeland, Heer van Prinsenland, Heer van Raad en Rekenkamer Ravestein, Heer van Rollencourt, Heer van Roosendaal, Heer van Russon, Heer van Rutten, Heer van Scherpenisse, Heer van Secretariaat van Staat voor de Financiën, Secretarie de Nationale Domeinen, herkomstig van de vorst van Nassau Sichem, Heer van Sint-Maartensdijk, Heer van Sint-Maartensdijk, Kapittel van Sint Maarten Soest, Heer van Soestdijk, Heer van St. Vith, Heer van Stadhouders van Friesland, Groningen, Drenthe en Overijssel Steenbergen, Heer van Steenwijk, Heer van Ter Eem, Heer van Thesaurier-Generaal en Raden van Financiën, Bureau der Nationale Domeinen, herkomstig van de vorst van Nassau Tholen, Heer van Veere, Markies van

Vianden, graaf van

Vlissingen, Heer van Vorst, Heer van Vriesland, Heer van Wernhout, Heer van Westcappel, Heer van Westland, Heer van Willemstad, Heer van Zelhem, Heer van Zevenbergen, Heer van Zichem, Heer van Zuid-Beveland, Heer van Zwaluwe, Heer van

Samenvatting van de inhoud van het archief

Archiefvorming

Geschiedenis van de archiefvormer

De goederen van het huis van Oranje-Nassau

"Wij Willem bij de gratie Gods Prins van Orange en Nassau, Graaf van Catzenellenbogen, Vianden, Dietz, Spiegelberg, Buren, Leerdam en Culemborg, Markies van Veere en Vlissingen, Baron van Breda, Diest, Beilstein, die stad Grave en het land van Cuijk, IJsselstein, Cranendonk, Eindhoven en Liesveld, onafhankelijk Heer van de vrije en soevereine erfheerlijkheid Ameland, Heer van Borculo, Bredevoort, Lichtenvoorde, Het Loo, Geertruidenberg, Klundert, Zevenbergen, de Hooge en Lage Zwaluwe, Naaldwijk, Polanen, St. Maartensdijk, Soest, Baarn en Ter Eem, Willemstad, Steenbergen, Montfort, St. Vith, Bütgenbach en Dasburg, Erfburggraaf van Antwerpen etc. etc." Zo begint een van de vele oorkondes van Willem V waaruit blijkt hoe omvangrijk, hoe verscheiden en hoe verspreid het goederenbezit van de Oranjes aan het einde van de achttiende eeuw was. Dit bezit was vanaf de vijftiende eeuw door vererving, schenking of koop in de familie gekomen, hoewel er tussentijds ook gedeelten weer verloren gingen (zie tabel 1). De grondslag voor dit goederenbezit werd gelegd door Engelbrecht van Nassau (ca. 1370-1442) die als eerste graaf van Nassau zijn intrede deed in de Nederlanden. Hij trouwde in 1403 met Johanna, erfdochter van het rijke bezit der Polanens. De belangrijkste goederen van dit geslacht lagen in het westen van de huidige provincie Noord-Brabant.

Een andere grondlegger van de bezittingen van de Nassaus was graaf René van Chalon (1519-1544). In 1528 erfde hij alle bezittingen en rechten van het huis van Oranje en Chalon, met de titel 'prins van Oranje'. René van Chalon stierf reeds op 25-jarige leeftijd. Erfgenaam van zijn omvangrijke bezit was zijn neef, die aldus -elf jaar oud- prins van Oranje mocht noemen. Willem van Oranje huwde tot vier maal toe, maar voor zijn goederenbezit was vooral zijn huwelijk met Anna gravin van Buren in 1551 van belang. Door dit huwelijk werd zijn bezit nog eens aanzienlijk vergroot.

1584-1609

Na de moord op prins Willem in 1584 ontstond er onenigheid over de erfenis tussen zijn drie zonen Philips Willem, Maurits en Frederik Hendrik. De erfeniskwestie speelde zich af in een tijd dat het gebied in Brabant, waarin de belangrijkste bezittingen van de Nassaus lagen, frontgebied in de oorlog tegen Spanje was. Mede daardoor was het bezit van en de controle over de nalatenschap niet alleen een particuliere kwestie, maar speelden politieke belangen een rol. De goederen in het door Spanje gecontroleerde gebied waren geconfisqueerd door de Spaanse overheid.

De geschillen over de erfenis spitsten zich vooral toe op de goederen in Brabant, met name Breda en Steenbergen. Samen met Maria, de oudste dochter van Willem van Oranje uit zijn eerste huwelijk met Anna van Egmond, had Philips Willem, oudste zoon van Willem, de krachtigste aanspraken op (delen uit) de erfenis als gevolg van het devolutierecht. Dit recht bevoordeelde bij erfenis de kinderen uit een eerste huwelijk boven de kinderen uit volgende huwelijken en gold met name in het Brabantse erfrecht. Het had tot gevolg dat Philips Willem, naast de goederen van zijn moeder afkomstig, recht had op Diest, Breda, Grimbergen en Cranendonk, zonder deze te hoeven delen met de 'nakinderen' ( Dr. P. Scherft, 'Philips Willem, een displaced person' in: Jaarboek vereniging 'Oranje-Nassau Museum' (1980), p. 36. ) . In het politieke krachtenveld tussen de Republiek en Spanje nam Philips Willem een kwetsbare positie in. Op 13-jarige leeftijd door Philips II in gijzeling genomen en sindsdien in Spanje verblijvend, werd hij meer geïdentificeerd met de Spaanse zaak dan met die van de Republiek. Zijn goederen in het gebied van de Republiek werden voor hem beheerd door zijn zuster Maria. Zijn goederen in het gebied van Spanje werden door zijn door de Spaanse koning aangestelde 'voogden' Karel van Berlaymont en Philips van Ongnyes beheerd. Na de inname van Breda in 1590 beheerde Maurits, met toestemming van de Staten-Generaal en tegen de zin van Maria, de bezittingen van Philips Willem ( C.M. van der Kemp, Maurits van Nassau, prins van Oranje, in zijn leven, waardigheden en verdiensten (Rotterdam, 1843), pp. 120 e.v. ) .

Na het overlijden in 1601 van Pijll, de nog in functie zijnde curator van het sterfhuis, trok Maurits ook de administratie van de nog ongedeelde boedel uit de nalatenschap van zijn vader naar zich toe, met uitzondering dus van de goederen afkomstig van Anna van Buren en Orange. Uit de opbrengsten betaalde hij de rechthebbenden, onder wie Louise de Coligny, de weduwe van Willem I, hun toelagen.

In 1603 wees Philips Willem zijn halfbroer Maurits aan tot zijn universeel erfgenaam, waarschijnlijk in het kader van de onderhandelingen met de Franse koning over het Prinsdom Orange. ( J.P. van den Cappelle, Philips Willem, prins van Oranje (Haarlem, 1828), pp. 75 ) In 1606 sloot Maria een overeenkomst met Philips Willem, die inmiddels uit de Spaanse gijzeling was bevrijd. Hierin stond zij aan hem alle goederen afkomstig van hun moeder Anna van Egmond af tegen een jaarrente van 10.000 gulden. In datzelfde jaar besloten de Staten-Generaal om Philips Willem in het vrije bezit van zijn goederen in Brabant: Breda, Oosterhout en Steenbergen te stellen. Tot een ongestoorde uitvoering van deze resolutie kwam het niet, omdat Maurits Philips Willem in de uitoefening van zijn rechten dwarsboomde. ( P. Scherft, Het sterfhuis van Willem van Oranje (Leiden, 1966) pp. 249 e.v. en C.M. van der Kemp, Maurits van Nassau III, p. 56. )

Dit werd in 1609 met een 'Tractaat van Partage' opgelost. Hoewel ook de dochters van Willem I aanspraken maakten op de erfenis, waren zij geen deelnemers in de uiteindelijke verdeling van de boedel. Hun aanspraken werden via hun broers geregeld. Ieder van de broers had de verplichting een zeker deel van de jaargelden aan zijn zussen en/of moeder te voldoen. De dochters van Charlotte de Bourbon ontvingen de bezittingen in Bourgondië.

Philips Willem werd erkend als eigenaar van Orange, alle goederen in Franche-Comté en Vlaanderen. Ook kreeg hij alle bezittingen onder de Franse kroon, behalve dus de goederen in Bourgondië, en in Brabant, behalve Grave en Cuijk. Maurits verkreeg het markiezaat van Veere, de heerlijkheden Niervaart en de Lek en Grave en het land van Cuijk. Frederik Hendrik behield Geertruidenberg, de Hooge en Laage Zwaluwe en de visserijen in de Grote Waard. ( P. Scheft, Het Sterfhuis, p. 272 e.v. )

Uiteindelijk kreeg Frederik Hendrik na de dood van Maurits in 1625 alle goederen in zijn bezit.

1702-1734

Na de dood van koning-stadhouder Willem III in 1702 dreigde het bezit van het huis Oranje-Nassau voor een groot deel in handen van de koning van Pruisen te komen. Frederik I, koning van Pruisen, maakte aanspraak op de erfenis van Willem III op grond van het testament van Frederik Hendrik. Hij was via zijn moeder, de oudste dochter van Frederik Hendrik, verwant aan het huis van Oranje. Willem III had echter zijn neef, de Friese stadhouder Johan Willem Friso, tot universeel erfgenaam benoemd. ( Zie hierover: W.A. Ridder van Rappard, 'De aanspraken van Frederik I van Pruisen op de erfenis van de koning-stadhouder Willem III' in Tijdschrift voor Geschiedenis 79/2 (1966); G.J. Rive, Schets der staatkundige betrekkingen tusschen de republiek der Vereenigde Nederlanden en het koningrijk Pruissen, tot het huwelijk van Prins Willem V (1701-1967) (Amsterdam, 1873) ) De Staten-Generaal waren door Willem III aangewezen als executeurs-testamentair van zijn nalatenschap.

De eerste daad van de koning van Pruisen was de bezetting van de graafschappen Lingen en Meurs, die daarmee voorgoed voor de Oranjes verloren gingen. De aanspraken van de koning waren echter niet onomstreden. Totdat er een regeling tussen de koning van Pruisen en Johan Willem Friso van Nassau over de verdeling van de nalatenschap was vastgesteld, behielden de Staten-Generaal het executeurschap-testamentair.

Geen van de betrokken partijen wilde de geschillen over de nalatenschap voor de rechter brengen. Er werd dus onderhandeld. Deze onderhandelingen werden abrupt afgebroken toen Johan Willem Friso, die onderweg was naar Den Haag voor een definitieve regeling van het geschil, in 1711 bij een ongeluk in het Hollands Diep verdronk. De Staten-Generaal besloten kort daarna, mede met het oog op het voortslepen van de onderhandelingen, aan beide partijen het genot van een bepaald inkomen toe te kennen, deels bestaande uit inkomsten toe te kennen, deels bestaande uit inkomsten uit specifieke, door de Staten-Generaal aan te wijzen goederen, deels bestaande uit een geldbedrag afkomstig uit alle door de Generaliteitsvergadering beheerde goederen te zamen. De bezittingen werden voorlopig 'geëxtraheerd' (onttrokken) onder uitdrukkelijk beding dat geen van de partijen rechten kon ontlenen op grond van deze regeling. De goederen die aldus aan de koning van Pruisen werden toegewezen waren Naaldwijk, Honselersdijk, het huis in het Noordeinde, Wateringen, het Opstal, het Hondertland, de Oranjepolder, 's-Gravenzande, het huis Nieuwburg en Hooge en Lage Zwaluwe. De nog minderjarige zoon en dochter van Johan Willem Friso en diens weduwe Maria Louisa van Hessen-Kassel ('Marijke-Meu') ontvingen de volgende bezittingen: Steenbergen, Oosterhout en Dongen, Willem- en Mariapolder, Prinsenland, Hulsterambacht, Ijsselstein, Granendonk en Eindhoven, Bredevoort en de Burense tienden, Diest en Zichem, het huis te Brussel en Noord-Beveland. ( NDR inv.nr. 300; Algemeen Rijksarchief, Resoluties van de Staten-Generaal d.d. 28 Juli, 24 Augustus en 24 oktober 1711, 5 september en 1 oktober 1712. ) Uiteindelijk werd in 1732 een akkoord bereikt over de erfenis. Dit kwam er op neer dat de koning van Pruisen over het algemeen de bezittingen die buiten het grondgebied van de huidige Benelux lagen, kreeg en de prins van Oranje de goederen daarbinnen. Ook behield de koning de domeinen die in 1711 door de Staten-Generaal voorlopig aan hem waren toegewezen. Deze goederen -waaronder het Haagse paleis Noordeinde en Honselersdijk- werden door koning Frederik II van Pruisen in 1754 tegen een vergoeding van 700.000 gulden weer aan het huis Oranje-Nassau afgestaan. ( N. Japikse, De geschiedenis van het huis van Oranje-Nassau (Den Haag, 1938), 2 dln; deel II, p. 131 ) Alleen het voor Pruisen vrij gunstig gelegen domein Montfort werd pas in 1769 door de prins van Oranje terug gekocht. Op 1 april 1734 werden de Staten-Generaal door de prins gedéchargeerd als executeurs testamentair. ( NDR inv.nr. 300 ) .

1795-1813

In 1795, toen de Fransen de Republiek binnentrokken en de stadhouderlijke familie overhaast naar Groot-Brittannië vluchtte, werden de Nassause goederen door de Fransen in bezit genomen.

Met het huis Oranje-Nassau werd reeds op 16 mei 1795, bij het Haagse Verdrag tussen Frankrijk en de Bataafse Republiek, een officiële regeling getroffen. Daarbij verkreeg de laatstgenoemde het eigendom over de Nassause domeinen, die door Frankrijk in bezit waren genomen. Dit verdrag werd bevestigd door de afspraken in het vredesverdrag van Amiens van 1802 tussen Groot-Brittannië en Frankrijk, waarin tevens de afstand van en de schadeloosstelling voor de domeinen, goederen en waardigheden van het Oranjehuis werden geregeld. Deze afspraken werden vervolgens bevestigd in een overeenkomst tussen de Bataafse Republiek en het huis Oranje-Nassau van 1804, waarin de hoogte van de schadeloosstelling was vastgesteld. Deze overeenkomst werd echter nooit uitgevoerd, omdat het Wetgevend Lichaam van de Bataafse Republiek haar nooit zou ratificeren.

Intussen werden met ingang van november 1796 de domeinen genationaliseerd door de toenmalige Nationale Vergadering.

Tijdens het koningschap van Lodewijk Napoleon werd een gedeelte van de voormalige Nassause domeinen aan hem afgestaan. De aan de koning afgestane domeinen dienden een bedrag van 500.000 gulden op te brengen. Als de inkomsten minder zouden bedragen, dan zouden er meer domeinen aan de domeinen van de Kroon worden toegevoegd. Aan de koning werden de volgende domeinen afgestaan: Oosterhout, Dongen en Ter Brake, Breda, Grave en Cuijk, Oploo, Cranendonk en Eindhoven, Steenbergen, Roosendaal en Nispen, Het Loo, Dieren, Borculo, Bredevoort en Lichtenvoorde. Voorts werden de domeinen, geadministreerd door de Commissie van Breda aan de koning afgestaan. ( De Commissie van Breda beheerde domeinen gelegen in het grondgebied van Staats-Brabant die in buitenlandse handen waren en in gebieden afhankelijk van buiten de voormalige Republiek gelegen abdijen en kapittels. )

Na 1813

Na terugkeer van de toekomstige koning Willem I in 1813 en zijn aanvaarding van de soevereiniteit, bleven de voormalige Nassause domeinen in bezit van de staat. Willem I maakte geen aanspraken op het bezit van zijn voormalige domeinen. Hij ontving een jaarlijks inkomen, waarvan een gedeelte moest worden opgebracht door de zogeheten Kroondomeinen. Het eigendom van deze domeinen kwam bij de Domeinwet van 1822 aan de Kroon. Koning Willem II zou het eigendom van deze domeinen vervolgens weer overdragen aan de staat. De inkomsten bleven bestemd voor de Kroon. Naast dit inkomen ontving de koning jaarlijks een bedrag voor het onderhoud van de hem ter beschikking gestelde paleizen, te weten paleis Noordeinde, paleis Het Loo, het paleis op de Dam in Amsterdam en Huis ten Bosch. Het Prinsenhof in Leeuwarden kwam door aankoop weer in het bezit van het Oranjehuis. Het paleis en domein Soestdijk werd door de staat aan de prins van Oranje, de latere koning Willem II, in eigendom gegeven als dank voor zijn krijgsverrichtingen tijdens de veldtocht van 1815. ( Japikse, Geschiedenis, pp. 214, e.v. )

Met de oprichting van het Amortisatiesyndicaat in 1824 werd het beheer en de administratie van de voormalige Nassause domeinen bij deze instelling ondergebracht. Uit de opbrengsten van de verkoop van de domeinen zou een deel van de staatsschuld worden afgelost. Ook het archief kwam onder het beheer van het Amortisatiesyndicaat.

De Domeinraad

Geschiedenis van de Domeinraad

De heerlijkheden van de Nassaus werden in hun naam beheerd door een vaste 'Raad en Rekenkamer', later Nassause Domeinraad geheten. Deze Raad bestond uit deskundigen op rechtskundig en financieel terrein.

De instelling van een Raad en Rekenkamer heeft hoogstwaarschijnlijk onder graaf Engelbrecht II van Nassau (1475-1504) plaats gevonden. ( Drossaers I, I, p. VI. ) Vergeleken met het landsbestuur in Brabant en Holland gingen de Oranjes vrij laat over tot een gecentraliseerd en ambtelijk gestructureerd bestuur en beheer van hun domeinen. Zij stonden hierin overigens niet alleen. Zo benoemden de markiezen van Bergen op Zoom, de graven van Buren en de heren van Culemborg ook pas tegen het einde van de vijftiende en in de loop van de zestiende eeuw raden voor het beheer van hun domeinen. ( Aldus H.M. Brokken, 'De heren van Breda en hun archief' in: Noordbrabants Historisch Jaarboek 1 (1984) pp. 17-18. Zie verder: A.P. van Schilfgaarde, Het archief der Heeren en Graven van Culemborg. Eerste stuk. Inleiding, inventaris, lijst van kaarten en tekeningen (Den Haag, 1949); W.A. van Ham, Inventaris van de archieven van de Raad en Rekenkamer van de Markiezen van Bergen op Zoom. Eerste stuk: Algemene inleiding (Den Bosch, 1980) )

Tot aan de Spaanse inname van Breda in 1581 was de Domeinraad gevestigd in het kasteel aldaar. De prins benoemde na de Spaanse bezetting nieuwe leden, waarop de nieuw gekozen Raad zich in Delft gevestigde. Het archief van de Domeinraad zou overigens in Breda achterblijven totdat in 1637 Breda werd bevrijd en een groot deel van het archief naar Den Haag werd gezonden.

In de geschiedenis van de Domeinraad zijn er behalve het vertrek uit Breda in 1581 nog enkele andere precaire momenten aan te wijzen, als gevolg van conflicten over de bezittingen van het Oranjehuis, die hiervoor al werden genoemd.

Allereerst was daar het conflict rondom de afwikkeling van de nalatenschap van Willem van Oranje.

De goederen uit zijn sterfhuis werden tussen 1584, het jaar waarin hij vermoord werd, en 1609, toen zijn nalatenschap definitief verdeeld werd tussen zijn zoons Philips Willem, Maurits en Fredrik Hendrik, door verschillende administraties beheerd. De goederen afkomstig van Anna van Egmond en de 'vaderlijke' goederen in Brabant, bestemd voor Maria en Philips Willem, werden beheerd door Anna en haar Raad. Deze goederen omvatten Buren, Leerdam, IJsselstein, St. Maartensdijk, Breda, Oosterhout en Steenbergen. Breda, Oosterhout en Steenbergen waren bezet en geconfisqueerd door Spanje en leverden bijgevolg nauwelijks iets op. ( Scherft, Het sterfhuis, pp. 96 e.v. ) De nog onverdeelde boedel werd beheerd door de curatoren van het sterfhuis. In deze Raad hadden Van Steelant en Nicolaas Pijll zitting. Onder de onverdeelde boedel vielen de Hooge en de Lage Zwaluwe, de heerlijkheden in het Westland, Lek en Polanen, Niervaart, Geertruidenberg, Veere en Vlissingen en de visserij in de Grote Waard. Ook hier gold dat de goederen die in door Spanje bezet gebied lagen weinig opleverden voor de boedel van Willem I. Maurits liet zich bij het beheer van de aan hem toekomende goederen bijstaan door een Raad. Na het overlijden van Nicolaas Pijll in 1601, trok Maurits de gehele administratie van de onverdeelde boedel in het sterfhuis aan zich. Na de definitieve regeling van de boedel van Willem I waren er drie domeinraden werkzaam: die van Philips Willem in Breda, die van Maurits in Den Haag bij de Zuidpoort van het Binnenhof en die van Frederik Hendrik eveneens in Den Haag, in het paleis Noordeinde. Na de dood van Maurits in 1625 werd de nalatenschap van Willem van Oranje onder Frederik Hendrik weer in één hand herenigd en beheerd door één Raad. Deze Nassause Domeinraad bleef sindsdien tot 1767 gehuisvest in een pand rechts van de Zuidpoort van het Binnenhof. Het archief van de Domeinraad kreeg een plaats in de charterkamer van de prins boven de raadkamer van het Hof van Holland op het Binnenhof. Het ging hier om afgesloten archief, waarschijnlijk het archief dat uit Breda naar 's-Gravenhage was verhuisd. Deze raadkamer bevond zich boven de Rolzaal, een van de oudste gedeeltes van het Binnenhof. De thesaurie was gevestigd in een pand direct grenzend aan de zuidzijde van de Grote Zaal (Ridderzaal). In 1767 werd het huis bij de Zuidpoort ontruimd ten behoeve van de bouwplannen voor de uitbreiding van het Stadhouderlijk kwartier op het Binnenhof. De Domeinraad verhuisde naar het gebouw, waar voorheen de kastelenij was gevestigd, grenzend aan de Grenadierspoort van het Binnenhof. Het huis was door Willem IV ten behoeve van de Raad aangekocht. ( A. Ising, Het Hof te 's-Gravenhage. De prinsen van Oranje op het Stadhouderlijk Kwartier ('s-Gravenhage, 1898), p. 40-41 en 44 e.v.; J. de Riemer, Beschrijving van 's Graven-Hage (' Gravenhage 1730), pp. 125 en 161; Joh. P.M. Goudeau, Van Kwartier van Hun Hoogmogenden tot Ministerie van Algemene Zaken, Kabinet van de Minister-President (Den Haag, 1980), pp. 48-49. )

Een tweede periode waarin meer dan een Domeinraad functioneerde was ten tijde van het geschil met de koning van Pruisen over de nalatenschap van koning-stadhouder Willem III.

De Staten-Generaal als executeurs-testamentair belastten de Domeinraad met de administratie van de bezittingen in de nalatenschap. Toen in 1711 aan de minderjarige kinderen van Johan Willem Friso en hun moeder Maria Louise van Hessen-Kassel goederen uit de boedel werden geëxtraheerd, werd de administratie van deze goederen aan het reguliere beheer van de overige domeinen door de domeinraad onttrokken.

De voogden over de kinderen van Johan Willem Friso benoemden een Raad en Rekenmeesters der geëxtraheerde goederen, die een administratie voerden welke strikt gescheiden was van die van de 'gewone' Domeinraad. ( NDR inv.nr. 1528. ) .

Tot raden en rekenmeesters werden benoemd: Johan Reinhard van Dalwigh, envoyé van de landgraaf; Jacob Wiers, Johan van Essen en Johan van Schuylenburch. Als griffier werd aangesteld Johan van Schuylenburch, als thesaurier Willem van Assendelft en als auditeurs Dirk Swart en Jacob Pesters. De laatste legde pas in 1718 zijn eed af en trad vanaf dat moment in functie.

Naast de geëxtraheerde goederen administreerde deze Raad ook Soest, Baarn en Ter Eem. Deze goederen waren na de dood van prins Willem III aan de Staten van Utrecht toebedeeld. In 1714 werden deze goederen door prinses Maria Louise van Hessen-Kassel, moeder van Johan Willem Friso, weer van de Staten van Utrecht teruggekocht. ( NDR inv.nr. 768, folio 1517 e.v. ) In 1732, toen er een overeenkomst was gesloten met de koning van Pruisen over de verdeling van de goederen, werd de Domeinraad over de geëxtraheerde goederen opgeheven en de administratie over de voormalig geëxtraheerde goederen opgenomen in het geheel.

De opvolgers van de Domeinraad

In 1795 met de confiscatie en de inbezitneming van de Nassause domeinen door de gewestelijke besturen, werd de Domeinraad ontslagen. Het beheer van de voormalige Nassause domeinen werd 'provisioneel' opgedragen aan de verschillende gewestelijk besturen. Deze besturen benoemden ieder een commissie om de goederen te beheren. In Holland werden administrateuren van de goederen van de prins van Oranje, gelegen in Holland, benoemd. Goederen buiten de Republiek, zoals bv. Montfort, werden beheerd door de Franse Representanten. De domeinen in de Generaliteitslanden werden beheerd door het Comité tot de algemene Zaken van het Bondgenootschap te Lande.

Het zwaartepunt van de administratie bleef in Holland liggen. De Hollandse administratie had de beschikking over het archief van de Domeinraad, wat in Den Haag bleef. De administratie in Holland bleef gevestigd in de ruimte van de voormalige Nassause Domeinraad. Het was ook de Vergadering van de Provisionele Representanten van het Volk van Holland die de Nassause Domeinraad bij decreet van 5 Maart 1795 ontsloeg. De daaropvolgende dag, 6 maart, beëindigde de Nassause Domeinraad officieel haar werkzaamheden. ( NDR inv.nr. 183. ) Vanuit Holland en door het Comité tot de Algemene Zaken van de Staten-Generaal werd er geijverd voor het onderbrengen van het beheer van de goederen in één administratie. Het Comité van Algemeen Welzijn, dat de supervisie over de Hollandse administratie had, stelde in een rapport van 25 maart 1795 dat de domeinen als een geheel zouden moeten worden beheerd, en niet per 'landschap' gesplitst. ( NDR iv.nr. 805. ) Teven stelde het Comité omwille van de continuïteit functionarissen van de 'oude' Domeinraad aan te stellen. De prins had op zijn vlucht een aantal belangrijke papieren meegenomen, waaronder een blaffaard van obligaties. De kennis en ervaring van de 'oude' Domeinraad zouden hard nodig zijn om de nieuw aan te stellen Raad goed te kunnen laten functioneren. Zolang daarover geen beslissing werd genomen, werd ook in Holland de administratie provisioneel geregeld. Van de oude Domeinraad werd een aantal leden en functionarissen aangesteld.

De administrateuren van de domeinen, gelegen in Holland kregen van hun superieuren de uitdrukkelijke oekaze geen archiefstukken over te dragen. Dit verbod was mede ingegeven door de problemen die het splitsen van het archief met zich mee zou brengen. Bovendien had Holland daarmee een wapen in het streven naar een gecentraliseerd beheer.

Geregeld adviseerde het Comité van Algemeen Welzijn en de administrateuren met klem het beheer van de goederen van de stadhouder in de Republiek centraal te regelen. ( ARA, Archieven van de gewestelijke besturen in de Bataafs-Franse tijd, 1795-1798 en hiermee samenhangende commissies, 1782-1802, dl I, (Archief van het Comité van Algemene Welzijn), inv.nr. 124, 23 juni 1795. ) De reden was een eenvoudige: zonder centraal beheer was het niet mogelijk de crediteuren van de boedel te betalen. Alle schulden van de Prins van Oranje waren in 1772 door de thesaurier Van Olden overgenomen op de thesaurie. Dat betekende dat deze schulden niet meer berustten op onderscheiden domeinen, maar op de domeinen als geheel. Het Comité was niet precies op de hoogte van de grootte van de schuld: 'doordien de geweezen stadhouder de daartoe nodige papieren en bescheiden heeft medegenoomen', maar men schatte de renten op zo'n 350.00 gulden! De inkomsten van de goederen in Holland zouden zo'n 120 tot 130 duizend gulden bedragen. De motivatie voor het voorstel voor een centraal beheer was dus vooral gelegen in de schuldenlast, die alleen verminderd kon worden door de beschikking over alle revenuen uit de domeinen. Daarbij zal meegespeeld hebben dat de meeste schuldeisers van de stadhouder zich in Holland bevonden. Toch duurde het tot in 1796, tot de totstandkoming van de Nationale Vergadering, voordat deze kwestie definitief werd geregeld. Toen plaatste de Nationale Vergadering het beheer en de administratie weer onder centraal gezag. De Nationale Vergadering benoemde een Commissie van Superintendentie over de domeinen van de gewezen stadhouder. ( NDR inv.nr. 200. Het archief van de Commissie van Superintendentie bevindt zich in het archief van de Nationale Vergadering. ) De archieven van de domeinen werden door de provinciale autoriteiten in Holland aan de administratie over de domeinen overgedragen. In juli van dat jaar werd een instructie voor de 'Administrateurs van den door de Franschen geabandonneerden Boedel van den Vorst van Nassau', zoals het college inmiddels heette, opgesteld. ( Decreten van de Nationale Vergadering, juli 1796 (Deel 5) p. 78. ) Tot 1811 - het jaar waarin de Bataafse Republiek bij Frankrijk werd ingelijfd - behielden de voormalige Nassause domeinen een eigen administratie binnen het departement van Financiën. Afhankelijk van wisselingen van staatsvorm, van staatshoofd en van de organisatie van de overheid veranderde deze administratie van naam en soms van personeel, hoewel gedurende die jaren de administratie grotendeels op de zelfde leest geschoeid bleef. Het waren ook voor een deel dezelfde ambtenaren die deze administratie bestierden. Belangrijke ambtenaren in die dagen waren inspecteur E. Temminck, commissaris A.J. Verbeek en thesaurier A.C. Molière. De administratie was achtereenvolgens opgedragen aan de volgende instellingen:

Administrateuren over de door de Fransen geabandonneerde goederen en commissie van superintendentie over de domeinen van de gewezen stadhouder, 1796-1798;
Agent van Financiën, 1798-1801;
Thesaurier-generaal en raden van Financiën, 1801-1805;
Secretaris van staat voor de Financiën, 1805-1806;
Minister van Financiën, 1806-1809;
Directeur der publieke domeinen, 1809-1809;
Directeur der staatsdomeinen, 1810-1811.

