Eerste departement | Buren, Leerdam, Culemborg, IJsselstein, Soest, Baarn, Dieren, Het Loo, Bentheimse goederen, Oranjewoud, Leeuwarden, Ameland, Bredevoort, Groningen. |
Tweede departement | Liesveld, 's-Gravenzande, naaldwijk, Monster, Wateringen, Honselersdijk, Niervaart, de Zwaluwen, Geertruidenberg, Zevenbergen, Kruisberg (bij Santpoort), Oranjezaal (huis Ten Bosch), huis Ter Nieuwburg (te Rijswijk), Oude Hof (Paleis Noordeinde), het Hof te Den Haag (aan het Buitenhof). |
Derde departement | Veere, Vlissingen, Noord-Beveland, St. Maartensdijk, Scherpenisse, Hulsterambacht. |
Driejaarlijks toezicht | Diest, Zichem, Meerhout en Vorst, Vianden, Dasburg, St. Vith, Bütgenbach, Lannoy, Gimbergen, Burggraafschap Antwerpen, Paleis te Brussel, Rutten, Nederheim en Peen |
Vierde departement | Breda, Oosterhout, Roosendaal enNispen, Steenbergen, Prinsenland, Willemstad, Cranendonk en Eindhoven, Grave en het land van Cuijk. |
Naamdomein | jaartal | Verwerving | jaartal | Vervreemding |
---|---|---|---|---|
Breda | 1404 | Door het huwelijk van Engelbrecht graaf van Nassau met Johanna van Polanen | 1795 | Bij het Haags Verdrag van 16 mei door Fankrijk aan de Bataafse Republiek afgestaan (verder aangehaald als Haags Verdrag) |
Geertruidenberg | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Klundert (of Niervaart) | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Oosterhout en Dongen | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Brussel, paleis | 1404 | Idem als Breda | 1756 | Verkocht aan prins Karel van Lotharingen |
Mechelen, huis te | 1404 | Idem als Breda | ? | |
Lek, heerlijkheid | 1404 | Idem als Breda | 1627 | Door Maurits nagelaten aan zijn natuurlijke zoon Willem |
Monster en Polanen | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Zundert en Nispen | 1404 | Idem als Breda | ? | |
Drimmelen | 1411 | Door graaf Willem VI van Holland met deze heerlijkheid beleend | 1795 | Haags Verdrag |
Steenbergen | 1458 | Door de verdeling van het gemeenschappelijk eigendom tussen Breda en Strijen | 1795 | Haags Verdrag |
Diest | 1499 | Door graaf Engelbrecht II verkregen door ruiling met de heerlijkheden Millem, Gangelt en Vught | 1795 | Door Frankrijk in bezig genomen |
Zichem | 1499 | Idem als Diest | 1795 | Idem als Diest |
Meerhout en Vorst | 1499 | Idem als Diest | 1795 | Idem als Diest |
Burggraafschap Antwerpen | 1499 | Idem als Diest | 1795 | Idem als Diest |
Roosendaal en Nispen | 1501 | Gekocht door Engelbrecht van Nassau van Claas van Rijmerswaal | 1795 | Haags Verdrag |
Hooge en Lage Zwaluwe | 1518 | Geschonken door Karel V aan graaf Hendrik III van Nassau | 1795 | Haags Verdrag |
Orange | 1544 | Uit de nalatenschap van René van Chalon aan prins Willem I van Oranje | 1702 | Door Frankrijk in bezit genomen |
1732 | Aan Frankrijk | |||
Goederen in Franche-Comté | 1544 | Idem als Orange | [1702] | Idem als Orange |
Goederen in Dauphiné | 1544 | Idem als Orange | [1702] | Idem als Orange |
Goederen in Bourgondië | 1544 | Idem als Orange | 1609 | Bij de verdeling van de nalatenschap van Willem I aan de dochters van Charlotte de Bourbon |
Buren | 1551 | Door het huwelijk van prins Willem I van Oranje met Anna van Buren | 1795 | Haags Verdrag |
IJsselstein | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
Leerdam en Acquoy | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
Cranendonk en Eindhoven | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
St. Maartensdijk en Scherpenisse | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
Goederen in Noord-Beveland - Kortgene | 1551 | Idem als Buren | 1670 | Kortgene door Willem III geschonken aan Willem van Nassau, heer van Odijk |
1795 | Noord-Beveland: Haags verdrag | |||
Warneton | 1551 | Idem als Buren | 1759 | Bij vonnis van de Raad van Vlaanderen aan het huis van Isenghien toegewezen |
Lannoy | 1551 | Idem als Buren | 1618 | Door Philips Willem van Oranje nagelaten aan Philips van Merode, graaf van Middelburg |
Beverweerd | 1564 | Door Philips Willem geërfd van zijn grootmoeder van moederzijde | 1625 | Door Maurits aan zijn natuurlijke zoon Lodewijk geschonken |
Lingen | 1578 | Aan Willem I geschonken door de Staten-Generaal | 1702 | In bezit genomen door de koning van Pruisen |
1735 | Aan de koning van Pruisen afgestaan | |||
Veere en Vlissingen | 1581 | Gekocht door Willem I | 1795 | Haags Verdrag |
Bergen op Zoom | 1582 | Geschonken aan Willem I door de Staten-Generaal | 1648 | Ingevolge de Vrede van Munster |
Willemstad | 1582 | Gesticht door Willem I, door de Staten-Generaal met deze stad