Een uitzondering vormde de aan koning Lodewijk Napoleon afgestane domeinen. In 1808 ging de administratie van deze domeinen over naar de intendant-generaal van het Koningshuis. Toch bleef een gedeelte van de administratie achter bij het departement van Financiën. De rekeningen werden door de administratie van de voormalige Nassause domeinen afgehoord. Rentmeesters wendden zich af tot de minister, of tot de intendant-generaal. In de praktijk kwam het voor dat stukken door de minister aan de intendant-generaal werden doorgezonden voor verdere afhandeling. Voor de domeinen, die niet aan de Kroon waren gecedeerd, bleef de administratie hetzelfde. Deze bleven apart geadministreerd binnen het departement van Financiën. ( Algemeen Rijksarchief, archief Ministerie van Financiën 1798-1813, inv.nr. 1127, folio 222 recto. Algemeen Rijksarchief, Tweede Afdeling, archief Kroondomeinen en hofhouding van koning Lodewijk Napoleon en de Franse keizer, toegang 2.01.25, inv.nrs. 114, 115, 119, 123. NDR inv.nr. 676, Broculo, Bredevoort en Lichtenvoorde, 25 mei 1808. ) Na de inlijving bij het koninkrijk Frankrijk werd op 31 december 1811 de administratie van de voormalige Nassause domeinen overgegeven aan het Enregistrement der domeinen, die in de verschillende provincies werd gevestigd. De ambtenaar Verbeek werd belast met de liquidatie van zaken tot eind 1811, onder toezicht van de intendant-generaal van Financiën. ( Algemeen Rijksarchief, Stukken van de administratie van de Nationale Domeinen en Geestelijke goederen, mei 1809 - april 1814, toegang 2.01.23, inv.nr. 32, 31 december 1811, nr. 23. Henny van Schie, Aantekeningen omtrent de organisatie van het Ministerie van Financiën over de periode 1798-1944 (uittreksel) (Den Haag 1992) )

Taken en bevoegdheden van de Nassause Domeinraad

Instructies

De Domeinraad moest zorgen voor een ordentelijk beheer van de Nassause domeinen en de hofhouding opdat de vorstelijk levensstijl van de Oranjes kon worden bekostigd. Steeds weer bleken de inkomsten uit de domeinen ontoereikend om de schulden van de Oranjes te delgen. Misbruiken in de administratie waren onder meer de oorzaken voor de tegenvallende inkomsten. Met behulp van strenge instructies voor de Domeinraad en zijn functionarissen probeerden de prinsen van Oranje hier paal en perk aan te stellen. Over het algemeen bleven echter de schulden van de Oranjes hoger dan de inkomsten uit hun domeinen.

Prins Willem van Oranje gaf als eerste een aanzet tot een instructie voor de Domeinraad. De prins ging niet alleen gebukt onder een enorme schuldenlast, maar werd ook geconfronteerd met ernstige onregelmatigheden gepleegd door enige rentmeesters in zijn domeinen. Na een onderzoek vaardigde de prins in 1558 een ordonnantie uit, waarbij alle rentmeesters voortaan aan een strenge controle van zijn Raad zouden worden onderworpen. Deze ordonnantie zou de grondslag vormen voor de eerste, echte instructie uit 1563. ( P.J. Veeze, De Raad van de Prinsen van Oranje tijdens de minderjarigheid van Willem III, 1650-1668 (Assen, 1932), pp. 19-20. ) Om een einde te maken aan de bestaande misbruiken in de administratie werd in deze instructie veel plaats ingeruimd voor de rekeningen. ( Zie Drossaers I, I, pp. VII-X, en P.J. Veeze, De Raad, p. 20. Voor een transcriptie van deze instructie zie Drossaers I, I, pp. XIX-XXXIX. ) Constantijn Huygens, secretaris van Frederik Hendrik, stelde in 1631 een nieuwe instructie op, die een jaar later werd aangevuld naar aanleiding van het financiële wanbeheer van de toenmalige rentmeester-generaal. ( NDR inv.nr. 780 en 786. ) Ook van later datum zijn er instructies bewaard gebleven, zoals uit 1652, 1677 en 1758. Veel wijken deze niet af van de instructie van Frederik Hendrik uit 1631. In sommige gevallen zijn de bepalingen wat uitvoeriger, is het ondersteunend apparaat in de vorm van commiezen, klerken en deurwaarders wat gegroeid of is het aantal leden van de Raad toegenomen.

Uit de instructies blijkt dat het beheer en het bestuur van de domeinen en de hofhouding van de prins tot de belangrijkste taken van de domeinraad behoorden. Daarnaast had de Raad een rechtsprekende bevoegdheid.

Beheer

Het beheer viel grosso modo uiteen in drie deeltaken, namelijk het afhoren en sluiten van de rekeningen van de rentmeesters, de hofhouding en de rentmeester-generaal; het houden van verpachtingen en de jaarlijkse inspectie van de domeinen.

Ieder jaar dienden rentmeesters en hoofdambtenaren van de hofhouding rekening en verantwoording af te leggen van hun inkomsten en uitgaven. In de zestiende eeuw reisden leden van de Domeinraad hiervoor naar de verschillende domeinen. ( Drossaers I, I, p. X. ) Gaandeweg ontwikkelde zich echter het gebruik dat rentmeesters hiervoor naar Den Haag kwamen. Drie maanden na afloop van het boekjaar - wat doorgaans op 31 december viel - werden zij geacht hun rekeningen te overleggen aan de domeinraad, zodat ze hier voor 1 mei gehoord en gesloten konden worden. Bleek de rentmeester na het sluiten van zijn rekening geld schuldig te zijn dan diende hij onmiddellijk voor betaling zorg te dragen. Bleef hij in gebreke, dan werd hem een boete opgelegd of werd zijn ambt verbeurd verklaard. Ten kantore van de Domeinraad werden de rekeningen door twee raden afzonderlijk afgehoord: één raad werd geassisteerd door de griffier, de ander door de auditeur. Rentmeesters dienden niet alleen jaarlijks hun rekeningen te laten afhoren, maar moesten ook maandstaten opsturen aan de Raad. De hofhouding diende wekelijks op maandag alle rekeningen en kohieren in, ter controle door de Raad. Voordat rentmeesters in hun ambt werden beëdigd dienden zij en 'suffisante' borg te stellen. In het archief van de Nassause Domeinraad behoren de rekeningen van de rentmeesters vaak tot de meest compleet bewaard gebleven series. Zij vormen een prachtige bron voor lokaal historisch onderzoek. ( In Staats-Brabant had de Domeinraad niet alleen rentmeesters voor de domeinen in dienst, maar vanaf 1648 ook rentmeesters voor de geestelijke goederen die met de vrede van Munster van de prins van Oranje waren gekomen. In het archief van de Domeinraad vormen deze rekeningen aparte series. ) Het houden van verpachtingen in de verschillende domeinen was een andere belangrijke taak van de Domeinraad. Pachtgelden vormden de grootste bron van inkomsten voor de prins van Oranje. Ieder lid van de Domeinraad kreeg voor zijn pachtreis een speciale commissie en instructie, waarin de Raad de condities en termijnen van de verpachtingen omschreef. Na afloop van de doorgaans openbare verpachting leverde de commissaris een verbaal over het verloop der verpachtingen in. Verpacht werden onder andere landerijen, tienden, visgronden (waarvan de belangrijkste in Geertruidenberg, Hondertland, Hooge en Lage Zwaluwe en Wartenon gelegen waren), tollen (te Lith en Cuijk), molens, bier- en wijnaccijnzen en gemene middelen (Willemstad). De verpachtingen namen meestal een paar dagen in geslag. ( Veeze, De Raad, pp. 51-52. ) Eenvoudige verpachtingen werden meestal door de rentmeester afgehandeld.

Het houden van verpachtingen werd vaak gecombineerd met een inspectiereis. Om ervoor te zorgen dat de raadsleden bij hun bezoeken ter plaatse hun taak onpartijdig zouden uitoefenen, dienden zij zich aan verscheidene voorschriften te houden. De instructie uit 1631 schreef bijvoorbeeld voor dat ieder jaar een andere gecommitteerde naar een bepaald domein moest worden gezonden. De raadsleden mochten niet in pachtzaken bemiddelen alvorens met de verantwoordelijke rentmeester te hebben overlegd. Ook was het niet toegestaan op dienstreis bij de rentmeesters te logeren. Velerlei zaken waren tijdens deze reizen voorwerp van inspectie. Zo werden de leenboeken van de griffier van het Leenhof en rekeningen van lokale autoriteiten gecontroleerd. De commissaris van de Domeinraad die in 1774 het domein Breda inspecteerde moest bijvoorbeeld in totaal 112 rekeningen van allerlei plaatselijke autoriteiten nalopen. Van sommige van die rekeningen zijn ook kopieën in het archief aanwezig. Verder werd tijdens zo'n jaarlijkse inspectie nagegaan welke reparaties en aanplantingen verricht moesten worden. Er werd gekeken of instructies en ordonnanties werden nageleefd en de rechten van de leenheer door de beambten werden gehandhaafd. Binnen zes weken na terugkomst in Den Haag dienden de raadsleden een verbaal in te leveren, waarbij een duidelijke borderel (beknopt overzicht) van de gecontroleerde rekeningen moest zijn gevoegd. Deze verbalen geven een goed beeld van de dagelijkse gang van zaken in het desbetreffende domein. Na 1795 bleef het beheer grosso modo op dezelfde leest geschoeid.

Bestuur

De Nassause Domeinraad was tevens belast met een bepaalde vorm van bestuur. De prins van Oranje was in een groot deel van zijn domeinen leenroerig aan een andere heer, maar er waren ook vrije heerlijkheden zoals de graafschappen van Lingen, Meurs, Leerdam, Buren en IJsselstein en het prinsdom Orange. Zijn bestuursmacht evenaarde in veel domeinen die van een soeverein heerser. In sommige domeinen trad op zijn beurt de prins zelf op als leenheer door gedeeltes van zijn heerlijkheid in leen uit te geven. Hiervoor werden zogeheten stadhouders van de lenen aangesteld. In het archief zijn hiervan leenboeken en rekeningen aan de rentmeester en de griffier van de lenen bewaard gebleven.

In al zijn gebieden bezat de prins heerlijke rechten, variërend van bijvoorbeeld het recht van de wind, wat inhield dat de heer zijn toestemming diende te geven bij de bouw van een molen, tot het belangrijke en lucratieve benoemingsrecht van lokale ambtenaren. Functionarissen als schouten, schepenen, dijkgraven en heemraden ontvingen aldus vaak hun aanstelling van de prins. In de gebieden die onder de jurisdictie van Oranje vielen werd in zijn naam -in geval van lage jurisdictie- recht gesproken door een schout, of -wanneer er sprake was van hoge jurisdictie- door een baljuw of drost. Bij geschillen met personen of lichamen waarover de prins geen zeggenschap had, was het Hof van Holland of de Raad van Brabant doorgaans de bevoegde rechtsinstantie.

Het recht van benoeming van lokale functionarissen strekte zich soms ook uit tot het geven van adviezen door de Raad bij het maken van nieuwe keuren en het afhoren van de stadsrekeningen. ( Drossaers I, I,p. X. ) Verder was het niet ongebruikelijk dat predikanten en schoolmeesters, die vaak ook als koster fungeerden, door de prins benoemd en betaald werden.

Tenslotte waren er natuurlijk nog functionarissen die gewoon in dienst waren van de Oranjes, zoals jachtopzieners, tuinmannen, architecten, de rentmeester. Het toezicht op deze functionarissen berustte bij de Raad. Deze bekeek of deze mensen zich wel aan de aan hen opgedragen ordonnanties en instructies hielden.

Rechtspraak

De Domeinraad had een rechtsprekende bevoegdheid in geschillen tussen bestuursambtenaren der domeinen onderling of tussen bestuursambtenaren en ingezetenen der domeinen. ( Zie voor judiciële rollen, NDR inv.nrs. 862-868. ) Daarnaast fungeerde de Raad als beroepsinstantie voor zaken die in de domeinen zelf eerst door lokale ambtenaren waren behandeld. Raadsleden brachten over hun toegewezen aanhangige zaken een rapport uit aan de Raad, waarna deze een vonnis uitsprak. Ging het om ingewikkelde kwesties, dan werd het advies van eigen advocaten ingewonnen. Bij alle rechtszaken voor het Hof van Holland, de Hoge Raad, de Raad van Brabant waarbij de prins betrokken was werd hij vertegenwoordigd door een procureur, die namens hem eiste of verdedigde. Het was de taak van de Domeinraad toezicht te houden op het juiste handelen van officieren, advocaten en procureurs die namens de prins in processen of geschillen waren verwikkeld.

Na 1795 verviel deze taak van de administratie van de voormalige Nassause domeinen.

Werkwijze

De voltallige Raad bestond blijkens de instructie van 1563 uit vijf leden. In de daarop volgende jaren wisselde het aantal leden van de Raad: soms vijf, dan weer zes of zeven. Daarnaast had de Raad een drietal ambtenaren in dienst: de rentmeester-generaal, de auditeur van de rekeningen en de griffier of secretaris. Er werd bijna iedere dag vergaderd. Tot aan het vertrek van de Domeinraad uit Breda in 1581 maakte de drossaard van Breda hiervan deel uit. Hij vervulde dan de rol van voorzitter. Hij legde de Raad overigens alleen zaken betreffende de jurisdictie en hoge heerlijkheid van stad en land van Breda voor. Na het vertrek van de Raad uit Breda moest de drossaard deze uitzonderlijke positie binnen de Raad zeer waarschijnlijk opgeven.

Formeel oefende de Domeinraad zijn taken uit door het verstrekken van adviezen aan de prins (of de voogden). Deze adviezen betroffen in principe alle zaken met betrekking tot het bestuur en beheer van de domeinen en de hofhouding. Ze kwamen bij meerderheid van stemmen tot stand. Wanneer de prins of de voogden een besluit hadden genomen, diende de Raad dat vervolgens uit te voeren. In hoeverre de prins altijd bij de daadwerkelijke besluitvorming in de Domeinraad was betrokken, is niet duidelijk.

Met name prins Willem Karel Hendrik Friso, de latere stadhouder Willem IV, was in dit opzicht initiatiefrijk. Reeds op jeugdige leeftijd belegde hij geregeld zogenaamde conferenties met de raden der geëxtraheerde domeinen, vaak in tegenwoordigheid van zijn opperhofmeester, opperstalmeester en opperkamerheer. Tijdens deze conferenties werden niet alleen concept-besluiten met betrekking tot de Nassause domeinen aan de prins ter goedkeuring voorgelegd, maar kwam de prins zelf ook met voorstellen ter verbetering van het beheer. ( NRD inv.nrs. 191-192, notulen van de conferenties over de periode 26 november 1731 - 26 januari 1736. ) Hoe serieus hij zijn taak nam blijkt uit een resolutie van zijn hand van 5 oktober 1731. Hierin verklaart hij onder andere: ' ... hebben wij geoordeelt dat van de verpligtingen die onse volkome meerderjarigheyd op ons legt de eerste en voornaamste was, dat wij hoe eer hoe liever onse gedagten lieten gaan over den toestand van de saeken van ons huys, en niets versuymde om se naa maate dat het nodig zoude zijn te redresseeren, en se in 't algemeen in goede en volmaakte ordre te brengen ... '. Vanaf 1751 werden door de Domeinraad wekelijks een aantal zaken ('poincten') aan de voogden van de toekomstige Willem V, Anna van Hannover en de hertog van Brunswijk en naderhand aan Willem V zelf voorgelegd, waarvoor men zijn instemming behoefde. ( Voor de 'poincten': NDR inv.nrs. 700-737. Zie in het algemeen over dit onderwerp, naast de notulen van de Domeinraad, NDR inv.nrs. 721-722 en 16535-16556. ) Dit gebeurde in de vorm van concept-adviezen, waarop de prins alleen nog maar met een ja of nee hoefde te antwoorden. In het overgrote deel van de gevallen ging de prins zonder meer akkoord. De 'poincten' waarvoor een beslissing van de prins was vereist, betroffen meestal aanstellingen van functionarissen in dienst van de prins of functionarissen waarvoor de prins benoemingsrecht had. Meestal werden deze punten aan het eind van de week gepresenteerd en ontving de Domeinraad de beschikkingen van de prins een à twee dagen later. Tegelijk met de 'poincten' werden aan de prins de concept-stukken ter ondertekening voorgelegd. Deze stukken zitten niet (meer) bij de 'poincten'. Adviezen over andere zaken, niet voortvloeiend uit een verzoekschrift, rapporten en maand- en kwartaalstaten betreffende de financiën werden apart van de 'poincten' aan de prins gepresenteerd. De leden van de Domeinraad werden bij hun werkzaamheden geassisteerd door een aantal vaste ambtenaren. ( Veeze, De Raad, pp. 57-58 en Drossaers, deel 1, pp. VII-X. )

De griffier had als taak het registreren en bewaren van de notulen, besluiten, commissies en ordonnanties. Verder handelde hij de ingekomen en uitgaande stukken af en droeg hij zorg voor hun bewaring. Leden van de Raad leverden na een inspectiereis hun verbaal in bij de griffier. Deze stelde ook de afgehoorde rekeningen aan de rentmeester-generaal ter hand. Hij bewaarde het grootzegel en andere cachetten van de Raad waarmee depeches werden bezegeld. Tenslotte droeg hij zorg voor het archief.

De belangrijkste zorg van de thesaurier en rentmeester-generaal gold de generale rekening van de domeinen en de hofhouding, die ieder jaar voor de eerste december van het daarop volgende jaar moest worden ingeleverd. Evenals de rentmeesters diende de rentmeester-generaal voor het aanvaarden van zijn ambt een aanzienlijke borg te stellen. Naast de verantwoording voor de inkomsten en uitgaven van de hofhouding en de domeinen, oefende hij samen met de Raad toezicht uit op de rentmeesters en controleerde hij de soliditeit en de liquiditeit van hun borgstelling. Ook leverde hij net als de rentmeesters maandstaten van zijn inkomsten en uitgaven in. Tenslotte trad de thesaurier en rentmeester-generaal in veel gevallen op financieel terrein op als een belangrijk adviseur van prins (en voogden). Behalve de griffier en de thesaurier dient hier de auditeur genoemd te worden, die de rekeningen afhoorde, apostilleerde, calculeerde en sloot.

Zoals reeds opgemerkt, probeerde de Domeinraad machtsmisbruik bij het bestuur en beheer van de domeinen te voorkomen door de verschillende taken op deze terreinen steeds aan andere raadsleden toe te vertrouwen. De verdeling van de commissies (opdrachten) voor de inspectiereizen werd elk jaar opnieuw in de vergadering gebracht. Omstreeks het midden van de 18e eeuw kwam hierin verandering, toen met het blijkbaar efficiënter achtte de domeinen in vaste 'departementen' te verdelen. Ieder departement omvatte gelijksoortige domeinen met een zelfde soort bestuur en beheer. Ook een gelijke verdeling van de 'emolumenten' voor de raadsleden bij het doen van verpachtingen, het afhoren van de rekeningen e.d. speelde een rol bij de verdeling in departementen. Het roulerend systeem voor inspectiereizen bleef overigens gewoon gehandhaafd.

Elk departement viel onder het éénjaarlijkse toezicht van een (ordinaris) (raad-)commissaris. Een uitzondering hierop vormde een aantal bezittingen in het derde departement: 'De Domeijnen geleegen in Oostenrijks Braband reeds door een Raed geadministreert werdende zoude geen jaerlijks opzigt nodig hebben, en genoeg zijn die om de drie jaeren eens na te gaen.'

Voor deze goederen was door de prins van Oranje een functionaris, meestal jurist, aangesteld met de titel van intendant(-generaal). Deze functionaris maakte dus niet direct deel uit van de Domeinraad in Den Haag maar viel wel onder het driejaarlijkse toezicht van de raad-commissaris van het derde departement. ( NDR inv.nr. 687. Over een corrupte intendant-generaal handelt het artikel van R. Spork, 'Jean Matthias Jacmain d'Ortho, raad voor de domeinen in de Oostenrijkse Nederlanden (1749-1761)' in: Nederlands Archievenblad (maart 1988), pp. 43-59. )

De indeling in vier departementen was als volgt:

Eerste departement	Buren, Leerdam, Culemborg, IJsselstein, Soest, Baarn, Dieren, Het Loo, Bentheimse goederen, Oranjewoud, Leeuwarden, Ameland, Bredevoort, Groningen.
Tweede departement	Liesveld, 's-Gravenzande, naaldwijk, Monster, Wateringen, Honselersdijk, Niervaart, de Zwaluwen, Geertruidenberg, Zevenbergen, Kruisberg (bij Santpoort), Oranjezaal (huis Ten Bosch), huis Ter Nieuwburg (te Rijswijk), Oude Hof (Paleis Noordeinde), het Hof te Den Haag (aan het Buitenhof).
Derde departement	Veere, Vlissingen, Noord-Beveland, St. Maartensdijk, Scherpenisse, Hulsterambacht.
Driejaarlijks toezicht	Diest, Zichem, Meerhout en Vorst, Vianden, Dasburg, St. Vith, Bütgenbach, Lannoy, Gimbergen, Burggraafschap Antwerpen, Paleis te Brussel, Rutten, Nederheim en Peen
Vierde departement	Breda, Oosterhout, Roosendaal enNispen, Steenbergen, Prinsenland, Willemstad, Cranendonk en Eindhoven, Grave en het land van Cuijk.

Deze indeling in vier departementen paste in een algemeen streven van de Domeinraad tijdens het laatste kwart van de 18e eeuw om meer greep en controle te krijgen op de gang van zaken in de domeinen. Sinds de 16e eeuw waren rentmeesters verplicht via rekeningen verantwoording af te leggen van het door hen gevoerde beheer. In de jaren zeventig van de 18e eeuw werd dit niet langer voldoende geacht en dienden zij ook zogeheten generale rapporten en memories wegens ontvangen resoluties en orders in te leveren. Een generaal rapport bestond uit een standaard vragenlijst over het domeinbeheer, die ieder jaar door de rentmeester moest worden beantwoord. De memories vormden een instrument voor de Domeinraad om te controleren of en zo ja hoe aan zijn resoluties en orders was voldaan.

Na 1795 veranderde er niet veel aan de werkwijze van de administrateuren van de voormalige Nassause domeinen. De indeling in de departementen verviel, omdat een deel van de bezittingen niet was overgegaan in handen van de Bataafse Republiek.

De rentmeesters

In elk domein werd een rentmeester (en ontvanger) benoemd. De rentmeesters waren veelal van plaatselijke herkomst. Maar ook leden van de domeinraad en ambtenaren van de Domeinraad kregen wel een aanstelling als rentmeester in een domein. Het kwam regelmatig voor dat het rentmeesterambt een familieaangelegenheid werd. De zoon volgde de vader op als rentmeester. Het ambt van rentmeester werd ook vaak gecombineerd met andere ambten in een domein, zoals dat van jachtopziener, ontvanger van verpondingen, e.d. De rentmeester was vaak een belangrijk figuur in het domein.

De taak van de rentmeester bestond uit het innen en beheren van de leen- en pachtgelden, het controleren op naleving van regels, instructies en voorwaarden door de pachters, het (laten) administreren van de gang van zaken in het domein. De instructie voor de rentmeesters bevatte voornamelijk aanwijzingen voor zijn financiële administratie. ( NDR inv.nr. 780. )

De rentmeester diende elke zes jaar een borg te stellen. Wat betreft de financiën was de rentmeester rechtstreeks verantwoording schuldig aan de Domeinraad. De wijze waarop die verantwoording diende te geschieden, was nauwkeurig vastgelegd in de instructies voor de rentmeesters. Zo moesten de rentmeesters ook elke maand staten inleveren van de inkomsten en uitgaven en een manuaal van inkomsten en uitgaven bijhouden. Geregeld werden de rentmeesters door de domeinraad gemaand hun maandstaten in te leveren.

Raden, rekenmeesters, thesauriers en rentmeesters-generaal

[De data van de zittingsperioden van de raden zijn met behulp van de in het ARA aanwezige bronnen en literatuur niet altijd meer te achterhalen. Gegevens zijn ontleend aan de repertoria op de notulen, NDR inv.nrs. 638-679; het 'Ambtboek, inv.nr. 685-687; registers 'Gemengd domestique', NDR inv.nrs. 562-569, andere literatuur en bronnen waaraan gegevens zijn ontleend staan vermeld in de noten.]

Raden van Willem I

Van de Domeinraad van Willem I werd na de instelling in 1584 van een college van administratie voor het sterfhuis van Willem I weinig meer vernomen. De Raad functioneerde niet meer en hield op te bestaan. ( Scherft, Het Sterfhuis, p. 35. )

Montanus (Steven van den Berghe), ca. 1550-1568
Jan van Renesse, drost van Breda, ca. 1550
Hugo Maubus, ca. 1550
Jan Hovelmans, ca. 1564
Jacob Vlas, ca. 1564
Willem de Vos, ca. 1564
Michiel Piggen, ca. 1564
Philips van Marnix van St. Aldegonde, 1569-1584
Pierre l'Oyseleur de Villiers, ca. 1577-1584 [Zie NNBW, V, c. 412.]
Thomas Vlas (Lineus), ca. 1578-1599 NNBW, V, c. 59.
Arend van Dorp, 1572-1584 [Zie W.W. van Driel, Familliearchief Van Dorp, 1503-1657 (inleiding en inventaris) (Den Haag, 1986, 3 delen) II, pp. 120-124.]
Joannes Basius, ca. 1578-1584
Nicolaas Bruyninck, ca. 1578-1588 NNBW, V, c. 59.
Paul Knibbe, tot 1584

Curatoren of administrateuren van het sterfhuis van Willem I. Decreten van de Nationale Vergadering, oktober 1796 (deel 8) p. 362.

[Zie Scherft, Het sterfhuis, pp. 29, 74-79 en 113.]

Philips van der Aa, 1584-1585
Jacob Valcke, 1584-1585
Mark van Steelant, 1584-1588
Dirk van de Nijenburg, 1584-1587
Casembroot, 1585-1588
Nicolaas Pijll, 1585-1601

Raden van Philips Willem

Robert Moens
Jan Hovelmans
Willem van Steenhuys
Jan Aerts van Rijen, kastelein en schout van Oosterhout
Jean Baptiste Keeremans, de belangrijkste raad van Philips Willem, in 1603 in dienst getreden. Scherft, Het Sterfhuis, p. 242. In 1606 werd hij benoemd tot superintendant over de goederen in Noord- en Zuid-Nederland.
David Florisse de Riquebond, ca. 1618
Trigault, ca. 1618
Jean de Accosta, ca. 1618
Corneille Mautens, ca. 1618

Raden van Maria van Nassau,

[Zie Het Sterfhuis, pp. 66 en 148.]

Jacob Vlas
Johan Vermeren
Mark van Steelant
Jan van Steelant
Philips van Steelant
Philibert van Turnhout

Raden van Maurits,

[Zie Het Sterfhuis, pp. 60-61, 150, 185, 228, 231, 234, 255.]

Van Kinschot, 1584-1603
De Villiers, 1584-1590
Philips van der Aa, 1584-1595
Nicolaas Bruyninck, 1584-1588 [Zie NNBW, V, c. 59.]
Herman van Wittenhorst, 1584
Valkenborch
Van Berlicom, -1603
Gijsbert van Loon
Andries Hessels, 1591-1600
Philips van Marnix van St. Aldegonde, 1584-1595
Jacob van Malderee, 1595-
Cornelis van der Mijle, 1603
Weresteyn, ca. 1607

Raden van de prinsen van Oranje vanaf Frederik Hendrik

Tijmen van Volbergen, 1645-1646.
Constantijn Huygens van Zuylichem, (president), 1630-1687. [H.A. Hofmans, Constantijn Huygens (1596-1687). Een christelijk-humanistisch bourgeois-gentilhomme in dienst van het Oranjehuis (Utrecht, 1983), p. 143.]
Nicolaas Verbold, [ca. 1637]-?
Laurens Buysero, 1647-[1675]
Aarnout van Beaumont, 1630-1678
David de Willem, 1634-1658
Arend van Dorp, 1634
Johan de Knuyt, 1625-1654
Cornelis Paauw, 1632-1668 [Zie NNBW, IX, c. 762-763.]
Quirijn van Strijen, 1648-1656
Willem van Crommon, 1651-1655
Nicolaas Oudart, 1654-ca. 1665
Frederik Rivet, 1655
Willem Ketting de Jong, 1656-?
Jacob van Wevelinckhoven, 1656-1679
Constantijn Huygens, heer van Zelem, (de zoon) akte van survivance, 1661
Tot opvolging van zijn vader is het nooit gekomen. Wel werd Constantijn door Willem III aangesteld als secretaris. Hofmans, Constantijn Huygens, p. 297.
Johan van Vrijbergen, 1669-?
Johan Wierts, 1670-1684
Elias Stelt, 1672-1692
Johan Pesters, (president tusen 1692-1703), 1679-17 03
Diederik van Hogendorp, 1679-1705
Johan Andries Eckhard, (extraordinaris), [1686]
Willem van Schuylenburg, 1712-1735
Jacob Pesters, 1717-1735
Matthijs Lambertus Singendonk, 1724-1739
Paulus Huygens van Zuylichem, 1727-1737
Johan Duncan, 1734-[ca. 1755]
Jacob Staats van Halewijn van de Werve, 1735-1741
Jacob Reigersman, 1739-1762
Everhard François Schimmelpenninck van Meerkerke, 1739-1752
Pieter Benjamin de Beaufort, 1739-1777
Jan de Back, 1742-1758
Johan Vultejus, 1747
Frans Boemer, 1750-1770
Frederik Hendrik baron van Wassenaar, (president), 1751-[1771]
Campegius van der Straten, 1754-1761
Isaac van Schinne, 1754-1766
Carel de Verdun, 1757-1788
Jacob Carel Reigersman, 1761-1788
Jan Carel van der Borch van Langetrier, 1770-1782
Andreas Ardesch, 1770-1788
Abraham Perrenot, 1775-1784
Joachim Ferdinand de Beaufort, 1779-1788
Louis Stephanus le Jeune, 1782-1795
Willem baron van Lynden tot Hemmen, (president), 1783-1787
Carel Balthasar Wieling, 1788-1794
Anthony Jan Rijgerbos, 1788-1789 [Zie NDR inv.nr. 772]
Hermanus Tollius, 1789-1795
Paulinus Henricus de Dompire de Jonquières, 1792-1795
Jacob Amman, 1792-1795

Raden en Rekenmeester over de geëxtraheerde goederen

Johan van Schuylenburg, 1712-1734
Johan Rijnhard van Dalwigh, 1712-
Jacob Wierts, 1712-1717
Johan van Essen, 1712-1724
Jacob Pesters, 1716-1734
Johan Vultejus, 1718-1731
Matthijs Lambertus Singendonk, 1724-1734
Paulus Huygens van Zuylichem, 1727-1734
Johan Duncan, 1731-1734
Jacob Pesters, 1731-1734

Administrateuren van de goederen van de prins van Oranje in Holand gelegen, 1795-1796

Jacob Amman, 1795-1796 [Zie NDR inv.nr. 805]
Carel Edouard Schoorn, 1795-1796
Pieter Thomas van Son, 1795-1796
Johannes Hermanus Noordbeek, 1795-1796

Administrateuren over de door de Fransen geabandonneerde goederen van de vorst van Nassau, 1796-1798

[Decreten van de Nationale Vergadering, oktober 1796 (deel 8) p. 362.]

Johannes Hermanus Noordbeek
Wijnand Egbert van Dompseler
Evert Temminck
Johannes Jacobus Loke
Alexander Willem Swart

Agent van Financiën, 1798-1801

[NDR inv.nr. 748, missive nr. 2.]

Alexander Gogel, agent
Alexander Willem Swart, chef de bureau
Evert Temminck, inspecteur

Thesaurier-generaal en raden van Financiën, 1801-1805

[Besluit Staatsbewind 3 december 1801, nr. 88.]

A.S. Abbema, raad
I.H. Appelius, raad
J.A. de Vos van Steenwijk, raad, later thesaurier-generaal
P.L. de Kasteele, raad, [Zie ARA, Archieven van het ministerie van Financiën 1798-1813, inv. nr. 211 en 1122, folio 141 recto.]
Alexander Willem Swart, chef de bureau, 1801-1802. [Zie NDR inv.nr. 212, folio 649 en inv.nr. 671.]
Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, inspecteur, later commissaris

Secretaris van staat voor de Financiën, 1805-1806 [NDR inv.nr. 229.]

A. Gogel, secretaris van staat
Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, commissaris

Ministerie van Financiën, 1806-1809

Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, commissaris

Directeur der publieke domeinen, 1809-1810

Badon Ghijbon, chef
Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, commissaris

Directeur der staatsdomeinen, 1810-1811

Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, commissaris

Thesauriers en rentmeesters-generaal

[Ontleend uit: het Ambtboek, NDR inv.nr. 685-687 en Veeze, De Raad, p, 18 e.v.; Scherft, het Sterfhuis, pp. 30, 61, 100, 228.224.]

Mark van Steelant, omstreeks 1560
Jasper van Kinschot, 1583-1603 [Overgegaan met de administratie van het markiezaat van Bergen op Zoom.] Vanaf 1584 fungeerde hij als thesaurier van Maurits. Hij was tevens thesaurier-generaal van het markiezaat van Bergen op Zoom. [Scherft, Het Sterfhuis]
Godevaart Montens, 1603-[ca. 1615] (thesaurier van Maurits) [NDR inv.nr. 770, Instructie voor de thesaurier-generaal Van Panhuysen, 1616.]
Bartholomeus Panhuijsen, 1616-1621 (thesaurier van Maurits)
Catharina Vivien, weduwe en boedelhoudster van Bartholomeus Panhuijsen, 1621-1624
Thomas Brouart, 1625-1635
Tijmen van Volbergen, [1635]-1646 [Zie voor begindatum Veeze, De Raad, p. 23.]
Willem Kettingh de Jongh, 1646-1660
Pieter Ardes, 1660-1672
IJsbrand van Noordwijk, 1672-1678
Dirk Verhagen, 1678-[1688]
Op 27 oktober 1688 zijn de raden Willem van Schuylenburch en Diderick van Hogendorp gecommitteerd tot de zaken van de thesaurie. Verhagen stond als het ware onder curatele [NDR inv.nr. 566, folio 64]
Willem van Assendelft, 1701-1731
Johannes Cornelis Radermacher, 1732-1747
Campegius van der Straten, 1749-1761
Jacob Carel Reigersman, 1761-1795
Rudolph van Olden, 1788-1795
Abel Cesar Molière, 1795-1813

Overzicht van de verwerving en vervreemding van Nassause domeinen

( De domeinen zijn naar jaar van verwerving in het schema opgenomen )

Naamdomein	jaartal	Verwerving	jaartal	Vervreemding
Breda	1404	Door het huwelijk van Engelbrecht graaf van Nassau met Johanna van Polanen	1795	Bij het Haags Verdrag van 16 mei door Fankrijk aan de Bataafse Republiek afgestaan (verder aangehaald als Haags Verdrag)
Geertruidenberg	1404	Idem als Breda	1795	Haags Verdrag
Klundert (of Niervaart)	1404	Idem als Breda	1795	Haags Verdrag
Oosterhout en Dongen	1404	Idem als Breda	1795	Haags Verdrag
Brussel, paleis	1404	Idem als Breda	1756	Verkocht aan prins Karel van Lotharingen
Mechelen, huis te	1404	Idem als Breda	?
Lek, heerlijkheid	1404	Idem als Breda	1627	Door Maurits nagelaten aan zijn natuurlijke zoon Willem
Monster en Polanen	1404	Idem als Breda	1795	Haags Verdrag
Zundert en Nispen	1404	Idem als Breda	?
Drimmelen	1411	Door graaf Willem VI van Holland met deze heerlijkheid beleend	1795	Haags Verdrag
Steenbergen	1458	Door de verdeling van het gemeenschappelijk eigendom tussen Breda en Strijen	1795	Haags Verdrag
Diest	1499	Door graaf Engelbrecht II verkregen door ruiling met de heerlijkheden Millem, Gangelt en Vught	1795	Door Frankrijk in bezig genomen
Zichem	1499	Idem als Diest	1795	Idem als Diest
Meerhout en Vorst	1499	Idem als Diest	1795	Idem als Diest
Burggraafschap Antwerpen	1499	Idem als Diest	1795	Idem als Diest
Roosendaal en Nispen	1501	Gekocht door Engelbrecht van Nassau van Claas van Rijmerswaal	1795	Haags Verdrag
Hooge en Lage Zwaluwe	1518	Geschonken door Karel V aan graaf Hendrik III van Nassau	1795	Haags Verdrag
Orange	1544	Uit de nalatenschap van René van Chalon aan prins Willem I van Oranje	1702	Door Frankrijk in bezit genomen
			1732	Aan Frankrijk
Goederen in Franche-Comté	1544	Idem als Orange	[1702]	Idem als Orange
Goederen in Dauphiné	1544	Idem als Orange	[1702]	Idem als Orange
Goederen in Bourgondië	1544	Idem als Orange	1609	Bij de verdeling van de nalatenschap van Willem I aan de dochters van Charlotte de Bourbon
Buren	1551	Door het huwelijk van prins Willem I van Oranje met Anna van Buren	1795	Haags Verdrag
IJsselstein	1551	Idem als Buren	1795	Haags Verdrag
Leerdam en Acquoy	1551	Idem als Buren	1795	Haags Verdrag
Cranendonk en Eindhoven	1551	Idem als Buren	1795	Haags Verdrag
St. Maartensdijk en Scherpenisse	1551	Idem als Buren	1795	Haags Verdrag
Goederen in Noord-Beveland - Kortgene	1551	Idem als Buren	1670	Kortgene door Willem III geschonken aan Willem van Nassau, heer van Odijk
			1795	Noord-Beveland: Haags verdrag
Warneton	1551	Idem als Buren	1759	Bij vonnis van de Raad van Vlaanderen aan het huis van Isenghien toegewezen
Lannoy	1551	Idem als Buren	1618	Door Philips Willem van Oranje nagelaten aan Philips van Merode, graaf van Middelburg
Beverweerd	1564	Door Philips Willem geërfd van zijn grootmoeder van moederzijde	1625	Door Maurits aan zijn natuurlijke zoon Lodewijk geschonken
Lingen	1578	Aan Willem I geschonken door de Staten-Generaal	1702	In bezit genomen door de koning van Pruisen
			1735	Aan de koning van Pruisen afgestaan
Veere en Vlissingen	1581	Gekocht door Willem I	1795	Haags Verdrag
Bergen op Zoom	1582	Geschonken aan Willem I door de Staten-Generaal	1648	Ingevolge de Vrede van Munster
Willemstad	1582	Gesticht door Willem I, door de Staten-Generaal met deze stad beleend	1795	Haags Verdrag
Hulsterambacht	1583	Beschonken aan Willem I door [Vlaanderen] als vergoeding voor het verlies van zijn goederen in Bourgondië	1795	Als bij Vlissingen
Grave en Cuijk	1595	Door Philips II aan prins Willem I in pandschap gegeven	1795	Haags Verdrag
	1611	Door de Staten-Generaal, na aflossing van het pandschap, aan prins Maurits in leen gegeven
Meurs	1600	Geschonken aan prins Maurits door de graaf van Nieuwland	1702	In bezit genomen door de koning van Pruisen
			1732	Aan de koning van Pruisen afgestaan
Prinsenland	1604	Bedijkt door prins Philips Willem	1795	Haags Verdrag
Het Oude Hof (huis in het Noordeinde te 's-Gravenhage)	1609	Geschonken door de Staten-Generaal aan Louise de Coligny en Frederik Hendrik	1795	Haags Verdrag
Bredevoort	1612	Door de Staten van Gelderland in panschap gegeven aan Maurits	1795	Haags Verdrag
Liesveld	1612	Geschonken door Erik van Brunswijk aan Ernst Casimir van Nassau	1795	Haags Verdrag
Naaldwijk	1612	Door Frederik Hendrik gekocht van de graaf van Aremberg	1795	Haags Verdrag
Honselersdijk	1612	Idem als Naaldwijk	1795	Haags Verdrag
Wateringen	1612	Idem als Naaldwijk	1795	Haags Verdrag
Ter Brake	1617	Door Philips Willem gekocht van de Johannieter orde	1795	Haags Verdrag
Châteaurenard	[1620]	Door Louise de Coligny aan Frederik Hendrik nagelaten	1647	Verkocht
Huis Nieuwburg te Rijswijk	1630	Door Frederik Hendrik gekocht van Philibert Vernatti	1793	Het huis door Willem V gesloopt en verkocht
Zuylenstein	1630	Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Utrecht	1640	Door Frederik Hendrik geschonken aan zijn natuurlijke zoon Frederik
's-Gravenzande en Zandambacht	1638	Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Holland	1795	Haags Verdrag
Huis ten Bosch ('s-Gravenhage)	1645	Gesticht door Amalia van Solms	1795	Haags Verdrag
Montfort	1647	Bij de Vrede van Munster door Spanje aan prins Willem II afgestaan, levering vindt plaats in 1653	1795	Haags Verdrag
Turnhout	1647	Bij de Vrede van Munster aan Amalia van Solms afgestaan	1732	Aan de koning van Pruisen afgestaan
Zevenbergen	1647	Idem als Turnhout	1795	Haags Verdrag
Dieren	1647	Door Willem II gekocht van de Commandeurs van de Duitsche Orde in Utrecht	1795	Haags Verdrag
Soest, Baarn, Ter Eem en Eemnes	1674	Door de Staten van Utrecht aan Willem III opgedragen	1795	Haags Verdrag
Oranjewoud	1676	Gekocht door prinses Albertina Agnes van Barent van Sevenaer	1795	Haags Verdrag
Goederen in Bentheim	1677	Door de Staten van Overijssel aan Willem III geschonken	1795	Haags Verdrag
Tol over de Maas bij Gennep	1678	Geschonken door de keurvorst Brandenburg aan Willem III	1732	Aan de koning van Pruisen afgestaan
Hoog-Soeren	1678	Geschonken door de Staten van Gelderland aan Willem III	1795	Haags Verdrag
Het Loo	1684	Door Willem III gekocht van Johan Carselis van Ulst	1795	Haags Verdrag
Ameland	1704	Gekocht door prinses Amelia van Anhalt-Dessau van de familie Schwartzenberg	1795	Heerlijke rechten worden verbeurd verklaard en ameland bij Friesland gevoegd
Culemborg	1748	Door het kwartier van Nijmegen geschonken aan prins Willem IV	1795	Haags Verdrag
Borculo en Lichtenvoorde	1776	Gekocht door prins Willem V van vorst Czartoriski	1795	Haags Verdrag
Oploo	1778	Gekocht door prins Willem V van een lid van de familie Van Welderen	1795	Haags Verdrag

Overzicht van leengoederen van de prins van Oranje

( Gebaseerd op het overzicht van leengoederen, opgesteld in 1766 (Zie NDR inv.nr. 1543, bijlage nr. 36). Schuingedrukt zijn de namen van leenheer en/of leenkamer. De nummers tussen {} zijn volgnummers van het leenregister van Holland. )

Luxemburg

1. Hare Keizerlijke en Koninklijke Majesteit/Provinciale Luxemburgse leenkamer

A.	het graafschap van Vianden en de heerlijkheden van Daasburg, St. Vith en Butgenbach

Oostenrijks Brabant

2. Hare Keizerlijke en Koninklijke Majesteit/Provinciale Leenkamer van [Oostenrijks] Brabant te Brussel

B.
1.1	burggraafschap van Antwerpen
1.2	de stad, 't land en de heerlijkheid van Diest met watertol, veertol en doorvaart van de rivier en helft van de voogdij van Webbekom
1.3	het slot, de stad en 't land van Zichem met de heerlijke rechten
1.4	de stad, 't land van Scherpenheuvel met de heerlijkheid en jurisdictie
1.5	de helft van het dorp Meerhout met water- en windmolen, rechten, pachten etc.
1.6	de andere helft van Meerhout met Vorst met rechten, cijnzen, etc., exclusief de hoge heerlijkheid, en een huis in Meerhout
1.7	negen bunder land in Wolmerschem
1.8	de manschappen en achterlenen genoemd in het leenboekje Diericx van Heetvelde omtrent Antwerpen
2.1	windkorenmolen 'de Akkermolen' in Baarle-Hertog onder Turnhout
-	Grimbergen met Londerzeel. ( Niet genoemd in de lijst. In 1757 verkocht aan hertog de Croy. )

Staats-Brabant

3. Staten-Generaal/Raad van Brabant/Leenkamer van Brabant te Den Haag

C.
1.1	de stad, 't land en het huis van Breda met de stad Steenbergen
1.2	de hofstede Wayenberg met acht bunders land
1.3	het dorp Zundert met hof, molen, wateren etc.
1.4	de goederen en heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden
2.	de heerlijkheden van Wernhout
3.	de stad Grave en het land van Cuijk
4.	de stad Eindhoven, het land en de burcht van Granendonk met de heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden
5.	de stad Willemstad met de polder van Ruigenhil

4. Leenkamer van de abdij van Tongerlo

D.	1/4 part in de tienden van Luiks Gestel

5. Raadsheer De Bordry/het Huis Hondsum

E.	3 zillen beemt te Vorst in de Veeken Broek

6. Commanderij van Beckevort

F.	een erfcijnx van vier halsteren rogge uit een bunder land onder Beckevort

7. Abdij van Echternaken of Echternach

G.
1	twee hoeven genaamd Ten Rolde en Wildert gelegen te Waalre
2	twee scheuten tiende tot Oss

8. Gulden Huis van Rixtel

H.	een erf, groot omtrent drie lopen zaailand onder St. Oedenrode
	cijnzen onder Eerschot:
	- zeven lopen rogge en een half en drie stuivers
	- zeven lopen rogge en vijf stuivers uit drie lopen zaailand genaamd het Raamken
	- zeven en een halve lopen rogge uit hetzelfde stuk land
	- achttien groten uit een erf tot Eerschot
	- vier groten uit een hofstede tot Eerschot
	- twee en een halve stuiver uit een hofstede tot Eerschot
	- tien lopen rogge uit een landje genaam het Raamken
	- achttien groten uit een erf tot Eerschot
	- zes groten uit een hofstede in Eerschot

Gelderland

9. Provinciale Gelderse Leenkamer

I.
1.1	het slot en kasteel aan de noordzijde van de stad Culemborg met burcht en stad Culemborg met de heerlijkheden daartoe behorende en landen en tienden in het broek van Landsmeer
1.2	de hofstede Muijswinkel met 55 morgen land in Ravenswaay
1.3	erven in Rijswijk [Gld] groot 30 morgen land
1.4	het huis binnen Vianen en 16 morgen land
1.5	twee hoeven land tot Beesd
1.6	het huis te Vredestein met hofstede en 5 morgen land geheten de Geroenen in Selmonde
1.7	de steenweerd boven Wijk bij Duurstede aan de Stichtse zijde gelegen
1.8	de weerd te Beusichem met de aanval buitendijks gelegen te Lekkerweerd met de Rode tiende
1.9	de Groesbeker tiende in Avezaath
1.10	het huis 't Loo met de helft van de erfgerechtigheid p het water van het dorp Apeldoorn waar de korenmolen gevestigd is
1.11	een stukje land, groot een halve schepel gezaai, voor het Posmeestershuis langs de Hoge weg en een akkertje voor het Hoveniers huis langs de gemene weg naar Apeldoorn en nog een schepel gezaai aan de overzijde, afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn
1.12	het hof tho Ochten in Ellecom met zeven delen en een keurdeel in het Ellecommer bos en een half deel in het Dierense bos en een hofstede tot Dieren
1.13	vier schepel gezaai ten oosten an de gemene weg van Apeldoorn afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn
1.14	het Veerengoed te Dieren gelegen tussen de erven van de heren van Bronkhorst en het hof te Dieren
2.	de hofstede Reijgersvoort met 12 morgen land onder Tricht met de visserij voor Tricht bij Malsems sluis, een hoeve land op Acquoy, 2 guntmeren tot Reijgersvoort en een kampje land, geheten 'het kleijn weijdeken' te Salmonde

10. Provinciale Rekenkamer van Gelderland/Leenkamer van Bahr en Lathum

K.	het erf en goed Middeldorp in Ellebom met huis, hof en boomgaard, groot zeven molders gezaai en drie en een half morgen weiland in drie percelen en een deijlinge in het Ellecomse bos

11. De heer van Tengnagel/Leenkamer van de heerlijkheid Bronkhorst

L.	het erf en goed Avegoor in Ellecom

12 Baronesse Van Ensse/Leenkamer van het huis Swanenburg

L.	het hof Schonevelt en de erven Goerverdink, Vaegedink, Nennenkate, het Lutteke Broekhuijs en Sligtenoorth gelegen in Wilsum, kerspel Ulsem in het nedergraafschap Bentheim

Holland

13. Staten van Holland/Grafelijkheid

M.
1.1	de maarschalkerij van Noord-Holland {1720}
1.2	een kleine tiende bij delft geheten de Draaijenburger tiende {1721}
1.3	een korentiende en smaltiende in Maasland {1722}
1.4	een korentiende en smaltiende genaamd de Zuid-Maaslandse tiende {1217}
1.5	de tiende in Hodenpijl bestaande in vier percelen waarvan de ene genaamd is: nieuwe poldertiende {1213}
1.6	de tweede: oude poldertiende {1214}
1.7	de derde: nieuwe poldertiende {1215}
1.8	de vierde: de tiende achter de kerk van Schipluiden {1216}
1.9	in De Lier het huis met 62 morgen land en een tiende {1723}
1.10	de ambachtsheerlijkheid van Capelle met huis en hofstad en grote en kleine tienden {1724}
1.11	de hofstad, huis en goederen van Teijlingen in het ambacht van Warmond {1725}
1.12	de wind in de parochie van Rijswijk {1726}
1.13	tot Rijswijk een cijns van 15 schellingen en uit de schote aldaar 8 schellingen {1727}
1.14	een korentiende in het ambacht van Rijswijk {1728}
2.15	hoge heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Monster {1729}
2.16	alle heerlijkheden en gerechten van Monster, Monsterambacht, Poeldijk, Ter Heijde en half Loosduinen {1730}
2.17	het huis en hofstede van Polanen, boven en beneden, met de steenwerf alsmede de nederhoven binnen de uiterste grachten, 28 morgen land onder Monster, de windmolen te Monster en de wind tot Voswijk {1731}
2.18	de grote en smalle tienden in Monsterambacht {1733}
2.19	de poldertiende tot Monster {1734}
2.20	een kleine koren- en smalle tiende tot Monster {1735}
2.21	de korentiende tot Monster {1736}
2.22	de helft van de tiende van Loosduinredijk {1737}
2.23	tien morgen land te Monster {1738}
2.24	tien morgen land genaamd Waijlandt in Monster {1739}
2.25	een kleine tiende in het ambacht van Monster genaamd Heer Gerards de Bruijne tiende {553}
2.26	de korentiende en smaltiende in het ambacht van Monster en in Poeldijk genaamd de Tiende van Arkel {1110}
2.27	de helft van een korentiende in het ambacht van Monster genaamd Loosduinredijn {1740}
2.28	de korentiende en smaltiende op Heren Willemsveen en erfhuren van de venen aldaar {1741}
3.29	de tienden en goederen in de ban van Monster {1370}
4.30	de ambachtsheerlijkheid van Naaldwijk {1732}
4.31	de hoge heerlijkheid van de parochie en de heerlijkheid van Naaldwijk {1742}
4.32	de grote korentiende in het ambacht van naaldwijk {1743}
4.33	de tienden tot Honselersdijk {1744}
4.34	de wind in de parochie van Naaldwijk {1745}
4.35	de heerlijkheid van Honsel met toebehoren {1746}
4.36	de heerlijkheid van 's-Gravenzande en Zandambacht met alle toebehoren {1747}
4.37	het ambacht van Wateringen met toebehoren, de tienden in de Hoek groot 21 morgen land in de Poel, vijf morgen, en twee kampen groot 8 morgen, het goed te Haijmonde, 3 ponden en 15 schellingen uit de buttinge te Wateringen, het Gerrit Gerritsz. veer in Wateringen groot 21 morgen, het Hondertland binnen- en buitendijks met de heerlijkheden en 8 ponden uit de jaarbede van Wateringe {1748}
4.38	een tiende genaamd de grote tiende in het ambacht van Wateringen {1749}
5.39	de heerlijkheid van Hooge en Lage of Strijense Zwaluwen met toebehoren, o.a. de rietwaard Hollards Hille en de Eersthille met 't Hilleken de Blaak {1750}
6.40	de ambachtsheerlijkheid van Drimmelen met toebehoren {2115}
7.41	de ambachtsheerlijkheid en gerecht an Over Waspik {1748}
7.42	de hoge heerlijkheid, heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Geertruidenberg en de Made, met de wind, het recht an landpoorteren, de tol tot Randenrode, de gruit te Leijndoek en Burgveld, het recht van patronaatsschap en de geestelijke goederen {955}
7.43	de stad, slot, land en heerlijkheid van Zevenbergen met alle toebehoren {1078}
7.44	de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Almonde, Dubbelmonde, Twintighoeven en Standhazen met de tienden, molen, veren, visserijen vogelerij, gruiten, formenteiten, wilderden, moeren en de moeren boven Standhazen tot de palen an Brabant met de ambachtsheerlijkheid van de moeren {1751}
7.45	12 hoeven moers en wilderden met alle tienden, renten en vervallende nutschappen in Stevensambacht {1752}
7.46	tienden en renten in het ambacht van Drimmelen {1753}
7.47	de heerlijkheid van Niervaart met alle toebehoren {1754}
7.48	her Geerland van Drimmelen, groot 27 morgen {1779}
7.49	de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Nieuw Lekkerland, Gijbeland, Brandwijk, Bleskensgraaf en Stevenland met tienden, veren, veersteden en alle toebehoren {1778}
8.50	de ambachtsheerlijkheid van Heemskerk en van Castricum met cijns, vrije vroonschulden en toebehorende tienden
8.51	de hofstede waarop het huis Heemskerk placht te staan, binnen de uiterste grachten en daarbinnen alle hoge en lage gerechten {1781}
8.52	op Hogendorp tot Heemskerk 14 viertel lands, de molenwerf, hof en tuin aldaar, de grote vrije Gorsweide groot 28 geersen; het kleine vrije Gors groot 12 geersen; 40 matmaden en 2 geersen land achter het huis op Akkermade {1782}
9.53	het markgraafschap van Veere met alle toebehoren {1755}
9.54	de stad en heerlijkheid van Vlissingen en Domburg met toebehoren {1756}
10.55	de stad en heerlijkheid van Westkapelle met alle juristictie, tol, vond, zeedrift, bastaarden, onbeheerde en geconfisqueerde goederen, etc. {1767} [1 in 1649 aan Middelburg verkocht]
10.56	de duinen en gevolgen van de zeedriften met andere gerechtighede beginnende met de afgang van 's Heren Westduinen en de jurisdictie van comburg met de polder strekkende voorbij Zoutelande {1768}
10.57	het recht van balance en issue en de recognities voor het recht van de wind {1796}
10.58	de baljuwschap en de secretarie {1770}
10.59	de accijnzen op wijen en bier in Westkapelle {1771}
10.60	de betaling van Tabbaarden en Bonnetten voor de wethouders {1772}
10.61	's Heren Vronen Zuid en Noord {1773}
11.62	het land van St. Maartensdijk met alle heerlijkheden en schonissen binnen en buiten {1757}
11.63	de ambachten in de parochie van Scherpenisse afkomstig van Frank van Borssele {1759}
11.64	het huis, dorpen en eigen goederen an St. Maartensdijk {1759}
11.65	ambacht van huis en dorp St. Maartensdijk, groot 16 gemeten {1760}
11.66	de tienden gelegen in Mallandt en het ambacht van Poortliet {1761}
11.67	de heerlijkheid, stad, slot en boomgaard van Kortgene met 993 gemeten ambacht {1774}. In 1670 aan de heer van Odijk geschonken.
12.68	Gaspaarden, Everdingen, Goilberdingen, Tulle en Honswijk {985}
12.69	Everdingen en Goilberdingen {958} ( In 1680 van Gaspaarden, Tullen en Honswijk gesplitst. )
12.70	2 hoeven land in Acquoy en 25 1/2 morgen land in de Rippekerwaard {986}
12.71	Lang-Bolgerij met de heerlijkheid, gelegen in Zijderveld {987}
13.72	het slot en heerlijkheid van Acquoy {1775}
14.73	het slot, stad en heerlijkheid van Leerdam en van der Lede {1776}
14.74	de heerlijkheid van Ijsselstein
15.75	het kasteel en sterke huis van Liesveld met de heerlijkheid {521}
15.76	de heerlijkheid van half Nieuwpoort {522}
15.77	de gerechte helft van Nieuwpoort met gerechten en toebehoren {522}
15.78	de heerlijkheid van Ammers Graafland en Gelkenesse van de achterlanden {523}
15.79	de koren- en smaltiende van Ammers Graafland, de achterlanden en Poelwijk {523}
15.80	een korentiende in Gelkenesse, in honte land en in Graveland tussen Nieuwpoort en de kerk van ammers {525}
15.81	de heerlijkheid van het dorp van Ottoland in de alblasserwaard {526}
15.82	de hoge heerlijkheid van Peursumambacht {527}

14. Willem Suurmond/Leenkamer van Raaphorst

N.	een tiende gelegen aan de zuidzijde van de Gantel in de parochie van Monster en van Naaldwijk tussen de Swartendijk en de oude Poel vanouds genaamd Saal Bogaarts Tienden en de smaltienden aldaar

15. Graaf van Wassenaar/Leenkamer van Wassenaar en Zuidwijk

O.
1.1	een korentiende tot Wateringen
1.2	een kleine tiende in Wateringen genaamd de sondige Tiende
1.3	de smaltiende in Wateringen

16. Ridderschap en Edelen van Holland en West-Friesland/Abdij van Rijnsburg

P.	de tienden vanouds genaamd de Alengeest en nu de Paarhorsttienden met smaltienden gelegen in Monsterambacht

17. Weduwe van de advocaat-fiscaal A. van Wesele/Hofstad en baronie van Haarlem

Q.	de hofstad van de Hoge en Lage Doortogt, groot 64 morgen land, in het ambacht van Monster

Zeeland

18. Staten van Zeeland/Grafelijkheids Leenkamer

R.
1.0	de stad en heerlijkheid van Veere als markgraafschap
1.1	de stad van Veere met het kasteel van Sandenburg en 300 gemeten land zijnde de vrijheid van Veere
1.2	het Dorp van de Polder
1.3	het schor strekkende na Arnemuiden
1.4	de stad, het land en heerlijkheid van Vlissingen
1.5	het ambacht van Sandijk
1.6	land in Oud-Vlissingen
2.1	het land van St. Maartensdijk met de heerlijkheden
2.2	de polder van Waarhede
2.3	de abmachten in Scherpenisse gelegen, afkomstig van Frank van Borssele
2.4	het huis van St. Maartensdijk en de dorpen daarbij liggende
2.5	het ambacht van het huis en de dorpen van St. Maartensdijk
2.6	de tienden gelegen in Malland en in Old Ambacht van Poortvliet
3.1	ambacht in Walcheren, in Vlissingen groot 37 gemeten 17 roeden
3.2	ambacht in het nieuwe land van Cats in partijen groot 25 gemeten 278 roeden
3.3	ambacht in Cats beweste 's-Walts, Hamerstede, Redekingen en Nieuwer Kerke in twee partijen groot 774 gemeten 228 roeden
3.4	ambacht in het Noordambacht van Emelisse en Serwitte Kinderen ambacht in drie partijen 180 gemeten 24 roeden
3.5	ambacht voor de Meershoek in twee partijen groot 180 gemeten en 24 roeden
3.6	ambacht in Welle en Koningsheim in zeven partijen groot 2978 gemeten en 41 roeden
3.7	ambacht in Geersdijk en Wissekerke in 254 gemeten en 100 roeden
3.8	ambacht in Colijnnplaat groot 535 gemeten en 51 roeden
4.1	ambacht in de polder van Ravensoort groot 150 gemeten
4.2	ambacht in de polder van der Muijden groot 188 gemeten
4.3	ambacht in Claas van Steelands polder groot 60 gemeten
4.4	ambacht in St. Martenspolder groot 60 gemeten
5.	zes partijen tienden in oud en nieuw Noord-Beveland
6.	228 gemeten in 's-Gravenhoeksken onder nieuw Noord-Beveland met ambachtsrecht en ambachtsgevolge
7.	1 gemet onder Sandijk waar de molen op staat

Utrecht

19. Staten van Utrecht/Provinciale Leenkamer

S.
1.	goederen in het graafschap van Culemborg zonder specificatie
2.	het goed genaamd de Oelte gelegen in Baarn

20. Staten van Utrecht/Leenkamer van Montfoort

T.
1.1	4 morgen land gelegen in Meerlo onder IJsselstein
1.2	4 morgen land mede gelegen in Meerlo
1.3	4 1/2 hond lands op het Oude Land onder Ijsselstein
2.	6 morgen land gelegen in het land van Ijsselstein, op het overoude land in de Rodercamp
3.	24 1/2 morgen land waarvan de 12 morgen bepaald zijn met haar uiterdijk aan de oostzijde van het huis van Liesveld strekkende tot de Tiendweg en de 12 1/2 morgen aan de westzijde van het voorschreven huis strekkende tot aan de Nieuwe Wetering

21. Proosdij van het Domkapittel

V.
1.	124 morgen land en 2 morgen 'eijgen' op Redingmeervelt [Culemborg]
2.	de Weerden buitendijks [Culemborg]
3.	de tienden op de Koornweerd [Culemborg]
4.	de cijns binnen Culemborg, zo van geld, van was als van renten
5.	8 morgen land gelegen in Amerongen

22. Proosdij van Oud Munster

W.
1.	1 hoeve land gelegen onder Maurik op de Bisschops Graff in het overgericht van Langsmeer
2.	een halve hoeve gelegen in het nedergericht van Langsmeer

23. Kapittel van St. Jan

X.
1.	de tiende gelegen achter Culemborg in het Wijdhuizer veld
2.	de halve tiende tot Weijde [Culemborg]
3.	de Coolhorster tienden [Culemborg]
4.	de tienden tot Ravenswaay [Culemborg]
5.	niet gespecificeerde lenen waarmee de vorige eigenaars bekend waren

Buren

24. Zijne Hoogheid zelf

Y.	goederen onder het graafschap Culemborg

IJsselstein

25 Zijne Hoogheid zelf

Z.	een stuk grasland onder Baarn, groot 5 dammaten, gemeenlijk genaamd de Staten Graskamp nemende zijn inrit op het achterweggetje, beoostende de entree van Zijne Hoogheid

Overzicht van de afkortingen gebruikt in de eigentijdse toegangen

Afkorting	Verwijst naar	Inventarisnummers
f (=folio)	bladzijde meestal in Rprov en in repertorium inv.nr. 637 naar registers 561-5787
Geest r, gR	kopieboeken uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen	560-561, 596-597
geextrGeest r	idem, in de geëxtraheerde domeinen (1713-1734)	575-576, 596
geextrR	zie Rgeextr
gemR	'Gemengd domestiquen': stukken betreffende aanstellingen, instructies en beloning van leden van de hofhouding	562-569
Lias	niet meer van toepassing
Not, Notas	notulen/notulen geëxtraheerde goederen	1-83, 1510-1525
NotGeextr	notulen geëxtraheerde goederen	1510-1525
RCanon	register uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen in graafschappen	596-597
RGeextr	register uitgaande stukken geëxtraheerde goederen	1528-1530
RGem	zie gemR
RGr	'register Graafschappen': uitgaande stukken van belanghebbenden in de graafschappen Lingen, Meurs, Leerdam en Acquoy, Culemborg en IJsselstein	587-595
RO	register Oranje (niet meer van toepassing)
RProv	'register Provinciale heerlijkheden': uitgaande stukken aan belanghebbenden in de provinciale domeinen	598-625
RVic	registers betreffende predikanten en andere kerkelijke vunctionarissen	570-577
SecreteNot	secrete notulen	552-553, 188-189, 188-190, 194-197
v	vide (=zie)

Geschiedenis van het archiefbeheer

Beheer van het archief door de Domeinraad en opvolgers

Het archief van de Raad en Rekenkamer van de graaf van Nassau berustte te Breda onder het beheer van de rentmeester. Na 1518 kwam het beheer van het archief in handen van de griffier van de Raad. In 1563 vaardigde prins Willem I een instructie uit voor de Raad en Rekenkamer. In deze instructie worden ook enige aanwijzingen gegeven inzake het beheer van het archief.

Na de inname van Breda door de Spanjaarden in 1581 werd de Domeinraad in Breda opgeheven. Prins Willem I installeerde buiten Breda een nieuwe Domeinraad. Het archief van de Domeinraad tot 1581 bleef echter in Breda achter. Na het overlijden van Willem I in 1584 werden, na een langdurig geschil, in 1609 de domeinen in drieën gesplitst tussen Philips Willem, Maurits en Frederik Hendrik. ( J.H. Hora Siccama, 'Geschiedenis der Domeinen' in: Je Maintiendrai, red. prof. dr. F.J.L. Krämer, E.W. Moes en dr. P. Wagner, (II) Leiden, 2 dln, z.d. ) Er zijn dan ook drie domeinraden actief. Uit deze tijd zijn weinig stukken bewaard gebleven. De goederen komen na de dood van Philips Willem (1618) en Maurits (1625) weer in één hand, die van Frederik Hendrik. De Domeinraad was in 's-Gravenhage gevestigd. Het archief tot 1581 bevond zich nog in Breda. Na de bevrijding van Breda in 1637 werd een groot deel van het archief naar Den Haag gezonden. Er waren nog wel stukken achtergebleven op het kasteel van Breda, maar dat lijken uitzonderingen. Het archief kwam te berusten in de charterkamer van de prins boven de raadkamer van het Hof van Holland. De prinsen van Oranje gaven meermalen instructies voor het in goede orde bewaren van het archief. Het archief vormde immers het bewijsmateriaal voor de rechten op de goederen. Aanwijzingen voor het bewaren van de stukken staan ondermeer in de instructies uit 1631, 1677 en 1758 voor de Nassause Domeinraad. ( NDR inv.nr. 686, 771. ) De originele charters dienden apart geborgen te worden. Voorts dienden alle stukken per domein opgeborgen te worden in loketkasten. Ook werden er aanwijzingen gegeven wie bevoegd was de stukken te raadplegen en uit te lenen. In Den Haag werd in de 17e eeuw het archief geïnventariseerd in 44 inventarissen en werden de charters in regestvorm beschreven. In 1682 werden deze laatste inventarissen door griffier Tollius gecollationeerd met de stukken. ( NDR inv.nr. 835-840 en 823. ) Deze inventaris, die in 1790 door de toenmalige griffier Ferrand werd gecontroleerd en aangevuld, kan beschouwd worden als de belangrijkste inventaris. Hij bestaat uit zes delen en beschrijft voornamelijk charters en 'losse' stukken, akten, pachtcondities e.d.. Er staan geen rekeningen in beschreven. Elk deel van de inventaris Tollius/Ferrand is ingedeeld naar domein, in aansluiting op de ordening van het archief. Iedere rubriek beschrijft de stukken betreffende een domein, met een verwijzing naar de kast en het loket waarin de stukken zich bevonden. Enkele rubrieken betreffende een domein zijn onderverdeeld in subrubrieken. De rubrieken zijn genummerd van 1-200. Het zesde en laatste deel betreft de stukken van het 'Doorluchtige Huis'. De hoofdstukken in dit deel zijn niet genummerd. Het betref hier stukken, die voor het merendeel zijn overgebracht naar het Koninklijk Huisarchief (huwelijken, scheidingen, erfkwesties, testamenten, opvoeding, commissies etc.). De inventaris van Tollius/Ferrand, met uitzondering van het zesde deel, functioneerde tot in 1997 als toegang op een deel van het archief van de Nassause Domeinraad. Bij het opmaken van een lijst van de in het archief aanwezige registers in 1763, werd de verdwijning van registers van voor 1637 aangetekend, zonder dat bekend was sinds wanneer de registers verdwenen zouden zijn. ( NDR inv.nr. 768, folio 1383. ) Deze registers zijn nooit terug gevonden en ontbreken nu nog.

In 1758 werden er twee commissarissen aangesteld om orde te brengen in het archief en inventarissen van het aanwezige op te maken. Hun instructie geeft gedetailleerde aanwijzingen hoe het archief van de Domeinraad geïnventariseerd diende te worden. Daaruit blijkt dat naast de stukken betreffende het 'Doorluchtige Huis' en de goederen, zich ook stukken betreffende de politieke rechten, het stadhouderschap, de Oost- en West-Indische Compagnie bij het archief van de Domeinraad bevonden. De stukken moesten per domein worden opgeborgen in loketkasten. Waren er van een domein veel stukken dan diende de stukken te worden geordend in subrubrieken. De stukken betreffende meerdere domeinen tezamen kwamen te liggen bij het domein wat als eerste genoemd werd. In de archieven van de overige in het betreffende stuk genoemde domeinen werd een simpel afschrift van het betreffende stuk geborgen. Generale stukken werden apart onder een rubriek opgeborgen in de loketkasten. Van de stukken dienden per domein een inventaris gemaakt te worden, of een bestaande gereviseerd, die bij de betreffende stukken kwam te liggen. Ook moest er een generale inventaris worden opgemaakt, die volgens de ordening van het archief moest worden ingedeeld. Dat desondanks de stukken niet altijd zorgvuldig werden opgeborgen mag blijken uit een ontwerp voor de inrichting van de griffie van de domeinraad door de griffier Ardesch uit 1786. Daarin schrijft hij: ' ... dewijl de ondervinding meer dan eens heeft geleert, dat wanneer, dan door de een, dan door de ander de bij den Raad gerequireert wordende stukken van de liassen zijn afgenomen de een het dikwils op den ander laat aankomen, om die naderhand wederom aan de liassen en wel onder de vereijschte datums, te rijgen, waardoor die stukken dan hier en daer komen te slingeren en lichtelijk in 't ongereede konnen geraaken ... '.

In 1767 verhuisde de Domeinraad naar het gebouw van de gewezen kastelenij bij de Grenadierspoort. In die tijd werd ook een repertorium op de rekeningen in het archief van de Domeinraad vervaardigd. ( NDR inv.nr. 827 )

Na het vertrek van Willem V naar Engeland in 1795 werden de Nassause domeinen geconfisqueerd door de provinciale overheden. Het archief bleef vooralsnog op zijn plaats. De ambtenaren van de Hollandse administratie werd uitdrukkelijk verboden enig archiefstuk af te staan aan de gewestelijke rechtsopvolgers van de Domeinraad. In 1796 werd het beheer en de administratie weer onder centraal gezag geplaatst. De bedreiging dat het archief zou worden opgesplitst was hiermee van de baan.

In 1798 werden de domeinen tot nationaal eigendom verklaard. In dat jaar werd een klerk door de Agent van Financiën gemachtigd om alle stukken 'van geen belang' of door ouderdom onleesbaar te vernietigen. ( NDR inv.nr.210, resolutie van 1 augustus 1798, nr. 10. ) Waarschijnlijk zijn er toen heel veel stukken verdwenen, vooral ingekomen en uitgaande brieven.

Voor de overdracht van het archief naar het departement van Financiën werd er in 1808 een inventaris van de overblijvende stukken opgemaakt door Albert Verbeek, secretaris. In 1822 kwam het archief, tezamen met het archief van de secretarie van de Friese stadhouders onder beheer van het Amortisatiesyndicaat in Amsterdam.

Oude ordening van het archief

Het archief van de Nassause Domeinraad is chronologisch en naar onderwerp geordend. De ruggengraat van het archief wordt gevormd door de chronologisch geordende notulen/besluiten van de Raad en zijn opvolgers.

De ingekomen stukken bij de domeinraad werden naar domein aan liassen geborgen bij de rekeningen van de rentmeesters. Op de stukken werd een verwijzing naar de datum van behandeling in de vergadering aangebracht. Deze liassen zijn waarschijnlijk voor het grootste gedeelte vernietigd aan het eind van de 18e eeuw. De ingekomen stukken betreffende het reilen en zeilen van de administratie van de Raad, het in 's-Gravenhage aangestelde personeel en raden en betreffende financiële zaken werden geliasseerd bewaard onder de noemer 'Gemengd' of 'Administratie'. Daarnaast was er een rubriek 'Het Doorluchtige Huis', waarbij de stukken betreffende de familieaangelegenheden en particuliere zaken van de leden van het huis van Oranje werden geborden.

Vanaf 1798 werden de ingekomen stukken in één serie samengebracht, geordend op de datum van de eerste behandeling van een ingekomen stuk in de vergadering en voorzien van een doorlopend nummer. Ingekomen stukken van later datum werden bij het eerste stuk gevoegd en kregen het nummer van dat stuk. In de notulen wordt bij de behandeling van de stukken verwezen naar het nummer van de stukken. Uitgaande stukken werden afbeschreven in verschillende registers, die werden ingedeeld naar domein. De onderwerpen, behandeld in die stukken, zijn ook terug te vinden in de notulen, op of rond de datum van het stuk. De stukken in de registers zijn vaak opgenomen op datum van expeditie, terwijl de behandeling in de Domeinraad een dag of meer vroeger plaatshad. Iedere serie registers betrof een deel van het goederencomplex van de Oranje-Nassaus.

De eigentijdse toegangen op de registers van notulen en uitgaande stukken worden gevormd door repertoria. In de repertoria zijn korte samenvattingen van de stukken en notulen opgenomen, ook weer ingedeeld naar domein en 'Gemengd'. Deze repertoria vormen een redelijk bruikbare toegang op de registers, zij het dat de stukken per domein chronologisch staan beschreven en niet verder zijn onderverdeeld in rubrieken. De repertoria zijn waarschijnlijk in de tweede helft van de 18e eeuw opgemaakt.

Daarnaast werd er in die periode een soort index op de notulen en registers van uitgaande stukken betreffende de daarin voorkomende benoemingen en commissies van functionarissen gemaakt, het zogeheten Ambtboek. De stukken betreffende de zaken die aan de prins werden voorgelegd vindt men in de registers 'Poincten'. Naast deze 'Poincten' vindt men in het archief brieven, die de Domeinraad heeft verzonden aan de prinsen van Oranje betreffende de afdoening van zaken, waarvoor een goedkeuring van de prins was vereist. Na afdoening werden deze brieven opgeborgen in het archief van de Raad. Ook brieven, gericht aan de prins van Oranje, waarvoor de Domeinraad door de prins om advies werd gevraagd zijn in het archief opgeborgen.

De stukken betreffende de afzonderlijke domeinen en goederen werden per domein opgeborgen. Rekeningen van de rentmeesters en de verbalen van de leden van de raad van hun inspectietochten werden apart in serie bewaard. Bij de rekeningen behoorden ook de bijlagen. Deze zijn voor een groot deel versnipperd geraakt in het archief. Zo waren de condities van verpachtingen oorspronkelijk bijlagen bij de rekeningen.

Naast de rekeningen en de bijlagen dienden de rentmeesters ook andere stukken, zoals b.v. registers van cijnzen, van leven en brievenboeken aan de domein over te geven. De rentmeesters dienden meermalen een inventaris te maken van hun archief. Van overleden rentmeesters werd er vaak een inventaris van de boedel gemaakt. Vanaf de tweede helft van de 18e eeuw dienden de rentmeesters ook rapporten en memories over de leveren aan de Domeinraad. Deze werden in een register gebonden bewaard. Door de thesaurier werden aparte registers bijgehouden van de ingekomen en uitgaande stukken en van de ordonnanties (betalingsopdrachten van de Domeinraad aan de thesaurier). ( Deze ordonnanties zijn geïndiceerd op leverancier. ) Daarnaast bracht de thesaurier, anders dan de griffier en de auditeur, rechtstreeks advies uit aan de Prins van Oranje en aan de Domeinraad op zijn taakgebied: de financiën. De Raad en Rekenmeesters der geëxtraheerde goederen vormden een apart archief, zoals ook in hun instructie uitdrukkelijk staat vermeld. Ook de rekenmeesters over de administratie van de domeinen herkomstig van het huis van Oranje-Nassau (1807-1811) vormden eigen archief.

Het archief van de Domeinraad verhuisde in 1808, tezamen met het archief van de secretarie van de Friese stadhouders, van 's-Gravenhage naar Amsterdam, waar het departement van Financiën werd gevestigd. In 1822 kwam het archief onder beheer van het Amortisatiesyndicaat dat in dat jaar was opgericht. Een deel van deze archieven werd in 1826-1828 overgedragen aan het Rijksarchief. Het betrof het archief van de stadhouderlijke secretarie en stukken van de Nassause Domeinraad betreffende bezittingen buiten Nederland, zoals prinsdom Orange, Diest, burggraafschap Antwerpen. In deze periode ontstond er ook een dispuut tussen het Koninklijk Huis enerzijds en het Rijksarchief anderzijds over de uiteindelijke bestemming van de archieven van de vorsten van Oranje-Nassau en hun familie als privépersonen, als stadhouders en als heren en bezitters van goederen in Nederland en daarbuiten. Het geschil werd beslecht met een voorstel van de minister van Binnenlandse Zaken waarbij de stukken die 'dadelijk betrekking hadden tot het geslacht van Oranje-Nassau of die voor dat geslacht van meerder belang waren dan voor 's Lands algemene geschiedenis dan voor het geslacht van Oranje-Nassau waren, het eigendom van 's Rijksarchief zouden blijven.' Koning Willem I kon zich met dit voorstel verenigen. ( R.C. Bakhuizen van den Brink, Overzigt van het Nederlandsche Rijksarchief ('s Gravenhage 1854), p. 42. ) In 1834 werd tot schifting van dit van het Amortisatiesyndicaat afkomstige en op het Rijksarchief berustende archief van de Nassause Domeinraad overgegaan. Het Koninklijk Huis verwierf hierbij 267 'stukken' (bestanddelen) en op het Rijksarchief bleven 275 stukken achter. De toenmalige rijksarchivaris Bakhuizen van den Brink had zijn bedenkingen tegen de uitkomst van de schifting op basis van het voorstel van de minister van Binnenlandse Zaken. Hij vond de schifting onnauwkeurig. Bakhuizen van den Brink vond echter troost bij de beschikking van de koning dat het de rijksarchivaris vrij stond afschriften van stukken in het Huisarchief te maken. ( Bakhuizen van den Brink, Overzigt, pp. 44 e.v. ) Volgens de lijst kwamen de volgende stukken bij het Koninklijk Huisarchief terecht ( Archief van het ARA, inv.nr. 10, 11 september 1834 en doos 3.4. ) :

stukken van particuliere aard (geboorte, overlijden, huwelijk),
stukken betreffende militaire zaken,
stukken betreffende het stadhouderschap, voornamelijk in Groningen, Friesland en Drenthe,
diverse stukken,
correspondentie met verwanten, vorsten, vorstelijke personen, ambassadeurs,
brieven van en aan regenten en regeerders, meest in Friesland en Groningen,
stukken betreffende de nalatenschap van Willem III,
stukken betreffende het prinsdom Orange,
stukken betreffende het huisvan Oranje,
stukken betreffende het huis van Nassau,
stukken betreffende de moederlijke en vaderlijke goederen van prins Philips Willem,
brieven van en aan onderscheidene personen van het huis van Oranje-Nassau.

Het Rijksarchief behield:

stukken betreffende Groningen en Ommelanden, Friesland en Drenthe, plakkaten, statuten, reglementen, resoluties en stukken betreffende de staatscolleges,
stukken betreffende het leger en oorlogszaken,
stukken betreffende afzonderlijke plaatsen in Friesland en Groningen,
staten van oorlog,
resoluties van de Staten-Generaal.

Het betrof vooral stukken, afkomstig van de Friese tak van het huis van Oranje-Nassau, die rond 1770 naar Den Haag waren overgebracht. Een groot deel van het archief van de Nassause Domeinraad berustte nog in Amsterdam. Toen het Amortisatiesyndicaat in 1840 werd opgeheven kwamen de archieven van de Nassause Domeinraad te berusten bij de afdeling Domeinen van het ministerie van Financiën. In 1844 stelde de commies Van der Jagt een rapport op over de archieven in beheer bij het departement van Financiën en opgeslagen in Amsterdam. ( ARA, Archief Amortisatie Syndicaat, inv.nr. 1608 [L]. ) Volgens zijn rapport bevond zich een groot deel van het archief van de Nassause Domeinraad in de lokalen van het departement, deels in ongeordende staat. De stukken betreffende Vianden en St. Vith, Dasburg en Bütgenbach werden in 1849 overgedragen aan de Commissie voor de nalatenschap van koning Willem II. Stukken betreffende Soestdijk werden aan het Koninklijk Huis overgedragen. ( Zie inventarissen van Van Geijt, commies bij de Permanente Commissie van het Amortisatiesyndicaat, Collectie oude inventarissen, Nassause Domeinraad, Doos 1, 40.1 en 40.2. ) Het departement van Financiën droeg in 1860, 1861 en 1863 stukken, aanwezig in het St. Jorishof te Amsterdam, aan het Rijksarchief over. ( Archief ARA, inv.nr. 24, 4 september 1860 en inv.nr. 29, 2 mei 1863. ) Hiertussen bevonden zich naast stukken afkomstig van o.a. de Raad van State, Hollandse domeinen, Grafelijkheidsdomeinen in Zeeland, ook stukken afkomstig van de Nassause domeinen. Het ging hierbij om de volgende stukken:

leenregisters, cijnsboeken, pachtboeken van goederen in Holland, Zeeland, in Gelderland, in Noord-Brabant, in het tegenwoordige België,
rekeningen van goederen in Holland, in Zeeland, in Gelderland, in Utrecht, in Friesland, in Noord-Brabant, in Limburg, in het tegenwoordige België en Duitsland,
algemene rekeningen en diversen,
charters betreffende rechten van eigendom,
kaarten van de goederen gelegen in Holland, in Gelderland, in Utrecht, in Noord-Brabant,
diverse kaarten,
rekeningen van de rentmeester van Veere,
rekeningen van de thesaurie van Veere,
rekeningen van de rentmeester van Zichem,
rekeningen van de rentmeester van Meerhout,
rekeningen van de rentmeester van Grimbergen,
rekeningen van de lenen van Grimbergen,
registers van resoluties van de Domeinraad betreffende Diest,
register van brieven betreffende Diest, Zichem, Meerhout, Vorst, Grimbergen,
cijnsboeken van Zichem,
registers van koopkondities etc. van Diest, Zichem, Meerhout en Vorst,
stukken betreffende de Brabantse domeinen,
stukken betreffende Ijsselstein, Zevenbergen, Hooge en Lage Zwaluwe, Bentheimse goederen, Soestdijk en Elst, Breda, Leerdam, Buren, Maartensdijk, Eindhoven, Klundert, Veere, Oosterhout, Steenbergen, Roosendaal en Prinsenland, Grave en Cuijk, Willemsstad, Bredevoort, Geertruidenberg, Vlissingen,
stukken betreffende Veere,
stukken betreffende Diest, Zichem, Meerhout, Vorst en Grimbergen.

Daarna zijn met een zekere regelmaat stukken afkomstig van de Nassause Domeinraad door het ARA verworven. Hieronder waren stukken in de collectie van Nispen, die in 1941 door het Algemeen Rijksarchief werd verworven.

Toch is niet het gehele archief van de Nassause Domeinraad aan het Rijksarchief overgedragen. In het Koninklijk Huisarchief bevinden zich stukken, die deel uitmaakten van het archief. Deze zijn op een andere wijze dan via het ministerie van Financiën aan het Huisarchief gekomen. Met name de stukken, beschreven in de inventaris van Tollius onder de kop 'Het Doorluchtige Huis' berusten in het Koninklijk Huisarchief. Deze stukken maakten onderdeel uit van het archief van de Nassause Domeinraad, wegens hun belang voor het beheer van de goederen van het huis van Oranje Nassau.

De verwerving van het archief

Het archiefblok bevat archiefstukken onder verschillende rechtstitels verworven.

Inhoud en structuur van het archief

Verantwoording van de bewerking In 1882 voltooide Hingman zijn inventaris van de archieven van de Nassause Domeinraad, die zich bevonden in het Rijksarchief. ( Staatscourant 1883, 212 en VROA 1868. ) In deze inventaris stond het belangrijkste en meest omvangrijke bestand beschreven. De eerste 1000 inventarisnummers betroffen stukken van algemene aard afkomstig van de domeinraad in Den Haag, zoals resoluties, ingekomen en uitgaande stukken, verbalen, akteboeken, processtukken, stukken betreffende de nalatenschap van Willem III en stukken afkomstig van de thesaurie van de Domeinraad. De overige 9000 inventarisnummers betroffen in een willekeurige volgorde de stukken betreffende de verschillende domeinen onder het beheer van de Raad. In de uit 1682 stammende inventaris 'Nassause Domeinraad Folio' van de hand van griffier Tollius stonden de charters en losse stukken betreffende verwerving en het beheer van de domeinen beschreven. Het betrof bijvoorbeeld koopaktes, rentebrieven en stukken betreffende grensgeschillen. Ter gelegenheid van de verhuizing van het Rijksarchief van het Plein naar het Bleijenburg werden de collecties, die door het gebouw verspreid waren geraakt, door Bondam beschreven in een plaatsingslijst. ( VROA 1903, pp. 6-7. ) Waarschijnlijk betrof het de Nassause Domeinarchieven 'Verspreide Stukken', 'Verspreide Charters' en 'Zolder'. Deze lijst is door R. Spork in 1983 nader uitgewerkt. In 1948 zijn de stukken van vóór 1581 door dr. S.W.A. Drossaers gelicht en beschreven in een inventaris. Ook de stukken betreffende Buren zijn door haar samengebracht en beschreven in een inventaris.

In 1941 verkreeg het ARA de collectie Van Nispen, waarin veel stukken, afkomstig van de Nassause Domeinraad. Een deel van deze stukken is door Drossaers beschreven in haar inventaris. R. Spork en W. van den Berg beschreven in 1989/90 de stukken betreffende de Zuidelijke Nederlanden uit de diverse archiefblokken en het bestand 'Zolder' in een inventaris. In de loop der jaren werden de aanwinsten van delen van het archief van de Nassause Domeinraad beschreven in verschillende lijsten. Al deze inventarisaties en aanwinsten resulteerden anno 1992 in een totaal aantal van 16 toegangen op het niet door Drossaers beschreven deel van het archief. Deze waren an sterk wisselende kwaliteit. In 1992 werd besloten alle stukken, die niet door Drossaers waren beschreven, in één inventaris samen te brengen. De totale omvang van het huidige archief, dat zich in het Algemeen Rijksarchief bevindt, bedraagt 635 strekkende meter.

Ordening van het archief

Bij de inventarisatie van de verschillende bestanden in het archief van de Nassause Domeinraad is zoveel mogelijk de oude ordening gevolgd. De stukken zijn geordend naar domeinen en 'algemeen'. De notulen, series ingekomen en uitgaande stukken, repertoria en indices zijn ondergebracht onder de rubriek Stukken van algemene aard. Voor de stukken die niet aan één domein konden worden toegeschreven zijn nieuwe rubrieken gecreëerd. De stukken afkomstig van de thesaurie en van de Raad van de geëxtraheerde domeinen zijn in een aparte rubriek ondergebracht. Deze rubrieken zijn voor zover ze niet geografisch te ordenen stukken betreffen, samen met de stukken van algemene aard ondergebracht in deel 1 van deze inventaris. De stukken betreffende meer dan één domein die geografisch niet nader te ordenen waren zijn ondergebracht in deel 2. De delen 3-11 bevatten stukken in geografische ordening. Deel 12 gevat enkele gedeponeerde archiefbestanden, terwijl deel 13 stukken bevat die in het archief werden aangetroffen, maar waarvan niet een duidelijk verband met het archief van de domeinraad of met ander archiefbestanden kon worden vastgesteld.

De hoofdindeling in de delen 3-11 is als volgt:

Deel 3: Domeinen in Friesland (Ameland inbegrepen)
Deel 4: Domeinen in Gelderland
Deel 5: Domeinen in Utrecht
Deel 6: Domeinen in Holland (de oude provincie Holland, dus inclusief de delen van die provincie die tot de huidige provincies Noord-Brabant en Utrecht behoren, b.v. Geertruidenberg en IJsselstein)
Deel 7: Domeinen in Staats-Brabant en Gelders Overkwartier
Deel 8: Domeinen in Zeeland en Staats-Vlaanderen
Deel 9: Domeinen in de Zuidelijke Nederlanden en Luxemburg
Deel 10: Domeinen in Frankrijk
Deel 11: Domeinen in Duitsland (het betreft hier slechts enkele stukken betreffende domeinen in het grensgebied met Nederland).

De delen 3-11 bestaan elk uit afzonderlijke bestanden voor ieder domein. Voor zover er stukken zijn die niet op afzonderlijke domeinen te splitsen waren, zijn deze in een apart hoofdstuk aan het begin van het deel opgenomen. Zoveel mogelijk is getracht een uniforme ordening in alle domeinrubrieken te volgen met een rubriek 'algemeen' -niet naar afzonderlijke onderwerpen te ordenen stukken- en rubrieken met afzonderlijke onderwerpen. De rubriek algemeen bevat bijvoorbeeld de verbalen van de leden van de Raad van hun inspectiereizen naar het domein, memories en rapporten van de rentmeester en ingekomen en uitgaande brieven bij de Domeinraad. De stukken betreffende de verwerving en vervreemding van de goederen, rechten en bevoegdheden in een domein zijn ook ondergebracht in een aparte rubriek. Voor het bestuur en beheer zijn twee aparte rubrieken gecreëerd. De rubriek Bestuur bevat de stukken betreffende de activiteiten van de Raad gericht op een ordelijke gang van zaken in het domein, zoals regelgeving, de bevoegdheden en het functioneren van de lokale bestuurders en de uitvoering van regelgeving van hogere bestuurslagen zoals de Provinciale Staten en de Generaliteit.

Onder de rubriek Beheer zijn de stukken betreffende de economische exploitatie van de goederen en rechten ondergebracht. Deze rubriek is onderverdeeld in subrubrieken betreffende uitgaven: bouw en onderhoud van onroerende goederen. Daarna volgen de subrubrieken die zowel op inkomsten als uitgaven betrekking hebben: schulden, vorderingen en de financiën, waarvan de rekeningen van de rentmeesters het grootste deel uitmaken.

Elk hoofdstuk betreffende een domein wordt voorafgegaan door een inleiding. Daarin wordt beschreven hoe en wanneer het domein is verworven en vervreemd; een korte omschrijving van het gebied; een beschrijving van de goederen, rechten en bevoegdheden van de prinsen van Oranje in het domein; een beschrijving van het beheer door de rentmeester -alleen als dat van het gebruikelijke beheer door de rentmeester afweek- en aanwijzingen voor de gebruiker met verwijzingen naar archieven betreffende het gebied die in ander archiefbewaarplaatsen berusten. Bij een groot deel van de inleidingen zijn literatuurlijsten gevoegd. Deze zijn niet uitputtend, maar geven een overzicht van de literatuur die bij het onderzoek ten behoeve van deze inventaris is gebruikt. Verschillen per hoofdstuk in de indeling, de titels van de rubrieken, de redactionele vorm, de spelling van eigennamen e.d. die het gevolg zijn van het feit dat een groot aantal auteurs van deze inventaris heeft meegewerkt, zijn -voor zover zij geen afbreuk doen aan de opzet van de inventaris- gehandhaafd. De spelling van de persoonsnamen kan variëren. Zo zijn in de inleidingen de namen van bijvoorbeeld de rentmeesters vaak letterlijk overgenomen uit het Ambtboek. In het inventarisgedeelte is gekozen voor modernisering van deze namen.

Bij deze inventaris zijn een Lijst van kaarten (Aanhangsel 1), een zoekwijzer Centraal Register Particuliere Archieven (Aanhangsel 2), een verklarende woordenlijst (Aanhangsel 3), een index en een concordans gevoegd. De Lijst van kaarten die betrekking hebben op de Nassause domeinen geeft een (niet volledig) overzicht van de kaarten, die zijn aangetroffen bij de bestanddelen in dit archief en in de verzamelingen kaarten die bij het algemeen Rijksarchief berusten. De zoekwijzer Centraal Register Particuliere Archieven, geeft de gebruiker van deze inventaris een handleiding bij onderzoek naar stukken betreffende een (of meer domeinen) die mogelijkerwijs berusten in archieven van particulieren (natuurlijke personen, families, stichtingen/verenigingen). De Verklarende woordenlijst is samengesteld uit termen die naar het oordeel van de bewerkers van het archief een verklaring behoefden. De woordenlijst is dus niet uitputtend. De verklaring die wordt gegeven bij de termen in de woordenlijst is gericht op een beter begrip van de term bij het onderzoek in deze inventaris. Andere mogelijke verklaringen van een term zijn niet opgenomen. De index bevat namen van instellingen en geografische en persoonsnamen, die in de inventaris voorkomen. De stukken zelf zijn dus niet geïndiceerd!

Series in het archief

Veel series (gelijkvormige stukken over een aaneengesloten periode) in het archief zijn niet meer compleet. Uit het archief zijn, zoals al eerder vermeld, veel stukken verdwenen. Voor een deel is nog te reconstrueren wat verloren is geraakt. Dat zijn dus de liassen met ingekomen stukken en registers van uitgaande stukken. Daarnaast zijn de verbalen van de inspectiereizen van de leden van de Raad fragmentarisch bewaard gebleven. Vrijwel alle verbalen van voor het midden van de 18e eeuw zijn niet meer in het archief aanwezig.

Ook zijn veel bijlagen bij de rekeningen van de rentmeesters en de thesaurier verloren gegaan. Registers van voor 1637 zijn niet meer in het archief aanwezig. Ook van de rekeningen van de rentmeesters van voor 1637 nog maar een enkel exemplaar aanwezig. De series staan beschreven in de volgorde waarin zij in de inventaris voorkomen.

Het grootste deel van deze series is te vinden in de rubriek Stukken van algemene aard.

Notulen

Als eerste dient hier de serie notulen te worden genoemd. In de notulen is de behandeling van alle zaken die bij de Domeinraad binnenkwamen, hetzij schriftelijk, hetzij mondeling door leden van de Raad of door belanghebbenden zelf, genotuleerd. Genotuleerd werd een omschrijving van het onderwerp, het genomen besluit en de eventuele tekst van het uit te vaardigen stuk. Ook zijn er teksten van ingekomen stukken in de notulen opgenomen. Ook is vermeld wanneer onderwerpen zijn aangehouden, in commissie gegeven of aan de prins van Oranje gepresenteerd.

Registers van uitgaande stukken De series 'Heerlijkheden in de Provincien', 'Graafschappen' en de registers betreffende Buren, Breda, Oosterhout, Dongen en de heerlijkheden in het Westland ( NDR inv.nrs. 583-595 en 598-628 ) , bevatten uitgaande stukken aan belanghebbenden bij de respectieve domeinen. Het gaat hierbij om akten en andere stukken betreffende aanstellingen, koop en verkoop van grond, uitgifte in erfpacht van grond, octrooien, vergunningen en verboden, instructies voor functionarissen, contracten, reglementen, plakkaten e.d. Het grootste gedeelte bestaan uit commissies en instructies. Ook zijn in deze registers stukken te vinden van benoemingen van ambten buiten de domeinen, waarvoor de prins van Oranje benoemingsrecht had. In de registers betreffende geestelijke zaken ( NDR inv.nrs. 560-561, 570-577, 596-597 ) treft men stukken aan betreffende de toekenning van beneficiën, vicarieën, renten, pensioenen e.d. die zijn gevestigd op de geestelijke goederen. Verder bevatten de registers stukken betreffende de benoeming van predikanten, hun beloning en behuizing, de benoeming tot kanunnik en de verpachting van tienden. De registers 'Gemengd Domestique' ( NDR inv.nrs. 562-569 ) bevatten uitgaande stukken voor functionarissen in Den Haag, voor leveranciers van diensten en goederen en de met een uitkering begunstigden en stukken betreffende het algehele financiële beheer. Voorts vindt men in deze registers stukken betreffende aanstellingen, beloning en instructies van personeel betrokken bij de hofhouding, zowel in Den Haag, als in de huizen te Rijswijk en Honselersdijk. ( Onderzoek in deze registers levert gegevens op over de staat en grootte van de hofhouding, de uitgaven aan salarissen en leveranciers en de wijze waarop de uitgaven ten behoeve van het voeren van de hofhouding werden gedekt. )

Ook vindt men in deze registers stukken betreffende de thesaurie: de afbetaling van de schulden van de Oranjes, stukken waarbij de afbetaling van een uitgave wordt toebedeeld aan de rentmeesters van bepaalde domeinen, stukken betreffende de betaling van gelden door de rentmeesters aan de thesaurier-generaal, als voorschot op het slot van de rekening, stukken betreffende voorschotten en aangegane schulden in de vorm van obligaties. In het laatste register van deze serie zijn ook stukken afgeschreven betreffende de huwelijken van de erfprins van Oranje met Wilhelmina van Pruisen en van de erfprins Carel van Brunswijk met prinses Frederika Louisa Wilhelmina.

Repertoria en indices

Er zijn in het archief verschillende eigentijdse toegangen te vinden: de toegangen naar onderwerp en de toegangen op soort stukken zoals notulen en uitgaande en ingekomen stukken. De repertoria geven toegang tot de notulen en registers van uitgaande stukken van de Domeinraad. In de repertoria zijn samenvattingen van notulen en uitgaande stukken opgenomen. De repertoria van de notulen en besluiten beslaan de periode 1679-1811. Soms worden ze ook indices genoemd. Zij zijn ingedeeld naar domein en naar 'Gemengd'.

In de rubriek 'Gemengd' zijn alle zaken samengebracht die niet aan een andere rubriek toegekend konden worden. Het betref de zaken die ook te vinden zijn in de registers van uitgaande stukken 'Domestique'. Verder heeft deze rubriek onderwerpen als onderhandelingen in verband met geschillen met het huis Isenghien, circulaires aan functionarissen in alle domeinen, verbalen van de inspecties van de leden van de Raad, regeling van de uitvaart van prinses Anna, beheer van de stukken betreffende huwelijk, overlijden, testamenten, e.d., de aankoop van goederen, bijvoorbeeld Westland en Montfort van de koning van Pruisen, beheer van het graf te Delft. In de andere rubrieken zijn alleen onderwerpen binnen het terrein van het domein opgenomen. Een andere 'algemene' serie zijn de agenda's op ingekomen stukken, mei 1809-1811.

Naast de hierboven genoemde toegangen, zijn er nog de repertoria en indices op uitgaande stukken betreffende bepaalde onderwerpen. Dat zijn het 'Ambtboek', de repertoria betreffende wet- en regelgeving en betreffende geestelijk goederen en functionarissen. De indices geven naar onderwerp toegang tot de registers van uitgaande stukken en de notulen. Het 'Ambtboek' ( NDR inv.nrs. 685-687 ) geeft per domein een opsomming van de aangestelde functionarissen in de domeinen en in de Domeinraad. Ook wordt kort aangeduid in welk verband die beambten in de Domeinraad ter sprake gekomen zijn: bijvoorbeeld aanstelling, instructie, beloning of ontslag. Door verwijzingen naar de dag van bespreking in de Domeinraad kan de complete informatie nagelezen worden in de notulen. Van het Ambtboek is een index van namen en van domeinen beschikbaar op de studiezaal van het Algemeen Rijksarchief.

Registers van aantekeningen Dit zijn registers met aantekeningen en opmerkingen ( NDR inv.nrs. 764-769 ) betreffende de verschillende domeinen, dorpen en steden en onderwerpen in alfabetische volgorde. Per domein wordt hier een overzicht gegeven wanneer het desbetreffende domein door de Nassaus is verworven en welke goederen de rechten tot het domein behoorden. Ook staan de geschiedenis, de bestuursvorm en de geografie van het domein erin beschreven. Deze registers zijn uiterst informatief over de domeinen in de tijd van de Oranjes. Ook staan er gegevens in over de leden van het huis van Oranje, over de administratie van het huis en financiële gegevens. Zij zijn waarschijnlijk in de tweede helft van de 18e eeuw opgemaakt. Van deze registers is een alfabetisch index op geografische- en persoonsnamen beschikbaar op de studiezaal van het Algemeen Rijksarchief.

Ordonnantieboeken De ordonnantieboeken bevatten afschriften van betalingsopdrachten van de prins en de Domeinraad aan de thesaurier en rentmeester-generaal. Op een deel van deze ordonnantieboeken (NDR inv.nrs. 992-1020) en de rekeningen van de rentmeesters-generaal ( NDR inv.nrs. 1044-1185 ) bestaan alfabetische indices. Deze indices zijn door tussenkomst van een van de medewerkers van de studiezaal te raadplegen. Het gaat om:

Index op persoonsnamen (ambachtslieden, kunstenaars, leveranciers etc. aan wie een betaling werd verricht voor geleverde diensten). Dit is de meest uitgebreide index (drie kaartenbakken).
Index op onderwerpen (o.a. aannemerswerk, schildpadwerk, tuinsieraden) (een kaartenbak).
Index op plaatsnamen (een kaartenbak).
Ongesorteerde fiches, m.n. voor de tweede helft 18e eeuw (twee kaartenbakken).

De geëxtraheerde domeinen

De Raden en Rekenmeesters der geëxtraheerde domeinen hielden eenzelfde ordening van het archief erop na als de gewone Domeinraad. Onder deze rubriek staan de notulen van de raden beschreven, met een eigentijds repertorium. De stukken per domein zijn opgenomen onder de desbetreffende rubrieken in deze inventaris. De repertoria op de uitgaande stukken en de indices geven toegang tot de registers van de Raden en Rekenmeesters der geëxtraheerde domeinen.

Series per domein

Een aantal series staat beschreven onder het betreffende domein. Het gaat om de rekeningen, de condities van verpachtingen en verkoop, de registers van cijnzen, de registers van de lenen, de verbalen van de inspectiereizen, de memories en de rapporten van de rentmeesters.

De rekeningen van de rentmeesters

De rentmeesters dienden elk jaar hun rekening in te leveren bij de auditiekamer van de Domeinraad. In de rekeningen werden alle inkomsten uit de goederen en rechten per jaar verantwoord. De rentmeester maakte van zijn jaarrekening meerdere exemplaren op. Hij maakte tenminste een exemplaar voor de auditiekamer, en een exemplaar voor hemzelf, het rendantsexemplaar genoemd (rendant=rekeningplichtige). Na afhoring zond de Raad het rendantsexemplaar ondertekend terug naar de rentmeester. Soms zijn rendantsexemplaren bij de auditiekamer achtergebleven. Van de rekeningen van de rentmeesters is bij vrijwel elk hoofdstuk van deze inventaris een inhoudsopgave van de rekening uit een bepaald jaar opgenomen. Daaraan is te zien hoe de rekening is opgebouwd en welk posten voorkomen. In de rekeningen zijn voorin de commissies voor de rentmeester opgenomen. De bijlagen bij de rekeningen zijn meestal verdwenen. Wel zijn de rekeningen nog vaak voorzien van een borderel -een korte samenvatting van de rekening- en een loquatur, een stuk met aantekeningen aan de Domeinraad op de rekening. Ook in de rekeningen zelf vindt men vaak aantekeningen aan de Domeinraad op de gepresenteerde posten. In de rekeningen worden in veel gevallen de betaalplichtigen of ontvangers genoemd. Sommige posten zijn verzamelposten, de gegevens van de individuele betaalplichtigen staan ergens anders geregistreerd. Alleen bij de eerste betaling staat dan de naam van een (nieuwe) betaalplichtige.

Condities van verpachtingen

De condities van verpachtingen vormden oorspronkelijk bijlagen bij de rekening van de rentmeesters. Onroerende goederen, zoals molens, boerderijen, landerijen en veerponten, maar ook goederen, zoals visrechten, jachtrecht, de inning van tienden, e.d. werden door de prinsen van Oranje verpacht. De goederen werden op een openbare veilig verpacht. De condities van verpachtingen zijn een soort pachtovereenkomsten. In de condities staan de voorwaarden waaraan een pachter zich diende te houden en een omschrijving van de goederen, vaak met geografische aanduidingen (percelen, huizen). De condities werden tot slot ondertekend door de pachters. De series condities van verpachtingen zijn helaas verre van compleet.

Registers van cijnzen

In de registers van cijnzen en/of renten werden de vaste heffingen op onroerende of roerende goederen in een domein afgeschreven. De registers zijn vaak topografisch ingedeeld, bijvoorbeeld naar het dorp waar de landerijen waarop een cijns geheven werd lagen, of de straat waarin de cijnsplichtige huizen staan. Elk goed waarop een heffing rustte, vormt een post in het register. Bij elke post staat de naam van de cijnsplichtige, meestal een eigenaar of pachter van het goed aangetekend. De registers betreffen vaak een lange periode, waarin aantekening werd gehouden van de betaling van de heffingen. Daarom staan per post vaak alle namen van de opeenvolgende eigenaren of pachters in die periode. De registers hebben vaak ook een verwijzing naar een vorig register, of een volgend register. Per post staat dan het folionummer vermeld waarop de post verschijnt in dat vorig of volgend register. Op die manier zijn over een lange reeks van jaren alle eigenaren en/of pachters van een goed te achterhalen. Omdat de series registers van cijnzen en van renten vaak niet compleet zijn, is terugzoeken een moeizaam en geduldig karwei.

Heffingen zoals cijnzen en renten werden niet in alle domeinen geheven. Het recht om deze heffingen op te leggen komt vooral voor in de domeinen in Brabant, Limburg en de Oostenrijkse Nederlanden.

Registers van lenen

In de domeinen waar de prins van Oranje leenheer was, had hij een administratie van de lenen, de Leenkamer genoemd en een griffier, vaak griffier van de lenen of Leenkamer genoemd. Bij verandering van rechthebbende op een leen, diende de nieuwe rechtshebbende, de leenman, het leen te verheffen. Dat hield in het doen van hulde en manschap en het betalen van hofrechten en heergewaad. De belofte van hulde en manschap werd gedaan in handen van de leenheer, of diens plaatsvervanger (stadhouder) en leenmannen, in de Leenkamer van de leenheer. Van de leenverheffing (door leenman) en het voorzien van het leen door de leenheer aan de leenman werd een verleibrief opgemaakt. Daarin werd het leen omschreven, met alle 'gevolgen' en vastgelegd dat hulde en manschap waren gedaan, hofrechten en heergewaad waren betaald. De verleibrief werd opgemaakt door de leenheer of zijn stadhouder. Elke verandering van eigenaar werd in het leenboek, of register van de lenen ingeschreven. Daarin werden in chronologische volgorde de akten die werden uitgegeven afgeschreven. De registers behoorden in het archief van de Leenkamer, de leenheer dus. Van deze leenregisters zijn repertoria gemaakt, zowel in de periode dat de administratie nog functioneerde, als daarna door archivarissen en onderzoekers. In de repertoria vindt men de lenen omschreven, (ligging, grootte, begrenzing) met een opgave van opeenvolgende leenmannen. Deze repertoria zijn vaak gepubliceerd.

Verbalen van inspectiereizen

De verbalen (verslagen) van de inspectiereizen naar een of meerdere domeinen werden door de leden van de Domeinraad opgemaakt. Meestal staat voorin een extract uit de notulen van de Domeinraad met de commissie (opdracht) aan een raad zich naar bepaalde domeinen te begeven. In het verslag staan vrij nauwkeurig de wederwaardigheden van een raad tijdens zijn inspectie beschreven. Achterin het verbaal zijn de bijlagen opgenomen. In het verbaal zijn de bijlagen opgenomen. In het verbaal staan verwijzingen naar die bijlagen. De verbalen van voor c. 1750 zijn niet bewaard gebleven.

Memories van rentmeesters Vanaf 1776 werden de rentmeesters verplicht een memorie bij te houden: een '... bijsonder boeck ten halve plicq [op de linkerhelft van een in de lengterichting in dubbelgevouwen bladzijde] aentekening te houden van alle ontfangen resolutien en ordres en in de margine wanneer en in hoeverre aan deselve is voldaan ...' ( NDR inv.nr. 661, 8 februari 1776. ) Deze memories zijn per jaar ingedeeld.

Generale rapporten

Ook vanaf 1776 dienden de rentmeesters een rapport op te maken, volgens een vaste formule over een aantal voorgeschreven onderwerpen.

Zoeken in het archief

Voor het zoeken in het archief van de Nassause Domeinraad bestaat er een aantal hulpmiddelen. Er zijn nadere toegangen die zijn vervaardigd bij de bewerking van het archief door medewerkers van het Algemeen Rijksarchief en er zijn de eigentijdse toegangen, gemaakt door de Domeinraad.

Op deze inventaris is een index gemaakt van geografische namen, persoonsnamen en namen van instellingen die in de beschrijvingen van de bestanddelen van het archief voorkomen (dus niet op namen die voorkomen in de stukken zelf). Bijlage 1 bij deze inventaris geeft een overzicht van de kaarten met betrekking tot dit archief. In de inleidingen per domein staat aangegeven of er kaarten betreffende het domein berusten in de verzameling Kaarten Hingman. Ook staan in de inleidingen verwijzingen naar archieven uit de periode 1581-1811, die elders berusten. Van het 'Ambtboek' staat de onderzoeker een toegang beschikbaar op naam van de functionaris, op functie en op domein. Ook van de registers van historische aantekeningen staat de onderzoeker een nadere toegang tot beschikking.

Bij onderzoek in dit archief is het raadzaam om naast de stukken per domein ook de notulen te raadplegen. Deze zijn toegankelijk met de eigentijdse toegangen. Eigentijdse toegangen zijn hulpmiddelen die een organisatie maakt om gericht te kunnen zoeken in het eigen archief. De eigentijdse toegangen in het archief van de Nassause Domeinraad werden gemaakt in de 17e tot 19e eeuw, en ze verwijzen vooral naar de series van algemene aard: de notulen en de registers met ingekomen of uitgaande stukken. Deze eigentijdse toegangen bestaan uit repertoria, indices en agenda's. Een index noemt alleen de onderwerpen die voorkomen in de registers waarnaar die index verwijst. Een repertorium noemt niet alleen de onderwerpen, maar geeft bovendien per onderwerp samenvattingen van de inhoud van de notulen of brieven waarnaar verwezen wordt. Een agenda ten slotte houdt aantekening van het inkomen, afdoen en uitgaan van stukken.

Tenslotte verwijzen wij naar drie tabellen hierboven

en vervreemding van Nassause domeinen'
'Overzicht van de verwerving
van de prins van Oranje' geeft een lijst van de lenen die door de Nassaus gehouden werden van verschillende leenheren.
'Overzicht van leengoederen
gebruikt in de eigentijdse toegangen' geeft een overzicht van de door de Domeinraad gebruikte afkortingen. In de repertoria en indices geven deze afkortingen aan naar welke registers van uitgaande stukken wordt verwezen.
'Overzicht van de afkortingen

Aanwijzingen voor de gebruiker

Openbaarheidsbeperkingen

Volledig openbaar.

Beperkingen aan het gebruik

Reproductie van originele bescheiden uit dit archief is, behoudens de algemene regels die gelden voor het kopiëren van stukken, niet aan beperkingen onderhevig. Er zijn geen beperkingen krachtens het auteursrecht.

Materiële beperkingen

Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van kwetsbare of slechte materiële staat.

Een klein aantal stukken van dit archief is in een slechte materiële staat, wat tot gevolg heeft dat deze niet aangevraagd kunnen worden. Een opgave van de desbetreffende inventarisnummers op deze plaats is nagelaten, aangezien de materiële staat en de bijbehorende raadpleegmogelijkheden niet een permanente situatie vormen (restauraie, verfilming etc.). Bij het aanvragen met de terminal krijgt u mededeling ter zake.

Andere toegang

In de index op het ambtboek zijn de namen, functies en domeinen opgenomen die te vinden zijn in het ambtboek van de Nassause Domeinraad.

Op de leenregisters van de Heren van Polanen en de Lek (inventarisummers 7318 - 7321) is een digitale index beschikbaar (oud toegangsnummer 1.08.05)

Aanvraaginstructie

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

Creëer een account of log in.
Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Citeerinstructie

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Nassause Domeinraad, nummer toegang 1.08.11, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Nassause Domeinraad vanaf 1581, 1.08.11, inv.nr. ...

Verwant materiaal

Beschikbaarheid van kopieën

Inventarisnummers van dit archief zijn in kopievorm beschikbaar

Verwante archieven

Behalve het archief van de Domeinraad in Den Haag (1.08.01 - Nassause Domeinraad: Raad en Rekenkamer te Breda, 1170-1580 (1582)) zijn soms op lokaal niveau archieven van rentmeesters of andere functionarissen bewaard gebleven. Voor de Nassause domeinen in Noord-Brabant zie: Rijksarchief in Noord-Brabant (ed.), Onderzoeksgids voor domeinarchieven betreffende Noord-Brabant, ca. 1300-1981 ('s-Hertogenbosch, 1993). Verder worden er (delen van) rentmeesterarchieven bewaard in de rijksarchieven in Zuid-Holland, Gelderland, Zeeland en Overijssel.

Bijlagen

NaamdomeinjaartalVerwervingjaartalVervreemdingAfkortingVerwijst naarInventarisnummers

5501 DEEL 6. DOMEINEN IN HOLLAND
- 5524 II GEERTRUIDENBERG
  
  Aanwijzingen voor de gebruiker
  In dit hoofdstuk zijn de stukken betreffende Geertruidenberg, Drimmelen en Made en de visserij in de Verdronken Waard van Zuid-Holland van na 1581 beschreven. De stukken van voor 1581 werden eerder beschreven in: dr. S.W.A. Drossaers, Het archief van de Raad en Rekenkamer te Breda tot 1581. 's-Gravenhage 1948. Eerste deel, 1. Over de periode na 1581 treft men ook in deel 1 'ALGEMEEN' gegevens betreffende dit domein aan o.a. in de series notulen, de registers van uitgaande stukken en in registers met historische gegevens. De kaarten over de hele periode tot 1795 betreffende Geertruidenberg, Drimmelen en Made en de Verdronken Waard van Zuid-Holland zijn in beheer bij de sectie Kaarten en Tekeningen van het Algemeen Rijksarchief en worden beschreven in: J.H. Hingman, Inventaris van de verzameling kaarten berustende in het Rijksarchief..., Tweede gedeelte. 's Gravenhage 1871 en: A.J.H. Rozemond, Inventaris der verzameling kaarten berustende in het Algemeen Rijksarchief, zijnde het eerste en tweede supplement op de collectie Hingman. 's-Gravenhage 1969.
  
  In dit deel van het archief treft men o.a. een aantal algemene series aan die betrekking hebben op het domein Geertruidenberg. Veel van deze series vangen echter pas de tweede helft van de 18e eeuw aan, zoals de 'Verbalen van de leden van de Domeinraad wegens hun jaarlijkse inspectiereizen' (vanaf 1756), de 'Generale rapporten van de rentmeesters' (vanaf 1785) en de 'Extract-resoluties van de Domeinraad' (vanaf 1742). Ook een serie 'Brievenboeken van de rentmeesters' (17831811) verschaft de onderzoeker inzicht in het reilen en zeilen van het domein. Deze series hebben gemeen dat er veelal bijzondere, specifieke zaken en voorvallen in worden beschreven.
  
  De series 'Rekeningen van de rentmeesters' en 'Condities van verpachting' bevatten veel gegevens met betrekking tot de exploitatie van het domein en de (jaarlijkse) gang van zaken. Met name de rekeningen geven een beeld van de belangen van de heer in het domein: de verschillende inkomstenbronnen en uitgaveposten worden hierin beschreven over een periode van twee eeuwen. De condities van verpachting zijn niet zo volledig bewaard gebleven en beginnen bovendien ook pas zo rond 1740. Een bijzondere bijlage bij de condities van verpachting van de molens vormen de 'Prisatiën' of taxatierapporten: (inventaris-)lijsten van onderdelen van de molen met de prijs/waarde per onderdeel. De rapporten werden telkens aan het einde van een pachtperiode opgemaakt door beëdigde timmerlieden.
  
  Enkele stukken betreffende cijnzen, grondrenten en roggepachten treft men ook aan. Het 'Cijnsboek van de stad Geertruidenberg, 1576-1578' dat eerder door Drossaers werd beschreven, werd in 1963 overgebracht naar het Gemeentearchief van Geertruidenberg, nu Streekarchivariaat in de kring Oosterhout.
  Drossaers I, inv.nr. 640 en NDR inv. nr. 4164. Al eerder (in 1960) waren enkele rekeningen van de thesaurier van Geertruidenberg naar het Gemeentearchief overgebracht. Het betrof stukken die destijds door Hingman beschreven werden onder inv. nr. 7167.
  De leggers van renten en roggepachten, die behoorden aan de capitularen en de zusters binnen Geertruidenberg en aan de kerk van Drimmelen, zijn voor wat de 18e eeuw betreft wel bewaard gebleven. Ook het netexemplaar dat rentmeester Van Doorn in 1770 samenstelde en waarin hij alle posten uit de oude leggers ('cijnsboeken') met inbegrip van de 'vergeten en verduisterde' opnieuw opschreef is bewaard gebleven.
  NDR inv.nrs. 4168-4173.
  
  Hoewel de magistraat van Geertruidenberg recht had op de 20ste penning van de visafslag, had ook de heer van Geertruidenberg hier een belang getuige de serie 'Rollen van de afslag van de zalm, steur en elft binnen Geertruidenberg' (1742-1810) die bewaard bleef. Omdat de kwaliteit van het viswater de hoogte van de pachtsom van een perceel bepaalde, moest de rentmeester natuurlijk nauwkeurig op de hoogte blijven van de hoeveelheid vis die van elk perceel kwam. De rollen vermelden de namen van de vissers, de soort en het aantal vissen, de prijs (in stuivers) en de namen van de kopers. Per maand en per jaar werden totaalsommen gemaakt.
  NDR inv. nrs. 4108-4163 en P.J.M. Martens, De zalmvissers, m.n. pp.180-191.
  
  De inventarissen van het domeinkantoor van Geertruidenberg tenslotte geven een beeld van de (administratieve) organisatie van het rentmeesterskantoor en natuurlijk van de stukken die de rentmeester beheerde.
  Bijlage Inhoudsopgaven van de rekeningen Domeinen 1683
  
  NDR inv.nr. 4314.
  Domeijnen van Geertruijdenbergh 1683
  I~ Cappll: Ontfanck vande Wintcorenmolens ende rosmolens staende binnen Geertruijdenbergh als opde made, Jurisdictie van geertruijdenbergh voorss. II~ Cappll: Ontfanck vande Visscherijen inde verdroncken weert van Zuijdt Hollandt, opde Zuijdtzijde vande ouden mase, gelegen onder de heerlijckheden van Stanthasen, Drimmelen, Almonde, Dubbelmonde, ende Twintighoeven, sijn hoogheijt toebehoorende. III~ Cappll: Ontfanck vande landen, weijden, Rietbosschen, ende aenwasschen onder Geertruijdenbergh, Stanthasen ende Raamsdonck die de Catthuijsers Buijten Geertruijdenbergh voorss. eertijdsbeseten ende gebruijkt hebben [..] Anderen ontfanck. ..van ingelden ofte 20-penn: gecomen vanden afslagh vande vis (gevangen sijnde opde Visscherijen) gehouden binnen geertruijdenbergh .. vande landen der domeijnen van Drimmelen, ende Stanthasen altesamengelegen inden Amilia Polder de welcke bewinterdijckt inden jare 1645. 5~ Capll: Anderen ontfanck vande thienden der domeijnen van geertruijdenbergh, de made Drimmelen en Stanthasen voor den jare 1683 tijde deser reeck: overmits de dijckagie vanden Amiliapolder inden jare 1645 gevallen 6~ Cappll: Anderen ontfanck vande domeijnen van Geertruijdenbergh ende eerst het schoutampt aldaer vande secretaris Ampten aldaer vande bode Ampten van Geertruijdenbergh ende opde made 7~ Cappll: Ontfanck vande Gravenchijns Swijgende toll ende de gruijte tot geertruijdenbergh 8~ Cappll: Extraordinaris Ontfanck 1~ Cappll: Uitgeeft Jegens den Voornden Ende eerst uijtgegeven de visscherijen aengaende 2~ Cappll: Uijtgeven van noodelijke reparatien gevallen, ende gedaen aenden huijse van sijnne hoogheijt staende inde hoijstrate Binnen geertruijdenbergh, mitsgaders vande tractementen vande conchiergie vanden selven huijsen ende dat voor den Jare tijde deser reeckeninge 3~ Cappll: Uijtgeeft tot lasten vande domeijnen van geertruidenbergh 4~ Cappll: Uijtgeeft van eennige renten staende tot laster van zijn hooght. 5~ Cappll: Uijtgeeft van noodelijke Reparatien gevallen, ende gedaen aen de wintcorenmolens ende rosmolens mitsgaders molenhuijs van sije hoogheijt staende Binnen geertruijdenbergh, ende opde made 6~ Cappll: Anderen uijtgeeft van verscheijde naturen 7~ Cappll: Uijtgeeft van penningen Bereeckent en niet ontfangen 8~ Cappll: Anderen Uijtgeeft van penningen Bereeckent, en niet ontfangen, ofte well remissie penn: van eenige landen, Tienden, ende molens hier vooren in ontfanck gebracht, te weten
  Domeinen 1782
  
  NDR inv.nr. 4415.
  Registers van de capittels op deze rekening dienende: Ontvang
  Capittel
  
  1~ Molenpachten 2~ Visscherijen 3~ Landen, Rietbosschen en Weiden 4~ Landpachten der Domeinen 5~ Tienden 6~ Recognitie-Penningen 7~ Graven-Cijns 8~ Veergelden, Biezen, Plaaten, etc. 9~ Extraordinairis Ontvang
  Uitgaave
  1~ Visscherijen 2~ Tractementen 3~ Reparatien 4~ Renten 5~ Verscheide Natuuren 6~ Faulten
  Geestelijke goederen 1683
  
  NDR inv.nr. 4482.
  
  1~ Cappll: Ontfanck vande Landen weijden, ende Beemden, onder geertruijdenbergh, drimmelen ende Stanthasen, gelegen gecomen vande Cappittulairen, ende convent van Cathalijnnen dale, Beijde eertijds Binnen geertruijdenbergh, mitsgaders vande kercke tot drimmelen, altesamen gelegen inder Amilia Polder, de welcke bewinterdijckt is inden jare XVIc. vijff en veerrigh verpacht voor een termijn van vijff jaren, aen een geduirende (...) Landen gecomen vande Cappittulairen eertijts Binnen Geertruijdenbergh 2~ Cappll: Landen gecomen vande susteren 3~ Cappll: Parthijen van Landen gecomen vande kercke tot drimmelen 4~ Cappll: Anderen ontfanck vande thienden gecomen vande Cappittulairen eertijds binnen Geertruijdenbergh verpacht voor den jare XVIc. drie en tachtigh (...) 5~ Cappll: Anderen ontfanck vande gelt renten, ende rogh pachten gecomen vande convente van Cathalina dalen, ende Cappittulairen beijde eertijts binnen geertruijdenbergh, mitsgaders de kercke rente tot drimmelen, (...) 1~ Cappll: Uitgeeft Jegens den voornoemden ontfanck Ende eerst ordinaris gagien en tractementen 2~ Cappll: Allerhanden Uijtgeeft 3~ Cappll: Anderen Uitgeeft van Penningen bereeckent, en niet ontfangen 4~ Cappll: Anderen Uijtgeeft van penningen Bereeckent, en niet ontfangen, ofte well remissie penningen vande zaijlanden hier vooren in ontfanck gebracht, te weten 5~ Cappll: Anderen Uijtgeeft van penningen Bereeckent, en niet ontfangen, ofte well remissie penningen vande Thienden hier voor in ontfanck gebracht, te weten
  Geestelijke goederen 1782
  
  NDR inv.nr. 4581.
  Register van de capittels op deze reekening dienende: Ontvang
  Cappittel
  
  1~ Landpachten der Capitulairen 2~ Zusteren 3~ Kerk van Drimmelen 4~ Thienden der Capitulairen 5~ Renten en rochpachten 6~ Extraordinaris Ontvang
  Uijtgaaf
  1~ Gagien en Tractementen 2~ Allerhande Natuuren 3~Penningen Berekent en niet ontvangen
  Domeinen en geestelijke goederen 1783
  
  NDR inv.nr. 4582.
  Register van de capittels op deze rekening dienende: Ontvang
  Capittel
  
  1~ Chijnsen en Renten 2~ Erfpachten 3~ Dominiale Tollen, Gruiten en Accijnsen 4~ Dominiale Visscherijen 5~ Land- en Weide-pachten 6~ Tiendens 7~ Dominiale Molens 8~ Veergelden 9~ Riet, Biezen en Plaaten 10~Verkogt Hout 11~ Recognitien 12~ Verleende Alterminatien 13~ Gemengden en Extraordinairen Ontvang 14~ Restanten van voorige Jaaren 15~ Tractementen en Emolumenten
  Uitgaaf
  1~ Gagien, Tractementen en Pensioenen 2~ Verponding en Omslagen, etc. 3~ Reparatien en Onderhoudskosten 4~ Onkosten van de Verpachting der Visscherijen, Landen, Tienden, enz. 5~ Remissien 6~ Restanten en onbetaalde pachtpenningen 7~ Faulten van Cijnsen en Rogpachten 8~ Gemengden Uitgaave 9~ Extraordinaris Uitgaaf 10~ Rekeningskosten
  
  Verwerving
  
  De meeste gegevens zijn gebaseerd op de 'Registers van aantekeningen (... )', NDR inv. nrs. 764-769.
  Het domein Geertruidenberg
  Willem van Duvenvoorde (de bastaardzoon van Arend van Duvenvoorde) kreeg in 1323 van Willem III graaf van Holland, het schoutambt van Geertruidenberg.
  W.H. Lenselink, 'Een derde Hollands burggraafschap? Het kastelein- en schoutschap van Geertruidenberg' in Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Stad en Land van Breda 'De Oranjeboom' XXVIII (1975) pp 39-55. Drossaers I, I, p 98 en inv. nr. 606. Overigens worden er verschillende jaartallen genoemd. Alleen deze wordt door een akte gestaafd.
  Toen deze Willem van Duvenvoorde in 1353 stierf liet ook hij slechts een bastaardzoon, Willem geheten, na. Deze liet het merendeel van zijn goederen na aan zijn neef Jan van Polanen, nadat zijn andere neef, Arend van Duvenvoorde, hem niet gunde de volle wapenen van Duvenvoorde zonder bastaardteken te voeren in ruil voor de nalatenschap. Toen Engelbrecht van Nassau in 1404 trouwde met de erfdochter Johanna van Polanen kwam hiermee het schoutambt van Geertruidenberg in handen van de Nassaus.
  Op 12 oktober 1558 gaf Philips II, als graaf van Holland, de hoge heerlijkheid van Geertruidenberg, Standhazen en Drimmelen in pandschap aan Willem van Oranje. Na de dood van Willem van Oranje volgde een langdurige strijd om zijn nalatenschap. In 1609 kwam men tot een definitieve regeling. De heerlijkheid Geertruidenberg werd samen met andere heerlijkheden als Hooge en Lage Zwaluwe, toegewezen aan Frederik Hendrik.
  
  In 1668 overwogen de Staten van Holland de inlossing van de verpanding (6 à 7000 gulden) zodat de (hoge) heerlijkheid aan de staat zou komen. De Staten van Holland begonnen alvast met de aflossing ook al maakte de prinses-douarière, die de belangen van de nog jonge Willem III behartigde, hiertegen bezwaar. In dezelfde tijd ontstond ook een conflict over het recht van Willem III op 'zekere geestelijke goederen' onder Geertruidenberg. Ten gevolge van het aflossen van het pandschap zou het recht van Willem III op de geestelijke goederen vervallen zijn. De Hoge Raad deed een voorlopige uitspraak in het geschil en bepaalde dat de geestelijke goederen, patronaatsrecht en wind- en molenrecht aan de prinses-douarière toekwamen. De Staten van Holland werden bevestigd in het recht op het hoge en lage rechtsgebied in Geertruidenberg. Holland maakte met name bezwaar tegen het patronaatsrecht. Bij akte van 28 oktober 1672 werd bepaald dat Willem III al zijn rechten aan Holland zou afstaan en Holland de heerlijkheid in erfleen aan Wtllem III zou uitgeven (tegen betaling van 20.000 gulden van Willem aan Holland). Hiermee werd Willem in het volle bezit van de heerlijkheid Geertruidenberg hersteld. Hieronder vielen ook (de met onaanzienlrjke inkomsten op) de visserijen in de Zuidhollandse Waard.
  NDR inv. nr. 765, folio 548 en inv. nr. 4303 (in deze rekening treft men een beschrijving aan van de rechten verbonden aan de heerlijkheid). Een verslag van het gebeurde 'wegens het accoort ende transactie (... ) op 28 oktober 1672' door Van Beaumont in: NDR inv. nr. 4035.
  
  Pas in 1795 werden deze bezittingen vervreemd bij het z.g. Haags Verdrag werd de heerlijkheid door de Fransen afgestaan aan de Bataafse Republiek.
  De geestelijke goederen
  Voor de reformatie stonden er twee kloosters op het grondgebied van Geertruidenberg. Het kartuizerklooster genaamd het Hollandse Huis, werd in 1335 door Willem van Duvenvoorde gesticht, buiten de muren van Geertruidenberg, in het grensgebied tussen Holland en Brabant. In 1573, toen de geuzen Geertruidenberg naderden, zochten de kartuizers hun toevlucht binnen de muren van Geertruidenberg. Later vluchtten zij naar Breda en vandaar verder naar Lier. Slechts een korte periode waren de goederen van het klooster eigendom van de prins van Oranje, als heer van Geertruidenberg van 1573 tot 1582. De stenen van het Hollandse Huis werden gebruikt voor de bouw van het Prinsenhof. Bij resoluoe van 27 juni 1582 eisten de Staten van Holland de goederen van het kartuizerklooster op. Het merendeel van de goederen werd ook daadwerkelijk bij de domeinen van de Staten van Holland gevoegd.
  J.G.M. Sanders, Inventaris van het archief van het kartuizerklooster 'Het Hollandse Huis' bij Geertruidenberg (1266) 1336-1573 (1593) ('s Hertogenbosch, 1984) en Waterland als woestijn. Geschiedenis van het kartuizerklooster 'Het Hollandse Huis bij Geertruidenberg 1336-1595 (Hilversum, 1990).
  
  Het convent van Tertiarissen van St. Franciscus genaamd St. Catharinadal stond in de Koestraat, binnen de muren van de stad. Al vóór 1421 was dit klooster in Geertruidenberg gevestigd.
  NDR inv. nr. 4062, Drossaers I, inv. nr. 670, P. Dalm van Heel, O.F.M. , 'Het klooster van de zusters der 3e orde van het St. Franciscus, genaamd St. Catharinendal te Geertruidenberg' in: Taxandria jrg 44, pp. 217-230.
  
  Bovendien bezat Geertruidenberg een kapittelkerk, de St. Geertrudiskerk. Het beheer over de bezittingen van het klooster en van het kapittel van de St. Geertrudiskerk kwam in 1573 ook in handen van de prins vanOranje, als heer van de stad. In 1579 stond de prins de inkomsten uit de goederen gelegen buiten Geertruidenberg af aan de zusters van St. Catharinadal voor hun alimentatie. Voorwaarde was wel dat zij jaarlijks verantwoording moesten afleggen aan de rentmeester.
  Drossaers I, I, pp. 109-110.
  Getuige de brieven van deze rentmeester van de geconfisqueerde goederen waren de inkomsten echter gering.
  Drossaers I, inv.nr. 672.
  In 1594 werd een contract gesloten waarin bepaald werd dat de rentmeester alle goederen voorheen in bezit van de zusters van St. Catharinadal, in het geheel zou verpachten, waarna de ene helft van de opbrengsten naar de Nassaus ging en de andere helft naar de zusters. Daarnaast zouden de zusters worden voorzien van 'huijsinge off woningen tot sijnen (= het sterfhuis van de prins) coste'.
  NDR inv.nr. 4417-4420.
  Verdronken Waard van Zuid-Holland en het recht op de visserij
  De ambachtsheerlijkheden Almonde en Dubbelmonde, Twintighoeven, Klein Waspik en Standhazen werden ook door Willem van Duvenvoorde verworven in de eerste helft van de 14e eeuw.
  Drossaers I, I, pp. 115-121.
  Na de Elisabethsvloed van 1421 werd dit grote visserijgebied in de Verdronken Waard van Zuid-Holland een van de belangrijkste inkomstenbronnen van de Nassaus. Hoewel de onderhandelingen over de nalatenschap van Willem van Oranje pas in 1609 werden afgerond, werd Frederik Hendrik al 1601 beleend met het visserijgebied van de Verdronken Waard van Zuid-Holland.
  Scherft, Het sterfhuis, p. 235.
  Vanaf die tijd tot de Bataafse Revolutie bleef het visserijrecht in dit gebied in handen van de Nassaus. Drimmelen
  De heerlijkheid Drimmelen verkreeg Engelbrecht van Nassau van Willem IV, graaf van Holland, als een onsterfelijk leen van Holland in 1411.
  NDR inv.nr. 765, folio 404; Drossaers I, I, pp. 130-132.
  Evenals de andere rechten in dit gebied bleef Drimmelen tot de Bataafse tijd in het bezit van de Nassaus. Grondgebied en benaming
  De heerlijkheid Geertruidenberg bestond uit de stad van die naam met grondgebied eromheen en de buitenpoorterij Made. De heerlijkheid werd begrensd door de rivier de Donge (de heerlijkheid Raamsdonk) ten oosten, de baronie van Breda ten zuiden en de heerlijkheid (Hooge) Zwaluwe ten westen. De oppervlakte bedroeg ruim 347 morgen land. Onder de heerlijkheid Geertruidenberg vielen vanaf de 17e eeuw ook het gebied van de voormalige ambachten Almonde
  Almonde was vóór de Elisabethsvloed een uitgestrekte heerlijkheid. In het oosten begrensd door het Hoekenisse en Standhazen, in het zuiden door Drimmelen, in het westen door Dubbelmonde en in het noorden door deMaas; NDR inv.nr. 764, folio 47.
  en Dubbelmonde.
  Dubbelmonde was vóór de Elisabethsvloed een heerlijkheid, waarvan niets overbleef (dan water!). In het oosten lag Almonde, ten zuiden Zwaluwe en in het westen Twintighoeven; NDR inv. nr. 765, folio 422.
  Gasthuisland en Lijndonk waren twee eilandjes gelegen in de Donge schuin boven de stad Geertruidenberg en van elkaar gescheiden door een klein slootje. Lijndonk behoorde aan de heer en werd in erfpacht uitgegeven.
  NDR inv.nr. 765, folio 531.
  
  Geertruidenberg was Hollands oudste stad. Reeds in 1213 verleende graaf Willem I een aantal stadsrechten aan de inwoners. Geertruidenberg lag zeer gunstig: aan de zuidgrens van het graafschap Holland, precies tussen de steden Dordrecht, Heusden en Breda. Aan de noordzijde lag, na de Elisabethsvloed van 1421, de huidige Biesbosch. De getijden zorgden voor een voortdurende aanvoer van vers water in de stad. Het was dan ook niet verwonderlijk dat met name de brouwerijen en de visserij de drijfveren werden van de Bergse economie. Door de bouw van vestingwerken (kort na 1576) ontstond een grote haven (plaats voor 100 schepen), die echter door verzanding grotendeels onbruikbaar werd.
  
  In 1580 begon Maurits met de bouw van het Groot-Prinsenhof. Waarschijnlijk was het de bedoeling hier de Raad van Brabant te huisvesten. De plannen werden maar ten dele uitgevoerd. In de 18e eeuw was de commandant van Geertruidenberg er gehuisvest en werden er verpachtingen gehouden van de domeinen en visserijen van de prins. De rentmeester van de prins van Oranje woonde in het Klein-Prinsenhof.
  
  De kerk, voor de reformatie gewijd aan de H. Geertrudis, stond (en staat) eveneens aan de Markt. De twee predikanten die tot de classis Zuid-Holland behoorden, werden benoemd door de prins van Oranje en evenals de koster en de ziekentrooster betaald uit de inkomsten uit de geestelijke goederen. Er was ook een rooms-katholieke statie die door een wereldlijk priester werd bediend. De magistraat genoot de 20ste penning van de afslag op de vroonvis, waarvan de kerk moest worden onderhouden.
  NDR inv.nr. 765, folio 539-540.
  
  Drie maal per jaar was er jaarmarkt en eens per week een weekmarkt. Belangrijke bronnen van inkomsten waren van oudsher de brouwerij en de visserij (op steur, zalm en elft).
  NDR inv.nr. 765, folio 639.
  In de loop van de 18e eeuw liep deze inkomstenbron echter sterk terug.
  Made, ten zuidwesten van Geertruidenberg, was oorspronkeltjk de gemene weide van Geertruidenberg. In 1346 gaf Margaretha, gravin van Holland, de stad toestemming om dat gebied in erfcijns uit te geven.
  l Drossaers I, inv. nr. 620.
  Langzaam ontstond er een dorp. Er werd een koren- en rosmolen gebouwd, die in 1559 geheel in bezit kwam van de prins van Oranje en dat tot in de negentiende eeuw bleef.
  Onder Made behoorden de landen: Noord- en Zuideinde van de Middelmade, Noord- en Zuideinde van de Made, de Plukmade en de Vierendelen van de Wijngaard, Breda, Steenbergen en Oosterhout.
  NDR inv. nr. 767, folio 1074-1085.
  
  Made ontworstelde zich in 1795 aan de voogdij van de stad Geertruidenberg. Tot 1810 was het een afzonderlijke 'municipaliteit'. In 1810 werd Made bij Drimmelen en Standhazen gevoegd en sinds die tijd is dat een gemeente.
  F.A. Brekelmans, Een blik in de geschiedenis van Made bij haar zesde eeuwfeest 1346-1946 (Princenhage, 1946).
  
  De ambachtsheerlijkheden Drimmelen en Standhazen lagen tussen de heerlijkheden Zwaluwe en Geertruidenberg. De ambachtsheerlijkheden behoorden tot de Hoge Vierschaar van Zuid-Holland, maar ten aanzien van de gemene middelen tot Geertruidenberg. Drimmelen was tot 1421 een vrij groot dorp, maar leed zwaar onder de Elisabethsvloed. In de 18e eeuw stond er een dertigtal huizen. De visserij was de belangrijkste bron van inkomsten voor de inwoners van Drimmelen.
  NDR inv. nr. 765, folio 405, Tegenwoordige staat, VII, p. 229.
  De heer genoot de inkomsten uit alle tienden en de bieraccijns. Ganseweide was een gedeelte van Drimmelen dat ressorteerde onder het domein Geertruidenberg.
  NDR inv. nr. 765, folio 522.
  Buiten de zeedijk van de Emiliapolder lagen nog twee percelen land genaamd 'De Ribben' die ook bij Drimmelen hoorden. Onder Drimmelen behoorden verder:
  Prinsenpolder Achter de Huizen Worppolder Opperpolder of Witboom of Malleland Kerkepolder Heel en Moer Nagtegaal
  
  Standhazen was slechts 'een huis op de dijk'. Onder het grondgebied van Standhazen lag ook een stuk land genaamd 'De Grote Brand'.
  NDR inv. nr. 765, folio 632.
  Het schor Dombos gelegen onder de jurisdictie van Standhazen en ressorterend onder het domein van Geertruidenberg grensde aan Raamsdonk. Het was begroeid met gras, riet en biezen en werd geheel verpacht.
  In 1764 werd o.a. een stuk land genaamd 'De Aanwas' aangekocht om 'te dienen tot een uitweg (...) wanneer dezelve zal worden bekaayt'; NDR inv. nr. 765, folio 396.
  
  Het hele gebied van de Verdronken Waard van Zuid-Holland, dat zich uitstrekte over de grondgebieden van de heerlijkheden en ambachten Geertruidenberg, Drimmelen, Almonde, Dubbelmonde, Hooge Zwaluwe en Twintighoeven bestond, behalve uit water, ook nog uit aanwassen en (bedijkte) polders. Het waterstaatkundig beheer over het gebied was na de Elisabethsvloed van 1421 versnipperd geraakt. Na een overstroming in 1640 gaf de Domeinraad, de voornaamste ingelande in de verschillende polders, opdracht aan de landmeter M.C. van Inneveld een ringdijk om de polders te ontwerpen. In februari 1645 werd besloten tot bedijking over te gaan De bedijking werd nog datzelfde jaar voltooid, de nieuwe bestuursvorm liet nog even op zich wachten. Op 20 juli 1650 vaardigde Willem II ordonnantiën en statuten uit die het gehele gebied onder één bestuur moesten brengen. Uitvoering kwam pas in 1653 tot stand. De Emiliapolder maakte deel uit van de ambachtsheerlijkheden Drimmelen, Standhazen en Hooge Zwaluwe, de stad Geertruidenberg en het gebied van het dorp Made.
  W.A. van Ham, Het archief van het waterschap 'De Emiliapolder' (z.p. 1967).
  
  Een groot deel van het grondgebied van de heerlijkheid Geertruidenberg bestond dus uit water. Eeuwenlang bestond er onduidelijkheid over de grenzen in dit watergebied. De exploitatie van de visserij was echter een belangrijke inkomstenbron en er werd dus bij tijden een hevige strijd gevoerd over die begrenzing. Allereerst tussen de graaf van Holland (later de Staten van Holland), die de visserijrechten in het noordelijk deel van dit gebied bezat, en de Nassaus, die de visserijrechten in het zuidelijk deel bezaten. Maar ook waren er conflicten tussen pachters en vissers van het Zwaluwse domein en van het domein Geertruidenberg. In 1560 werden de grenzen vastgesteld door de landvoogdes Margaretha.
  Drossaers I, inv. Nrs. 717-720.
  Tegen het einde van de 16e eeuw kregen de vispercelen zelf ook een permanent karakter. Hierna was het decennialang min of meer rustig. In de 18e eeuw ontstonden er toch weer conflicten. Ditmaal werden zij veroorzaakt door problemen met de afwatering van het gebied dat steeds verder verlandde. De oude bolbakens die de grenzen aangaven, waren ten dele verdwenen. Regelmatig werden er landmetingen verricht. Om problemen zoals die in de 16e eeuw waren ontstaan te voorkomen vond er in 1756 een herijking plaats van de in 1560 vastgestelde grenzen.
  Zie o.a. NDR inv. nr. 4074. Voor een uitvoenge beschrijving van de metingen zie Martens, De zalmvissers van de Biesbosch. Een onderzoek naar de visserij op het Bergsche Veld 1421-1869 (Tilburg, 1993), pp. 79-83.
  Bestuur en rechtspraak
  Geertruidenberg was een hoge heerlijkheid, er werd recht gesproken in criminele en civiele zaken. In civiele zaken was beroep mogelijk bij het Hof van Holland. Als heer van Geertruidenberg stelde de prins van Oranje het stadsbestuur aan dat bestond uit een schout (crimineel en civiel), twee burgemeesters, zeven schepenen, een thesaurier en een secretaris. Schout, burgemeesters en schepenen vormden bovendien nog een 'Collegie' waarin de 'zaaken van belang over de burgerlijke regeering en geldmiddelen (moesten) verhandeld worden'. Een 'Oud Raad' bestaande uit de niet dienende regenten, raakte in onbruik. Schout en schepenen bestuurden de weeskamer.
  
  Made viel onder de jurisdictie van Geertruidenberg en er werd dus ook geen aparte schout benoemd: 'Schout, scheepenen en secretaris van Geertruijdenbergh exerceeren meede hunne Officie onder de Made'.
  NDR inv.nr. 767, folio 1074-1075. De opsomming in het 'Amptboek' (NDR inv.nr. 685 folio 419-420) doet anders vermoeden. Onder Made treffen we een opsomming van functies en functionarissen aan. Het gaat hier echter over de schout, secretaris en stokhouder van Geertruidenberg (en Made). Ook in de andere gevallen komen we dezelfde namen achter dezelfde functies in Geertruidenberg en Made tegen. Of we hier te maken hebben met aparte functies, al dan niet in personele unie uitgevoerd, of in een functie voor Geertruidenberg (en daarmee ook voor Made) moeten de commissiebrieven zelf uitwijzen.
  Het dorpsbestuur bestond uit twee gezworenen, een aantal 'geëde' mannen en 'de XV mannen'. Zij allen werden door het stadsbestuur van Geertruidenberg benoemd.
  F.A. Brekelmans, Een blik, pp.12-13.
  
  Drimmelen en Standhazen hadden samen één bestuur; schout, secretaris en ontvanger van de verpondingen werden door de heer aangesteld. De schout stelde de schepenen en de schutter, die tevens bode was, aan. Er waren twee geoctrooieerde marktschippers, die ook de twee veren exploiteerden. Elke twee jaar legde de schout van Drimmelen rekening en verantwoording af aan de commissaris van de raad in aanwezigheid van de schepenen.
  NDR inv. nr. 765, folio 407.
  
  Het bestuur van de Emiliapolder, dat eveneens door de heer werd benoemd, bestond uit een dijkgraaf en vijf heemraden (twee uit Zwaluwe, ieder een uit Geertruidenberg, Made en Drimmelen/Standhazen. Na 1679 waren er nog vier heemraden: uit elk kwartier één). De heer benoemde verder een penningmeester, een boekhouder, een opzichter en een (dijk-)bode. De penningmeester moest rekenschap afleggen aan de leden van de Domeinraad. De voornaamste taak van het polderbestuur was, naast de waterbeheersing in de polder, het beheer en onderhoud van de ringdijk. De belangrijkste bron van inkomsten werd gevormd door de polderlasten, de zgn. dijkschoten.
  Functionarissen die de heer van Geertruidenberg aanstelde: in Geertruidenberg:
  Schout
  NDR inv. nr. 685, folio 402v e.v. en inv.nr. 799, folio 35 e.v. Niet alle functies werden voortdurend ingevuld. Zo werd b.v. ' 's Lands medicine doctor' alleen in 1760 aangesteld (NDR inv.nr. 685, folio 415v.)
  Rentmeester der domeinen Rentmeester der geestelijke goederen Ontvanger der ordinaris en extraordinaris verpondingen Secretaris Stokhouder Majoor van de burgerij en wachtmeester Ondermajoor en havenmeester Conciërge van het Hof Gerechtsboden (twee) Controleur van de vis Koster
  Volgens een aantekening in de inhoudsopgave van NDR inv. nr.. 685, folio 55 werden schoolmeester en organist (van Geertruidenberg) aangesteld door de magistraat.
  Zieketrooster Vroedvrouw
  De bronnen spreken elkaar tegen: volgens NDR inv. nr.. 685, folio 409 werd de vroedvrouw aangesteld door de magistraat; in de opsomming die inv. nr.. 799, folio 37 geeft, wordt de vroedvrouw genoemd als aangesteld door de heer.
  Postmeester op Breda Dienaar van de justitie Tafelhouder van de bank van lening Gezworen meters van (Zijne Hoogheids wateren in) de Verdronken Waard in Zuid-Holland Tekenaar van (Zijne Hoogheids) visserijen in de Verdronken Waard in Zuid-Holland 's Lands medicine doctor (Bewoner van het Hof); in Made:
  Schout Dijkgraaf Secretaris Stokhouder Ontvanger der ordinaris en extraordinaris verpondingen Gerechtsbode Schoolmeester
  De functies koster, voorzanger en schoolmeester zowel in Made als in Standhazen/Drimmelen werden van 1665-1769 telkens in personele unie vervuld. NDR inv.nr. 685, folio 420 e.v.
  Koster Voorzanger in Drimmelen:
  Schout Dijkgraaf Secretaris Notaris Ontvanger der ordinaris en extraordinaris verpondingen Schoolmeester Schoolmeester op het Spui Koster Voorzanger Opzichter op het Verlaat op de Drimmelse Vaart
  Waarschijnlijk wordt hier bedoeld: het Groot-Verlaat.
  Geadmitteerde koren- en marktschippers van Drimmelen op Dordrecht en Rotterdam (twee); in Standhazen:
  Veelal werden de functionarissen benoemd in personele unie met dezelfde functies in Drimmelen.
  Dijkgraaf Schout Secretaris Notaris Ontvanger der ordinans en extraordmaris verpondingen in de Emiliapolder:
  Dijkgraaf Penningmeester Heemraden of gezworenen Boekhouder Opzichter van het Verlaat van de Emiliapolder Dijkbode
  Beheer
  De heer stelde een rentmeester aan om zijn rechten en goederen in het domein te beheren. Tot de belangrijkste taken van de rentmeester behoorden de openbare verpachting van de 'Domeinen en verdere inkomsten', het innen van de pachtpenningen en het tot betaling dwingen van onwillige debiteuren. De rentmeester werd geacht hiervan een nauwkeurige administratie te houden en jaarlijks 'pertinente Reekeningen, Bewijs en Reliqua (...)' over te leveren.
  NDR inv.nr. 4528.
  De visserijen in de Verdronken Waard vielen tot 1580 onder verantwoordelijkheid van de rentmeester van Oosterhout. Na 1580 werd het gebied van de (voormalige) ambachtsheerlijkheden Twintighoeven en Klein Waspik beheerd door de rentmeester van de Zwaluwe, ook het visserijbeheer in dit gebied kwam onder zijn verantwoordelijkheid. Het gebied van de verdronken ambachtsheerlijkheden Almonde en Dubbelmonde kwam samen met dat van Standhazen onder Geertruidenberg. De rentmeester van Geertruidenberg beheerde zo een belangrijk deel van de visserijen in dit gebied.
  
  In 1601 leverde Matthijs van Clootwijk twee rekeningen in: één als rentmeester over de visserijen in de Verdronken Waard van Zuid-Holiand '..die hij doet den selven sterffhuyze van allen pachten, visscherijen, molenen ende andere goedern tot sijnen ontfanck behoorende..' en één als rentmeester van de domeinen van Geertruidenberg '..die hij doet sijne Gen: Graeff Hendrick Fredrick van Nassau pantheere van Gheertruydenberch voorss. ..'. In de laatstgenoemde rekening werden inkomstenposten opgevoerd als: schoutambt, landpoorters en gravenchijns. Het was de achtste rekening in deze reeks (de andere rekening die Van Clootwijk indiende was de dertiende). In de rekening over het jaar 1604 kreeg Van Clootwijk opdracht de beide rekeningen samen te voegen.
  NDR inv. nr. 4237, folio 39v.
  
  Voor het beheer over de geestelijke goederen in het domein werd ook een rentmeester aangesteld. Na 1626 vormden de rentmeesters van het domein en van de geestelijke goederen een personele unie. De rekeningen werden tot 1783 wel afzonderlijk opgemaakt en ingediend. In 1784 stelde Ardesch, de griffier van de Domeinraad, voor de rekeningen voortaan te combineren.
  NDR inv. nr. 3970,15 juni 1784.
  
  Rentmeesters van de geestelijke goederen:
  Gegevens uit: serie rekeningen.
  Peter van Clootwijk, 1579-1583 (rentmeester van de rechten en goederen die toebehoorden aan de capitularen en zusters binnen Geertruidenberg). Dirck van Clootwijk, [..]-1602 (rentmeester van de geestelijke goederen gelegen onder de jurisdictie van Geertruidenberg).
  NDR inv.nr. 4038 (extractrekening 1603).
  Dirck van Teijlingen, 1603 en van 1623-1625. Voor de tussenliggende periode ontbreken gegevens. Van 1604-1605 was Dirck van Teijlingen rentmeester voor de zusters van St. Catharinadal betreffende de helft van haar landpachten, roggepachten en renten.
  
  Rentmeesters van het domein:
  Gegevens uit. serie rekeningen.
  Peter van Clootwijk, 1580-1585 Matthijs van Clootwijk, 1586-1610.
  Van 1594-1604 werden de rechten verbonden aan het 'pandheerschap van de hoge heerlijkheid' en de overige 'domeinrechten' (zoals de visserijen, de molenrechten en de pachtopbrengsten) apart beheerd. NDR inv.nrs. 4233-4237.
  Johan van Clootwijk, 1611-1625
  
  Rentmeesters van het domein en rentmeester van de geestelijke goederen:
  Gegevens uit: NDR inv.nr. 685 folio 405-406 en de series rekeningen.
  Carel van Beveren, 1626-1654. Christoff Carel, 1654-1668. Maurice Carel, 1668-1677 (vanaf 1658 adjunct en mede-rentmeester). Jacobus Hoogewerf, 1677-1689. Christoffel Tomer, 1689-1700. Pieter Vedrines, 1700-[1707]. Dingman Adriaan Dingmans, 1709-1711 (provisioneel). Gijsbert van Issem, 1711-1728 (van 1711-1719 substuut van Vedrines). Walterus van Heusden, 1728-1739. (Adriana Vereijk, weduwe van Walterus van Heusden, (1740-1741). Johan van Doorn, 1742-1782. Michiel Smits, 1783-1797. Petrus van Aelberg, 1798-[1810].
  
  Verantwoording van de inventarisatie
  De stukken betreffende de ambachtsheerlijkheden in de Verdronken Waard van Zuid-Holland werden tot ca.1590 apart geadministreerd. Drossaers bracht deze stukken dan ook onder in een aparte rubriek.
  Drossaers I,I, pp. 115-121: 'De ambachtsheerlijkheden en de visscherij in de Groote Waard'.
  Van 1592 tot 1602 werden inkomsten en uitgaven met betrekking tot Drimmelen, Almonde, Dubbelmonde, Twintighoeven, Standhazen en Klein Waspik opgenomen in de rekeningen van Hooge Zwaluwe. Hierbij ging het om de visserij in het gebied dat viel onder de jurisdictie van de Zwaluwe. Tegelijkertijd werden de inkomsten en uitgaven met betrekking tot 'de visserijen in de Verdronken Waard van Zuid-Holland aan de zuidzijde van de Oude Maas' (in ieder geval vanaf 1580) opgenomen in de rekeningen van Geertruidenberg. Vanaf 1638 werd het rentmeesterschap van de Zwaluwe in een adem genoemd met dat van Twintighoeven en Klein Waspik.
  In deze inventaris zijn de stukken die betrekking hebben op de voormalige ambachtsheerlijkheden Almonde en Dubbelmonde en de stukken met betrekking tot Drimmelen en Standhazen onder GEERTRUIDENBERG geplaatst, de stukken met betrekking tot Twintighoeven (en Klein Waspik) zijn geplaatst onder HOOGE EN LAGE ZWALUWE. Het is duidelijk dat er zeker in de periode 1580-1640 overlappen bestaan: in die gevallen wordt de onderzoeker aangeraden beide hoofdstukken te raadplegen. In een enkel geval zijn beschrijvingen pro memorie opgevoerd.
  
  De serie brievenboeken van de rentmeester behoort archivistisch gezien tot het archief van de rentmeester. De serie is echter op zeker moment opgenomen in het archief van de Domeinraad, vooralsnog is het moment waarop dit gebeurde evenals de reden waarom onbekend. De brievenboeken zijn naar hun aard geplaatst onder de rubriek ALGEMEEN.
  
  Van de oude eigendomsakten (oude inventaris Folio, FOL1059-1079, FOL1081-1083) werden de originelen door Drossaers al beschreven. De afschriften van deze stukken -vaak in veelvoud- bevonden zich nog tussen de stukken 'Nassause Domeinraad Folio'. In bijlage 1 zijn deze stukken opnieuw beschreven. Hierbij is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de beschrijvingen van Drossaers en voor zover mogelijk wordt een verwijzing naar inventaris- en regestnummers (in Drossaers) gegeven.
  
  Voor de korte periode (1600-1604) waarin jaarlijks twee rekeningen (een van domein en visserijen en een van de rechten betreffende de hoge heerlijkheid) werden ingediend, zijn geen aparte series gemaakt. Het leek overzichtelijker de rekeningen in een beschrijving op te nemen.
  
  Enkele stukken betreffende het patronaatsrecht en de tienden van de kerk van Raamsdonk werden in de oude inventaris 'Nassause Domeinraad Folio' beschreven onder de rubriek 'Geertruidenberg en Raamsdonk'. Deze rechten in Raamsdonk vielen echter niet onder de heerlijkheid of het rentmeesterschap van Geertruidenberg. Het leek dus juister deze stukken m een apart onderdeel te beschrijven.
  
  Verwante archieven
  Stukken betreffende Geertruidenberg, Drimmelen en Made en de visserij in de Verdronken Waard van Zuid-Holland over de periode 1581-1811 bevinden zich ook in:
  
  Rijksarchief in Noord-Brabant: Collectie Nassause Domeinen 1548-1810.
  
  Streekarchivariaat in de kring Oosterhout, *Bewaarplaats Geertruidenberg: Oud-archief van de gemeente Geertruidenberg, 1355-1811.
  
  *Bewaarplaats Made en Drimmelen: Oud-archief van de gemeente Made, 1694-1810. Oud-archief van de gemeente Drimmelen en Standhazen, 1668-1810.
  
  Streekarchief Nassau-Brabant, *Bewaarplaats Zevenbergen: Archief van de Emiliapolder, 1646-1971.
  - 5525 INVENTARIS
    
    5717 D BEHEER
    
    5845 6 Financiën
    
    6243 c Rekeningen van de rentmeesters van de domeinen en geestelijke goederen, 1783-1810 1783-1810
    
    6244 4582-4596 Van Michiel Smits, 1783-1797. 17 delen
    
    6251 4588 1789. Afgehoord 1791. 1791.
    
    6252 4589 1790. Afgehoord 1793. 1793.
    
    6253 4590 1791. Afgehoord. Met afschrift. 1794. 1794. 2 delen
    
    6254 4591 1792. Niet afgehoord.
    
    In tweevoud.
    
    6255 4592 1793. Afgehoord 1796. 1796.
    
    6256 4593 1794. Afgehoord 1796. 1796.
    
    6257 4594 1795. Afgehoord 1798. 1798.
    
    6258 4595 1796. Afgehoord 1799. 1799.
    
    6259 4596 1797. Afgehoord 1800. 1800.
    
    6260 4597-4606 Van Petrus van Aelburg, 1798-1806, 1810. 10 delen
    
    6261 4597 1798. Afgehoord 1802. 1802.
    
    6262 4598 1799. Afgehoord 1803. 1803.
    
    6263 4599 1800. Afgehoord 1804. 1804.
    
    6264 4600 1801. Afgehoord 1804. 1804.
    
    6265 4601 1802. Afgehoord 1805. 1805.
    
    6266 4602 1803. Afgehoord 1807. 1807.
    
    6267 4603 1804. Afgehoord 1808. 1808.
    
    6268 4604 1805. Afgehoord 1809. 1809.
    
    6269 4605 1806. Afgehoord 1810. 1810.
    
    6270 4606 1810. Afgehoord 1813. 1813.
    
    6271 d Financiële staten
    
    6272 4607 Staten van inkomsten en uitgaven van de domeinen en geestelijke goederen van Geertruidenberg, 1754-1810. 1 pak
    
    6273 7 Overige beheerszaken
    
    6274 4608 Ordonnantie van prins Maurits voor Dirck van Clootwijk, rentmeester van de geestelijke geannoteerde goederen, om alle achterstallige betalingen te innen. Met afschrift. 26 mei 1595. 2 stukken
    
    Het betreft hier achterstallige betalingen van inwoners van Oosterhout, Dongen, Terheijden, Raamsdonk, Waspik, Capelle, Sprang, 's-Gravenmoer, Besoyen, Dussen, Eethen, Meeuwen en Drongelen aan de capitularen en conventualen van Sint Catharinadal.
    
    6275 4609 Rapporten van de rentmeester betreffende de staat van de landen, riethillen, gorzen, aanwassen, platen en opslikkingen aan en in de Verdronken Waard van Zuid-Holland onder Geertruidenberg en de Zwaluwe. Afschriften en concepten. 1763-1766, 1768 en 1772-1784. 1 pak
    
    Deels opgemaakt door de landmeter P. Kleijn in opdracht van de rentmeester.
    
    6276 4610 Rapport van de staat van de landen en riethillen aan en in de Verdronken Waard van Zuid-Holland gelegen onder het domein Geertruidenberg, 1774.Met extract-notulen, 1775. 2 stukken
    
    6277 E ZORG VOOR HET ARCHIEF
    
    6278 4611-4612 Inventarissen van het domeinkantoor van Geertruidenberg, 1783 en 1811. 2 delen
    
    6279 4611 Met aanvullingen tot 1798. 1783. 1783.
    
    '.. geformeert (...) ingevolge de resolutie (...) van dato 5 Januari 1769.'
    
    6280 4612 1811. 1811.
    
    6281 AANHANGSEL: STUKKEN BETREFFENDE RECHTEN TE RAAMSDONK
    
    Het patronaatsrecht en tienden van de kerk van Raamsdonk werden door Willem van Duvenvoorde gekocht in 1335 Hij stichtte er 5 vicarieën in 1346. Via Johanna van Polanen kwamen deze rechten in handen van de Nassaus, zie Drossaers I, I, p.235.
    
    6282 4613 Stukken betreffende het patronaatsrecht en het tiendrecht van de kerk van Raamsdonk van de prins van Oranje, 1590, 1615-1642 en z.d. 1 omslag
    
    Aantekening in de archiefdoos: de (oude ) Folionrs 1096 VII, 1097 X en 1097 XI ontbreken.
    
    6283 4614 Vidimus van een akte van verkoop uit 1329 door Willem, graaf van Holland aan de inwoners en geërfden van het ambacht van Raamsdonk van een stuk grond, 23 mei 1597 1 charter
    
    6284 4615 Akte van belening door Maurits, graaf van Nassau, van de Heiligen Geest te Raamsdonk met negen morgen land bij de kerk in Raamsdonk en van vijf halve gaarden land in 't Meuleweer bij de kerk van Raamsdonk, 27 november 1606, met vernieuwing. Met afschrift. 11 augustus 1627. Charter met aanhangend zegel.
- 6285 III GEBOUWEN IN EN OM DEN HAAG
  
  Aanwijzingen voor de gebruiker
  In de registers van notulen van de Domeinraad (inv.nrs. 1-183) en evenzo in de repertoria op de notulen (inv.nrs. 637-679) treft men voortdurend ordonnanties van betaling voor leveranties, voor arbeidsloon en andere zaken van beheer: zoals bv. aanbestedingen n.a.v. bestekken van architecten voor vernieuwing van gebouwen en tuinaanleg, aanleg en onderhoud van tuinen en gebouwen, inspecties i.v.m. reparaties, inventarisatie van de inboedel. Zowel het Stadhouderlijk Hof als het Oude Hof, het Huis te Nieuwburg en de Oranjezaal zijn onder aparte trefwoorden te vinden.
  
  Kwesties als benoemingen, instructies en behandeling van zaken aangaande personeel, en ook toezicht en controle op onderhoud van gebouwen, dienstwoningen en tuinen, aankoop van goederen en controle op de boedel kan men aantreffen in de ingekomen stukken bij de Domeinraad (inv.nrs 286-557). Voor wat betreft het Stadhouderlijk Hof bevinden zich veel gegevens in het register van stukken betreffende het beheer van de hofhouding en de administratie van de prins van Oranje {inv.nr. 770).
  
  In het hier beschreven onderdeel van het archief van de Nassause Domeinraad berusten vooral stukken betreffende verwerving en beheer. De stukken van verwerving betreffende het Stadhouderlijk Hof zijn met name akten van transport met bijlagen betreffende de huizen en erven rondom het Stadhouderlijk Kwartier. Het Kwartier zelf werd vanouds door de Staten-Generaal bekostigd.
  
  In de rubriek beheer zijn o.a. boedelinventarissen en stukken betreffende verbouwingen, uitbreidingen en afbraak te vinden.
  Kaarten
  Stadhouderlijk Hof
  Collectie Hingman (VTHR) inv. nrs. S 330, S 332 en S 396. Oude Hof (Noordeinde)
  Collectie Hingman (VTHR) inv. nrs. 3315, 3317 en 4696. Huis te Nieuwburg
  Collectie Hingman (VTHR) inv. nrs. 2397-2400, S 392-394. Oranjezaal (Huis ten Bosch)
  Collectie Hingman (VTHR) inv. nrs. 4698-4700, 3322-3325, 3329-3334 en S 47
  
  Verwerving Het Stadhouderlijk Hof en Kwartier
  Aan het Hof van de Graven van Holland, gelegen aan het Binnenhof en het Buitenhof in Den Haag, was het een oud gebruik om de stadhouder, als plaatsvervanger van de graaf van Holland, aan het Hof te laten wonen.
  
  Na de dood van prins Willem van Oranje in 1584 koos prins Maurits Den Haag als residentie en bewoonde de appartementen aan de noordwestelijke kant van het grafelijk Hof tussen het Buitenhof en de Hofvijver.
  P. den Boer, 'Het huijs int noorteynde', het Koninklijk Paleis Noordeinde historisch gezien, (Zutphen, 1986), p. 18.
  Deze residentie, het zg. Stadhouderlijk Kwartier, werd door Maurits en diens opvolgers wel bewoond als stadhouder, maar het gebouw bleef het bezit van de Staten-Generaal. Ook verbouwingen en vernieuwingen werden door de Staten Generaal bekostigd. In 1632 liet Frederik Hendrik een inventaris opmaken van de inboedel en in de twee jaren daarna liet hij lijsten aanleggen van gekochte meubels, stoffen en goederen voor het Stadhouderlijk Kwartier.
  NDR inv. nr. 4680.
  De prins van Oranje bewoonde voornamelijk de verdiepingen langs de vijver en het Buitenhof; gelijkvloers lagen de vergaderzalen: voor de Staten van Holland langs de Vijver, voor de Gecommitteerde Raden aan het Buitenhof.
  Uit een 'Inventaris van de inboedel van het Stadhouderlijk Hof te 's-Gravenhage, 1757-1759
  Inventarissen, II, pp. 653-677: 'In deze inventaris wordt onderscheid gemaakt tussen Stadhouderlijk Hof en het Stadhouderlijk Kwartier.'
  blijkt, dat er in toenemende mate door de staat van hofhouding, die de prinsen van Oranje voerden, meer ruimte nodig was in de vorm van logementen en woningen voor gasten en familie, voor hofpersoneel, voor de gardes du corps, voor manege en stallen.
  Voor dit doel werden, vooral door prins Willem V, huizen, erven, stukken grond en stallen aangekocht in de omgeving van het Stadhouderlijk Kwartier. Deze aankopen vormden tezamen met het Stadhouderlijk Kwartier het Stadhouderlijk Hof, kortweg het Hof genoemd. De genoemde nieuwe aanwinsten waren:
  
  Het Hondenhuis in Den Haag, 1670, Laboratorium, 1750-1751, Huizen op het Buitenhof, gekocht achtereenvolgens in 1766, 1771, 1773 en 1789, Het huis van de Raad en Rekenkamer, 1767 en 1768, Manege en stal van de gardes du corps, 1769-1771 en 1782-1783; De manege, voorheen het klooster of de Franse sociëteit, 1770 en 1772, Het huis voor de compagnie gardes, 1773, 1777 en 1793.
  
  Op het huis op het Buitenhof
  A. ter Meer Derval, 'Namen van de opeenvolgende eigenaars der huizen, staande aan de Noord-, West- en Oostzijde van het Buitenhof van 1600 tot circa 1830' in: Jaarboek Die Haghe, ('s-Gravenhage 1941), p. 131.
  , in 1766 door prins Willem V van Oranje gekocht van de grafelijke familie Van Aumale rustte een fideïcommis van 19.300 gulden. Deze last werd in 1764 opgeheven.
  NDR inv. nr. 4624.
  
  Een fideicommis is een erfstelling 'over de hand' en kan doorgaan tot in de vierde graad.
  A.S. de Blecourt, Kort begrip van het Oud-Vaderlands burgerlijk recht, (Groningen, 1967), pp. 360-361.
  Dat houdt in, dat een erfenis van een onroerend goed door een bloedverwant wordt geërfd. De erfgenaam maakt gebruik van het eigendom, maar houdt het kapitaal in stand, b.v. in de vorm van obligaties. Het bezit blijft in de familie en mag niet aan vreemden worden doorverkocht: wilde de prins van Oranje het huis kopen, dan kon dit pas na ontslag van het fideicommis, dat er op rustte.
  Het Stadhouderlijk Hof, met als kern de verblijven van de stadhouder, het Stadhouderlijk Kwartier, wordt in verschillende boedelinventarissen beschreven.
  
  In een boedelinventaris opgemaakt in 1759 wordt het Hof als volgt ingedeeld:
  
  het kwartier van hare koninklijke hoogheid, met kamers, kabinetten, zaal en bibliotheek; het Kwartier van zijne hoogheid, met kamers en bibliotheek; het kwartier van prinses Caroline, met koepelkamer en garderobe; het stadhouderlijk kwartier, met muziekzaal, galerie, kamers, kabinet en portaal; de kamers van bibliotheek en rariteitenkabinet; zaal voor de assemblées, de maarschalkseetzaal; de eetkamer van de onderhofmeester; de secretarie; de kwartieren van de heren en dames en verdere bedienden en domestiquen van het hof, met kamers, kabinet, zolder, vertrekken van de gardes du corps; het kwartier van de kastelein, met kamers en zolder; de kwartieren van de bedienden buiten het Hof logerend, met kamers, eetzaal en zolder; de manege; het Valkhuis; het huis van de kamerdienaars op het Buitenhof, met kamers, zolder en stal.
  Inventarissen, II pp. 653-677. Zie ook deel III pp. 1-17, waar een inboedel-inventaris wordt besproken, opgemaakt in 1763. Ook hier is o.a. sprake van 't huis en de stal op het Buitenhof.'
  
  Het Stadhouderlijk Kwartier bestond in 1795 uit:
  
  observatorium, torenkamers, brandzolder, secretarie van de prins, kamers van commies en knechten; appartementen, genaamd 'princen quartier', de plankenkamer, de anti-chambre van de prinses, audiëntiekamers en slaapkamers, het geborduurde kabinet, het toilet-kabinet en het groene kabinet, de kamer van de edellieden, een witte zaal, de brigadierswacht, het wachtvertrek van de garde du corps, eetzaal en kabinet, de bibliotheek van de prinses, de kamers van Stamford en diens personeel, de kamers van prins Frederik, de blauwe kamer, de groene kamer, de bibliotheek, het Cabinet, garderobe knechts en zolder, de ordinaire eetzaal, buffetkamer, antichambres, muziekzaal, galerij, het Brabants kabinet, grote zaal, vogelkabinet, buffetkamer bij de muziekzaal; het zg. Singelhuis: twaalf kamers op de eerste verdieping, een kamer van de kamerdienaar van de prins, en een kabinet, negen kamers op de tweede verdieping en een kabinet, een beddezolder met kasten en kamertjes, de zg. kleine zolder, een tweede zolder met kast, een lange zolder met kasten; het oude 'Kinder Quartier:' drie kamers, kapelkamer, trap en draai-kamer, de keukenschrijvers-provisiekamer, de zilverkamer, de lardeerkamer, de braadkeuken, de hal, het groentehok, de broodkamer, het koper hok, het waterhok, koffers en kisten met inhoud; het Valkhuis: koetsen. op de Denneweg een jachtwagen.
  Zie NDR inv. nr. 4686.
  
  Direct nadat Willem V in januari 1795 naar Engeland was gevlucht betrokken de Fransen van de 'Convention Nationale' het Hof. Bovengenoemde inventaris van 1795 werd opgemaakt nadat deze Fransen het Hof weer hadden ontruimd en waren vertrokken. De meubels en goederen werden uitgezocht: in de inventaris wordt aangegeven wat 'van de Provintie van Holland' en wat 'van den Prince' is. Vóór maart 1795 werd het Stadhouderlijk Hof ingericht voor de Nationale Vergadering. In de trjd van Lodewijk Napoleon werd een gedeelte van het Hof gebruikt voor het ministerie van Financiën.
  Het Oude Hof (Noordeinde)
  Na de dood van Willem van Oranje in 1584 was het de bedoeling van de Staten en van prins Maurits om de weduwe Louise de Coligny met haar gezin in de nabijheid van de regering te hebben, vooral wegens de opvoeding van de jonge Frederik Hendrik. Na enige jaren ging Louise de Coligny in op dit verzoek en in 1592 huurden de Staten van Holland voor haar het Huis in het Noordeinde een patriciërswoning gebouwd door Willem Goudt in 1530, ook wel 'de huysinge van Brandtwyk' genoemd, naar een latere eigenaar. Temidden van buurhuizen met erven en tuinen, waaronder het Gasthuis met de Gasthuisweide, viel het huis op door de fraaie bouwstijl en de imposante voorgevel met twee karakteristieke torens.
  Den Boer, Het huijs, pp. 11-15.
  Maar het huis had nog niet het karakter van een prinselijk hof.
  In 1609 schonken de Staten-Generaal het huis aan Louise de Coligny en Frederik Hendrik in eigendom.
  NDR inv. nrs. 4643.
  In hetzelfde jaar kocht de prinses de Gasthuisweide en een aansluitend erf om de tuinen te kunnen uitbreiden. In de jaren 1611-1619 kocht Frederik Hendrik een aantal huizen en erven rondom het Huis in het Noordeinde om het gebouw te kunnen uitbreiden.
  NDR inv. nrs. 4644-4650.
  In 1620 overleed Louise de Coligny in Franknjk. Frederik Hendrik huwde Amalia van Solms in 1625. Zij betrokken het Stadhouderlijk Kwartier aan het Binnenhof. Het Huis in het Noordeinde werd sindsdien 'Het Oude Hof' genoemd. Het werd gebruikt voor feesten en als onderkomen voor hooggeplaatste en koninklijke gasten.
  Volgens de inventaris van 1632 was de indeling van het Hof in het Noordeinde:
  Zie NDR inv. nr. 4680.
  
  twee zalen en gaanderij; kwartier van de prinses met kamers, kabinet en garderobekamers; kwartier van de prins met kamers, kabinet en garderobekamers; het kwartier van de raad Nicaster, stalmeester en hofmeester van de prinses; enkele meubelzolders, waar meubels, schilderijen, tapijten en serviesgoed stonden opgeslagen (honderden stuks); logementen en kamers voor hofpersoneel en stalmeester.
  
  Na de dood van Frederik Hendrik betrok Amalia van Solms opnieuw het Oude Hof. Bij het verdelingsverdrag in 1732 werd het Oude Hof aan Pruisen toegewezen, maar prinses Anna van Hannover, weduwe van prins Willem IV kon het Hof in het Noordeinde in 1754 tegen een aanzienlijke vergoeding terugkopen. Het gebouw was verwaarloosd en werd hersteld onder leiding van architect D. van Stolk.
  Den Boer, P den, Het huijs, pp. 8 en 76.
  In 1768 kreeg architect P.W. Schonk opdracht tot verbouwingen.
  In 1795 werd het Huis in het Noordeinde in beslag genomen en gebruikt door generaal Pichegru en zijn staf. De Nassause Domeinraad bleef in de Franse tijd de belangen van de vorst in ballingschap behartigen, maar kon niet verhinderen, dat de onroerende goederen van het huis van Oranje aan de Repubhek der Verenigde Provinciën werden overgedragen. Ten behoeve van een openbare verkoop van de goederen op het Oude Hof werd in 1795 een inventaris opgesteld.
  NDR inv. nr. 4692.
  
  Na de komst van Willem I als soeverein vorst werd in 1814 door een speciale hofcommissie het besluit genomen het Oude Hof tot winterpaleis te verbouwen: het paleis in het Noordeinde.
  
  Aan de bewoning van het Huis in het Noordeinde waren voor de eigenaar, de prins van Oranje, enkele verplichtingen verbonden. Het was de bedoeling, dat de prins de doorgang van de Molenstraat naar de Gasthuisweide vrij liet voor de verschillende buren, zodanig dat er koetsen en wagens voor konden rijden. De sloot, gelegen langs de Gasthuisweide en het erf van de prins, was het eigendom van de prins. Hij diende als eigenaar ervoor te zorgen, dat de sloot bevaarbaar bleef 'om daardoor hout, turf, misse en andere nootdruftigheden, van en aan dezelve tuin, erve en huis te mogen voeren.'
  NDR inv. nr. 4660.
  
  De omheiningen langs sloot en doorgang moesten volgens strikte afspraken gemaakt zijn op nokhoogte zonder licht of opening; de prins had de zorg voor het onderhoud van muren en omheiningen. Wanneer een buur een speciale toestemming van de prins verkreeg om een stuk aan de muur te veranderen of de poort bij de doorgang te verhogen, dan werd daar tegelijkertijd een akte van non-prejudictie aan toegevoegd: d.w.z. dat de toestemming van de prins de betreffende persoon geen enkel recht gaf en deze dus niets ten nadele van de prins kon opeisen.
  NDR inv. nrs. 4647, 4660.
  Huis te Nieuwburg
  De ambachtsheerlijkheid van Rijswijk in de omgeving van Den Haag, die van 1474 tot 1557 het bezit van Nassau was geweest, werd in 1557 opgedragen aan de president van het Hof van Holland, mr. Cornelis Suis.
  NDR inv.nr. 768, folio 1463.
  
  Bij deze ambachtsheerlijkheid Rijswijk kocht prins Frederik Hendrik in 1630 van Philibert Vernatti een huis met landerijen, genaamd te Nieuwburg voor de som van 30.000 gulden. Vervolgens deed hij in de jaren 1630-1632 aankopen rondom het bezit te Nieuwburg, zoals twee huizen met erven, landerijen, berg en bebossingen, gelegen in de Plaspolder bij Rijswijk. Dit omvangrijke terrein
  NDR inv.nrs. 4667-4673.
  moest dienen voor de bouw van een nieuw buitenverblijf op de plek van het oude Huis te Nieuwburg van Vernatti. Met grote waarschijnlijkheid werd de Franse architect Jacques de la Vallee door Frederik Hendrik betrokken bij de bouw van dit hof.
  Den Boer, Het huijs, p. 33, zie ook: kaartnr. S 394 van de de sectie kaarten van het Algemeen Rijksarchief en R Vermeulen, 'Bouwgeschiedenis en beschrijving van het voormalig Huis te Nieuwburch te Rijswijk' in: Nederlandsche Historiebladen I (Utrecht 1938), p. 122.
  
  In 1633 werd de bouw aanbesteed en in 1634 waren de eerste paviljoens van het Huis te 'Nieuburch' volgens de betalingen n.a.v. de bestekken gereed: een Frans klassiek gebouw, symmetrisch ingedeeld. De tuinen werden geometrisch aangelegd, eveneens naar Frans voorbeeld. In 1636 werd met de afwerking van dakwerk, balustraden en hekwerk en de aanleg van vijvers en tuinen het nieuwe buitenverblijf voltooid.
  NDR inv.nr 4694.
  
  Na het overlijden van prins Willem III, koning van Engeland, in 1702, volgde er een erfeniskwestie met de koning van Pruisen, die voortduurde tot 1732. Gedurende die gehele periode bleven alle goederen onder beheer van de Domeinraad, die verantwoording schuldig was aan de Staten-Generaal. Bij het verdelingsverdrag in 1732 kreeg koning Frederik Willem I van Pruisen het Huis te Nieuwburg toegewezen. Uit vriendschapsoverwegingen deed Frederik van Pruisen echter afstand van Huis te Nieuwburg ten gunste van Willem IV.
  Inventarissen, I, Inleiding, pp. XXVII-XXVIII en XXXII.
  
  Het Huis te Nieuwburg werd volgens een contract van 1753 in dat jaar verhuurd aan graaf J.Golofkin, ambassadeur van de tsarina van Rusland.
  NDR inv.nr. 4698.
  
  In 1789 gaf de architect P.W. Schonk, in een rapport aan de prins, het advies om tot sloop van het verwaarloosde hof over te gaan, nadat hij dit had overlegd met de intendant A. Douglas en de rentmeester van het Westland A.G. Christ. Bovendien adviseerde hij om uit de opbrengsten van de verkoop van roerende goederen en landerijen een monument op te richten ter nagedachtenis aan de vrede die in 1697 in het Huis te Nieuwburg gesloten werd tussen Frankrijk, Spanje, Engeland en de Republiek, de zogenaamde 'Vrede van Rijswijk'.
  NDR inv.nrs. 4701,4617.
  
  Uit de resoluties van de Domeinraad blijkt dat in 1790 op grond van het advies van Schonk begonnen werd met de afbraak van het Huis te Nieuwburg, van de paviljoenen en de bijgebouwen.
  NDR inv.nr 666.
  De laatste stallen en het koetshuis werden verkocht in 1793.
  NDR inv.nr. 667.
  Op de plek van het Huis staat nu nog de 'naald van Rijswijk', het gedenkteken ter nagedachtenis van de vrede. Oranjezaal (Huis ten Bosch)
  Als gevolg van de vorstelijke levenswijze en de staat van hofhouding, die Frederik Hendrik en Amalia van Solms voerden, ontstond bij hen de behoefte aan een zomerresidentie niet ver van het Stadhouderlijk Hof. Zo ontstond, vooral op aandringen van Amalia het plan tot het bouwen van het Huis in het Bosch in 's-Gravenhage, naar ontwerpen van Pieter Post.
  Iventarissen, I, pp. 379-383.
  In 1645 kregen zij voor dit doel van de Staten van Holland een terrein van ruim 18 morgen ten geschenke; akkerland, weiland, 'valleye en wildernisse' gelegen aan de oostzijde van het Haagse Bos.
  NDR inv. nr. 4675.
  In September 1645 legde Elisabeth Stuart de Winterkoningin, de eerste steen van het Huis in het Bosch.
  M. Loonstra, "Het huijs int bosch", het Koninklijk Paleis ten Bosch historisch gezien, (Zutphen, 1985), pp. 23-24.
  Zij verbleef als gast samen met haar man Fredenk, keurvorst van de Palts en haar gezin en hofhouding op het Oude Hof in Den Haag.
  Fredenk Hendrik heeft de voltooiing van het Huis in het Bosch niet kunnen meemaken. Na zijn overlijden in 1647 liet Amalia de oorspronkelijke opzet en bestemming wijzigen: het accent kwam te liggen op de centrale hal, die onder leiding van Jacob van Campen werd ingericht als mausoleum. Hij liet de grote zaal versieren met schilderijen ter nagedachtenis aan de roemrijke daden van Fredenk Hendrik. Deze imposante zaal werd Oranjezaal genoemd. Op advies van Huygens, die vanaf het begin betrokken was bij de bouw, de inrichting en de decoratie, kreeg het gehele Huis in het Bosch de naam 'Orangesael'. Pas in 1654 werd het Huis ten Bosch in eerste opzet voltooid.
  
  Het schilderijenbezit van Fredenk Hendrik en Amalia van Solms was bijzonder omvangrijk. Zij bezaten o.a. werken van Rubens, Van Dyck, Rembrandt, Lievens en Honthorst. Hun hofschilder was Michiel van Mierevelt. Niet alleen in de Oranjezaal, maar ook in daartoe gebouwde galerijen in het Oude Hof en het Stadhouderlijk Kwartier vonden deze kunstwerken een plaats.
  
  Amalia bewoonde voornamelijk de Oranjezaal, afwisselend met het Oude Hof, tot haar dood in 1675. Bij de boedelscheiding in 1676 ging de Oranjezaal als gemeenschappelijk bezit over op haar dochters:
  
  de nakomelingen van de overleden dochter Louise Henriette, keurvorstin van Brandenburg: de beide prinsen van Brandenburg; Albertina Agnes, weduwe van Willem Fredenk van Nassau-Dietz; Henriette Catharina, vrouw van Johan George van Anhalt-Dessau; Maria, weduwe van Lodewijk Hendrik Maurits, paltsgraaf van Simmern. De tweede dochter, Albertina Agnes, verkreeg het vruchtgebruik van het Huis in het Bosch.
  Drossaers I, I, pp 325-377.
  
  Ook Zevenbergen dat het persoonlijk eigendom van de prinses was, vermaakte zij op deze wijze aan haar dochters. In 1703 werd bij testament van Willem III bepaald, dat jaarlijks een rente van 1000 gulden uit Zevenbergen werd bestemd voor het onderhoud van het Huis in het Bosch.
  NDR inv.nr. 4704.
  
  Bij de nalatenschap van Willem III ontstond een erfeniskwestie, veroorzaakt door het vroegere testament van Amalia van Solms. Fredenk I van Pruisen, zoon van de oudste dochter Louise Henriette eiste zijn deel van de erfenis op. Bij het verdelingsverdrag in 1732 werd zijn eis ingewilligd en kreeg hij het Huis ten Bosch toegewezen. Uit vriendschapsoverwegingen schonk deze het aan Willem IV van Oranje.
  
  Aangezien het gebouw was verwaarloosd, maakte Willem IV plannen voor restauratie en de aanbouw van twee nieuwe vleugels. De architect D. Marot kreeg in 1733 opdracht een ontwerp te maken. In 1734 werd de bouw van de beide zijvleugels aanbesteed: hierbij werd de architect Coulon belast met de inspectie en begeleiding van het werk. Deze had echtereen slechte verhouding met de thesaurier Duncan en met Marot: ze vonden, dat Coulon onnodig hoge kosten maakte. Coulon kreeg de steun van de werklieden.
  NDR inv.nr. 4705.
  In 1735 werd de bouw halverwege de eerste vleugel gestaakt. Pas in 1747, na de verheffing van de prins tot stadhouder van alle gewesten, werd de bouw opnieuw gestart. Bovendien kocht Willem IV in 1748 twee hofsteden, het Kleine Loo en het Oude Loo, met erven, boerenwoningen, stallen, weiland en hooiland, grenzend aan het terrein van het Huis in het Bosch.
  NDR inv.nrs. 4677,4707.
  De hofstede het Oude Loo werd weer verkocht in 1786.
  De Oranjezaal en het Kleine Loo werden in 1795 door de Fransen in beslag genomen en later geschonken aan het Bataafse volk, waardoor het onder nationaal beheer kwam. De vele goederen werden opgeslagen en geïnventariseerd. Veel werd verkocht, maar de schilderijen werden buiten de verkoop gehouden.
  NDR inv.nrs. 4618 en 4709-4710.
  Na een staatsgreep werden door Daendels in 1798 leden van het Uitvoerend bewind en leden van de Volksvertegenwoordiging tijdelijk opgesloten in het Huis ten Bosch, waarvan de ramen waren geblindeerd.
  J.J. Mostard, Den Haag Oranje residentie (Den Haag, 1980), 106-107, en E.M.Ch.M. Janson, Kastelen in en om Den Haag, (Den Haag, 1971), pp 21-22.
  
  Nadat van verschillende andere verblijven van de prins van Oranje meubels en schilderijen naar het Huis in het Bosch waren getransporteerd, opende men in 1799 een Nationale Kunstgalerij, bestaande uit de Oranjezaal, de Chinese Kamer en de zuidelijke of Haagse vleugel.
  NDR inv.nrs. 4711-4719.
  Het resterend gedeelte van het gebouw werd enige jaren als hotel gebruikt voor hoge gasten.
  Vanaf 1805 gebruikte eerst R.J. Schimmelpennick tijdens zijn eenhoofdig bewind het Huis in het Bosch als verblijf.
  NDR inv.nrs. 4716-4717.
  Daarna werd het bewoond door koning Lodewijk Napoleon en na herstelwerkzaamheden kreeg het tenslotte onder koning Willem I het karakter van een paleis: het Huis ten Bosch. Beheer Stadhouderlijk Hof
  Het financiële beheer viel onder de verantwoordelijkheid van de thesaurier-generaal. Een kastelein voerde de directie van het Hof en verzorgde de wekelijkse inkomsten en lasten. Hij bewoonde de 'Casselenije' naast de grafelijke zalen. Voor de tuinen en stallen was een opzichter aangesteld. Een hofarchitect hield toezicht op de toestand en staat van gebouwen en tuinen. Door de prins benoemde functionarissen:
  NDR inv. nr.. 686, folio 679-683.
  
  Controlleur van de grafelijkheidsgebouwen, de architect Wapen of stempelsnijder Horlogemaker Timmerman en schrijnwerker Commies van het Cabinet Klerk van het Cabinet Drukkers en leveranciers Planbewaarder van de landkaarten en militaire stukken Bibliothecaris Messemaker Opzichter van de tuinen en menagerieën Pompmaker en leidekker Commies of boekhouder Glazenmaker Metselaar
  Het Oude Hof (Noordeinde)
  Het financiële beheer viel onder de verantwoordelijkheid van de thesaurier-generaal. Een intendant voerde de directie van het Hof en verzorgde de wekelijkse inkomsten en lasten. Er was een kastelein of huismeester voor de verzorging van het Hof. Voor de tuinen waren een hovenier en twee knechten aangesteld. Voor onderhoud en verbouwingen aan het gebouw had de hofarchitect de leiding, een opzichter voerde het werk uit.
  
  Door te prins te benoemen functionarissen:
  
  Architect Intendant van het Huis Controlleur en opzichter van de werken Kastelein Hovenier Portier Twee permanente knechten
  Huis te Nieuwburg
  Een opzichter voerde de directie van het Huis. De conciërge verzorgde de maandelijkse rekeningen en diende de maandstaten in bij de thesaurier. Het financiële beheer viel rechtstreeks onder de thesaurier-generaal en niet onder een rentmeester.
  NDR inv.nr 1041, folio IIc LXXX van de rekening van de thesaurier.
  
  Uit de archiefstukken blijkt, dat in de periode rond 1790 en later de rentmeester van het Westland betrokken werd bij bepaalde beheersactiviteiten, zoals bij verkoop - b.v. houtverkoop - en verpachting van goederen, landerijen en visserij en bij inspectie.
  
  Door de prins te benoemen functionarissen:
  NDR inv.nr. 687, p.469.
  
  Directeur en opzichter Conciërge en ontvanger van de inkomsten Plantagemeester Hovenier Fontainier en grottier
  Oranjezaal (Huis ten Bosch)
  Het financiële beheer viel onder de verantwoordelijkheid van de thesaurier-generaal. Op het Huis ten Bosch was een conciërge benoemd. Voor de tuinen was een hovenier aangesteld. Bovendien hadden de beide hofsteden een hovenier. Voor onderhoud en herstelwerkzaamheden aan de hofsteden waren een metselaar, timmerman en glazenmaker aangesteld. Door de prins te benoemen functionarissen:
  NDR inv. nr.. 687, folio 513-514.
  
  Conciërge Hovenier Hovenier op het oude Loo Hovenier op het kleine Loo Brandmeester of opzichter van de brandspuit Timmerman op het oude Loo Metselaar op het oude Loo Glazenmaker
  
  Elders berustende stukken
  Ook bij het Koninklijk Huisarchief berusten stukken betreffende het Hof en de andere huizen in Den Haag en omgeving, b.v. in het archief van Willem I, prins van Oranje, koning der Nederlanden, 1772-1859, en in het archief van de Intendance der koninklijke paleizen te 's-Gravenhage na 1816.
- 6419 IV IJSSELSTEIN
  
  Aanwijzingen voor de gebruiker
  Op een enkele uitzondering na dateren de stukken in dit hoofdstuk van na 1581. De stukken van voor die tijd zijn geïnventariseerd door dr. S.W.A. Drossaers. In de inleiding beschrijft zij uitgebreid de lotgevallen van de domeinarchieven van het huis Egmond, waaronder die van IJsselstein.
  Drossaers II. De leenregisters echter berusten in het Rijksarchief in de provincie Utrecht.
  
  Oorzaken van verlies van archieven, naast calamiteiten als brand of waterschade, kwamen voort uit ambtelijk handelen. Om verschillende redenen hielden ambtenaren stukken uit hun ambtsperiode vaak onder zich waardoor de kans op verspreiding en verlies niet uitgesloten was. Zo deden ook de drosten Pieter Benjamin en Joachim Ferdinand de Beaufort. De omvangrijke hoeveelheid stukken die zij tijdens de uitoefening van hun ambt onder zich hadden werd, na hun overlijden niet aan de Domeinraad teruggegeven maar bij de familie bewaard. Deze stukken zijn nu te vinden in het familiearchief De Beaufort.
  E.P. de Booy, Inventaris van het archief van de familie De Beaufort, 1556-1976 (Utrecht, 1985), inv. nrs. 1525-1695.
  Een ander verlies werd geleden in 1949. Door de toenmalige Algemene Rijksarchivaris werd een groot gedeelte van het domeinarchief van IJsselstein in het Rijksarchief in de provincie Utrecht gedeponeerd.
  VROA (1949), p. 30. Idem (1950), p. 68.
  Van deze verzameling bestaat een globale inventaris.
  C.D. van der Dussen, Archivalia betreffende de goederen behorende onder het Leenhof en de rentmeester van de heren van IJsselstein (Utrecht, 1950).
  
  Verwerving De baronie
  Onder de baronie van IJsselstein waren het kasteel en de stad van die naam, Benschop en Noord-Polsbroek begrepen. De eerste bezitters van de goederen en rechten van deze baronie waren leden van de familie Van Amstel. Door het huwelijk in 1330 van Jan I van Egmond en Guyotte van Amstel kwam IJsselstein aan het huis Egmond om door het huwelijk in 1551 van prins Willem van Oranje en Anna van Egmond, eveneens een erfdochter, over te gaan op het huis Oranje-Nassau.
  Voor uitgebreide gegevens over de vererving van Egmondse goederen op de families Amstel en Egmond zie onder meer: R. Fruin, 'De vrije heerlijkheden gelegen in het grensgebied tusschen Gelderland, Holland en Utrecht' in: Verslagen en mededelingen van de Vereeniging tot uitgaafder bronnen van het Oud-Vaderlandsche Recht. 8 (Utrecht, 1934), pp. 354-358.
  Na het overlijden van Anna in 1558 erfde Philips Willem de bezittingen van zijn moeder. Zijn vader werd voogd, eerst omdat hij minderjarig was en later wegens zijn gevangenschap in Spanje. Na de moord op Willem van Oranje werd Maria van Nassau door de Staten-Generaal gemachtigd om de Burense goederen, waaronder IJsselstein, te beheren voor haar broer prins Philips Willem. Nadat Philips Willem in 1618 was overleden, vererfden naast de Nassause ook de Burense goederen op zijn halfbroer Maurits. Het kinderloos overlijden in 1702 van stadhouder-koning Willem III gaf aanleiding tot langdurige geschillen over de verdeling van diens nalatenschap. Partijen in dit geschil waren de Friese stadhouder graaf Johan Willem Friso en Frederik I koning van Pruisen. In 1712, ver voor de uiteindelijke regeling van het geschil, werd de baronie toegewezen aan prins Willem IV die dit domein als douarie aan zijn moeder Maria Louise van Hessen-Kassel gaf. Daar zij haar zoon overleefde vererfde de baronie bij haar dood in 1765 op haar kleinzoon prins Willem V. In de Bataafs-Franse tijd werden de goederen van de prins van Oranje genationaliseerd. Na als voormalige baronie heen en weer geschoven te zijn tussen verschillende toen bestaande departementen, werden IJsselstein, Benschop en Noord-Polsbroek in 1814 als aparte gemeenten gevoegd bij de provincie Utrecht.
  Bij de stad lag het kasteel IJsselstein. De heren van IJsselstein uit de families Egmond en Oranje hebben spaarzaam van dit huis gebruik gemaakt. Ten tijde van de Republiek diende het kasteel als woning van de drost. De Fransen gebruikten het als kazerne voor hun soldaten. In 1812 werd het kasteel door Domeinen verkocht aan de familie Strick van Linschoten om in 1887 verkocht te worden voor de sloop. Alleen de hoektoren bleef gespaard.
  Zie in: Kastelen en ridderhofsteden in de provincie Utrecht, onder auspicien van de Stichting Utrechtse Kastelen, 1995.
  De geestelijke goederen
  Voordat sprake was van IJsselstein lagen in dit gebied andere gerechten waarvan de namen nog bekend zijn, zoals Achterveld, Meerlo en Over-IJssel of IJsselveld. Deze gerechten behoorden tot het kerspel Eiteren.
  J J. de Geer, 'Eiteren en IJsselstein' in: Bijdrage tot de geschiedenis en oudheden der provincie Utrecht (Utrecht, I860), pp. 13-19, 29-34 en verder.
  De kerk aldaar was gewijd aan O.L. Vrouwe Hemelvaart. Na de stichting van IJsselstein werd deze kerk door Gijsbrecht van Amstel overgebracht naar IJsselstein waar zij in 1309 gewijd werd aan de heilige Nicolaas. In Eiteren bleef een kapel bestaan met een vicarie, gewijd aan de Heilige Maagd en gesticht door Agnes, weduwe van ridder Werenbold de Vlaming.
  De Geer, Eiteren en IJsselstein, pp. 30-31 en 175.
  Ten tijde van de Republiek bleef deze kapel een bedevaartsoord.
  Eveneens in Eiteren lag het klooster van Onze Lieve Vrouwenberg, ook wel Onze Lieve Vrouw op de Berg genoemd, van de orde der cisterciënzers. Dit klooster was in 1342 gesticht door Gijsbrecht van IJsselstein en diens zoon Arnoud.
  Drossaers II inv.nrs. 95-100.
  Uit een afschrift van een akte blijkt dat Arnoud van Egmond rond 1399 'in onssen nieuwer stede van IJselsteijn' nog een klooster had gesticht. Dit klooster behoorde tot de orde van St. Bernardus.
  J.A. Jaeger, Handschriften Derde Afdeling tot en met 1950 ('s-Gravenhage, 1968), inv. nr. 765, zie ook NDR inv.nr 4822.
  Voor zover bekend wordt de stichting van dat klooster nergens genoemd. De confiscatie van de goederen van de kerken en kloosters in de baronie van IJsselstein vond plaats tussen 1577 en 1578 waarna ze gevoegd werden bij de domeinen van de prins van Oranje. Grondgebied en benaming
  De in de Lopikerwaard tussen Holland en Utrecht gelegen baronie van IJsselstein omvatte naast het kasteel IJsselstein de stad met het schoutambt van die naam en de ambachten Benschop en Noord-Polsbroek.
  
  De stad IJsselstein ligt aan de IJssel en werd begrensd door het land van Montfoort ten noorden, het Nedereinde van Jutphaas en het gebied van Vreeswijk ten oosten, Lopik en Zuid-Polsbroek ten zuiden, en Vlist en Bonrepas ten westen. Tot het schoutambt behoorden de polders Broek, Neder-Oudeland, Over-Oudeland, IJsselveld en Hoge Biezen. Van al deze polders is het Broek of de Broekpolder de grootste. Lage Biezen, Achtersloot, Meerlo en Broek zijn gedeelten van deze polder. IJsselstein dankt haar naam aan de IJssel en het kasteel, de stenen burcht aan de IJssel, letterlijk IJsselstein.
  
  Het ambacht Benschop omvatte het dorp en de polder van die naam en werd begrensd door Willeskop ten noorden, IJsselstein ten oosten, Lopik ten zuiden en Polsbroek ten westen De oorspronkelijke naam Benscoop, later Benskop of Benschop, werd bijna altijd op dezelfde manier geschreven. Benschop betekent de koop van Benno. Waarschijnlijk was deze, overigens onbekende, Benno de eerste die toestemming kreeg om aldaar land te ontginnen.
  
  Het ambacht Noord-Polsbroek werd in het oosten begrensd door Benschop, ten zuiden en westen door Zuid-Polsbroek en ten noorden door Hoenkoop en Willeskop. De wetering die Noord-Polsbroek scheidt van Zuid-Polsbroek werd rond 1289 gegraven. De scheiding van Polsbroek in een noordelijk en een zuidelijk gedeelte dateert echter al van voor die tijd.
  Drossaers II, inv. nr. 82, A. Johanna Maris, Uit de geschiedenis van Polsbroek, in Jaarboek Oud Utrecht (1944), p. 25.
  Behoudens spellingsvarianten heeft Polsbroek altijd dezelfde naam gehad. De betekenis van deze naam is niet precies bekend. Mogelijk betekent hij zoveel als hoge plek in laagland of eilandje in het moeras.
  H.J. Moerman, Nederlandse plaatsnamen. Een overzicht (Leiden, 1956), pp. 43 en 183.
  Rechten en bevoegdheden
  Het kasteel van IJsselstein met het omliggende land was een Hollands leen. De bezittingen van de baronie waren voor een deel leenroerig aan Amstel en voor een ander deel aan Cuijk. Na de moord op graaf Floris V verbeurden de heren van Amstel hun goederen aan de graaf van Holland. De Cuijkse lenen werden in 1327 aan de graaf verkocht waardoor de gehele baronie een Hollands leen werd.
  Voor een gedetailleerde beschrijving van de herkomst en de verwerving van de verschillende onderdelen van de baronie door de graven van Holland, zie onder meer Drossaers II, I, pp. 2-5.
  Aan de macht van de heren van IJsselstein wordt toegeschreven dat de invloed van het gewest Holland op de baronie gering is geweest. Zo had het Hof van Holland geen zeggenschap in de baronie
  IJsselstein was, evenals Buren en Leerdam, een vrijstad. Brieven van vrijgeleide zijn te vinden in NDR inv. nrs. 4723-4726. Zie ook M Gijswijk-Hofstra, Wijkplaatsen voor vervolgden. Asielverlening in Culemborg, Vianen, Buren, Leerdam en IJsselstein van de 16de tot eind 18de eeuw (Dieren, 1984).
  en werden alleen bij uitzondering aan Holland belastingen betaald.
  Drossaers, Tweede Deel, inv. nr. 46, NDR inv. nr. 4752, P.A. Meilink, bewerkt door H.J.Ph.G. Kaajan, Inventaris van de archieven van de Staten van Holland vóór 1572 ('s-Gravenhage, 1993), inv. nr. 846.
  Philips II erkende de baronie in 1556 als souvereine heerlijkheid waardoor zij in haar vrijheid werd bevestigd. Als zodanig werd met de Staten-Generaal in 1585 overeen gekomen dat jaarlijks een vast bedrag betaald zou worden als bijdrage in de oorlogslasten. Met wisselend succes is getracht om in vredestijd onder deze regeling uit te komen.
  NDR inv. nr. 4755. Zie ook R. Fruin, 'De vrije heerlijkheden', pp. 362-363.
  
  Het bestuur van de baronie was samengesteld uit een college waarin zitting hadden de drost, als vertegenwoordiger van de heer, en de schouten van IJsselstein, Benschop en Noord-Polsbroek De rentmeester woonde de vergaderingen bij maar maakte daar officieel geen deel van uit. In dit bestuurscollege werden zaken behandeld die de gehele baronie betroffen.
  De meeste gegevens zijn ontleend aan W.F.J. den Uyl, De Lopikerwaard, Deel I: Dorp en kerspel tot 1814 (Utrecht, 1963).
  
  Als vrije en hoge heerlijkheid werd recht gesproken in civiele en criminele zaken. Tot 1602 was beroep mogelijk bij het Leenhof van IJsselstein, daarna alleen bij de Nassause Domeinraad.
  De uit zes banden bestaande rol van het Leenhof, 1543-1601, bevindt zich in het Rijksarchief in Utrecht, Collectie Nassause Domeinraad, IJsselstein, inv. nrs. 227.1-227.6.
  
  De zaken die de waterstaat betroffen werden geregeld door het hoogheemraadschap van de Lekdijk-Benedendams.
  
  Wanneer IJsselstein stadsrechten heeft gekregen is niet precies bekend. In een akte van 1331 worden de inwoners van IJsselstein al poorters genoemd.
  Drossaers II, I, p. 3.
  De stad werd bestuurd door de drost en de schout als vervangers van de heer, en twee burgemeesters. Hoewel de rentmeester geen deel uitmaakte van het stadsbestuur woonde ook hij alle vergaderingen bij. De invloed van de vroedschap op het stadsbestuur was in de loop der eeuwen nagenoeg verdwenen. Ten tijde van prinses Maria Louise werd de vroedschap gedeeltelijk in haar oude bevoegdheden hersteld.
  R Fruin, 'De vrije heerlijkheden', p. 362.
  
  De prins van Oranje stelde in IJsselstein de volgende functionarissen aan:
  Deze lijst is ontleend aan het Ambtboek, NDR inv. nr. 686, folio 437 recto-466 verso.
  
  Collecteur van de quotisatie Conciërge Drost Dijk-en watergraaf en heemraad van Bijleveld en Marendijk Franse kostschoolhouder Franse kostschoolhoudster van jonge dochters Gerechtsbode Griffier van de lenen Heemraad van het land van IJsselstein en de Lopikerwaard Hovenier van het kasteel Keurmeester Koster van de Nicolaaskerk Lector humaniorum literarum Leenbode Medicinae doctor over de baronie Notaris Ontvanger van de contributiepenningen Ontvanger van de omslagen over de vijf polders Opzichter van de plantages Organist Portier van de Benschopperpoort Procureur voor het gerechtshof Rector van de Latijnse school Rentmeester van de domeinen Rentmeester van de geestelijke goederen Schoolmeester Schout Secretaris Stadhouder van de lenen Stads doctor Tafelhouder van de Bank van Lening Voorzanger
  
  Benschop werd bestuurd door een schout en twee burgemeesters. Evenals in IJsselstein was de invloed van de magistraat en de schepenen of gezworen heemraden te verwaarlozen. Besluiten konden alleen worden uitgevoerd na goedkeuring door de drost en de rentmeester, die de vergaderingen meestal bijwoonden. De schepenbank berechtte de civiele zaken. Criminele zaken werden aanhangig gemaakt voor de schepenbank in IJsselstein. Appel was mogelijk op het Leenhof van IJsselstein. In 1602 gingen zaken in beroep over op de Domeinraad.
  
  In Benschop stelde de prins van Oranje de volgende functionarissen aan:
  Deze lijst is ontleend aan het Ambtboek, NDR inv.nr. 686, folio 44verso-449recto.
  
  Armmeester van de grote armen Collecteur of ontvanger van de verpondingen en omslagen Gerechtsbode Koster Schoolmeester Schout Secretaris Stokhouder Voorzanger
  
  Het bestuur van Noord-Polsbroek had veel overeenkomst met dat van Benschop. Ook hierlag het bestuur hoofdzakelijk in handen van de magistraat, bestaande uit de schout en twee burgemeesters, en was de invloed van de schepenen gering. De besluiten die de schepenbank nam konden alleen na goedkeuring door de drost en de rentmeester worden uitgevoerd. Noord-Polsbroek had een gerecht voor civiele zaken. Evenals in Benschop werden criminele zaken berecht voor de schepenbank in IJsselstein en kon tot 1602 geappelleerd worden aan het Leenhof. Daarna ging de behandeling van zaken over op de Domeinraad.
  
  In Noord-Polsbroek stelde de prins van Oranje de volgende functionarissen aan:
  Deze lijst is ontleend aan het Ambtboek, NDR inv.nr. 686, folio 451recto-452verso.
  
  Collecteur of ontvanger van de verpondingen en de gemene omslagen Gerechtsbode Rooms armmeester Schout Secretaris Stokhouder
  Beheer
  Het beheer van de baronie lag in handen van de rentmeester. Naast de inkomsten uit de domeinen was hij ook verantwoordelijk voor die uit de kapittel- en kloostergoederen.
  Uit de rekeningen valt niet op te maken of de inkomsten afkomstig waren van de goederen van een of meerdere kloosters. Dat er meer kloosters waren blijkt alleen uit retroacta. Zie NDR inv.nr. 4819-4822.
  
  Tevens was hij griffier van de lenen en ontvanger van de beden. Tot 1734 waren er drie series rekeningen: namelijk van de domeinen, het kapittel en van de kloosters. In de kapittel rekeningen werden ook de inkomsten uit vicariegoederen verantwoord. In 1735 werd besloten de rekeningen samen te voegen met als reden de onduidelijke herkomst van de goederen. De rentmeesters waren verplicht de rekeningen zelf naar de Rekenkamer van de Domeinen te brengen om te worden afgehoord. Deze Rekenkamer was eerst gevestigd in Breda. Philips van Hohenlohe, de echtgenoot van Maria van Nassau, richtte in 1603 in Buren een eigen Rekenkamer op voor het beheer van de Egmondse goederen. Hierdoor zijn stukken over IJsselstein, ongeveer over de periode 1584 tot 1619, gemengd geraakt met die van het domein Buren.
  Drossaers II, I, pp. VII-VIII. Zie ook deze inventaris Domein Buren.
  
  In 1609 nam prins Philips Willem het beheer van al zijn goederen in eigen hand en vestigde hij zijn Rekenkamer weer in Breda. Na zijn dood in 1618 werden alle rekeningen afgehoord bij de Rekenkamer te 's-Gravenhage die tot het einde der republiek daar gevestigd was.
  Drossaers I,I, p. XII.
  
  Rentmeesters van de domeinen van IJsselstein
  
  De gegevens zijn ontleend aan de serie rekeningen. Een nieuwe rentmeester was verplicht om voorin zijn eerste rekening zijn commissie af te schrijven. Bij verzuim werden zij vaak door de Domeinraad gemaand dit in de eerstvolgende rekening te herstellen.
  
  Herman van den Steen (1582)-1598. Eric Dimmer [1599]-[1621]. Willem Dimmer 1621-1636. Jan Dimmer 1637-1678. Hendrik Laurens Spiegel 1679-1685. Jacques de Gruijter 1686-1693. Adriaan van Schuijlenburg 1704-1731. Johan Marchand, substituut, 1694-1703. Adriaan Maas 1732-1734. Rentmeesters van de geestelijke goederen Herman van den Steen (1582)-1598. Eric Dimmer [1599]-[1621]. Willem Dimmer 1601-1636. Jan Dimmer 1637-1678. Hendrik Laurens Spiegel 1679-1685. Jacques de Gruijter 1686-1693. Adriaan van Schuijlenburg 1704-1731. Johan Marchand, substituut, 1694-1703. Adriaan Maas 1732-1734. Rentmeesters van de domeinen en geestelijke goederen Adriaan Maas 1735-1744. Jan Graves 1745-1764. Pieter van der Meulen, wrn. 1764-1768. Cornelis Johannes van Affelen Codde 1769-1797. Theodorus Bijmholt 1798-1811.
  
  Bij Samenwerking archiefzorg Lopikerwaard van de gemeenten Lopik, Oudewater en IJsselstein zijn onder andere de archieven van de baronie en het stad IJsselstein in beheer. Dit omvangrijke archief is geïnventariseerd door mr. R. Fruin.
  R. Fruin, 'Inventaris van het archief der gemeente IJsselstein van de oudste tijden tot de invoering van het Franse bestuur, (1285)1447-1811', in: Verslag over oude gemeente en waterschapsarchieven in de provincie Utrecht over 1892. Bijlage E, pp. 1-127.
  Na de laatste gemeentelijke herindeling werden Benschop en Polsbroek
  In 1857 werden de gemeenten Noord- en Zuid-Polsbroek opgeheven en samengevoegd tot de nieuwe gemeente Polsbroek. Zie Maris, Polsbroek, p. 66.
  bij Lopik gevoegd waardoor ook de archieven van deze gemeenten bij archiefzorg Lopikerwaard bewaard worden.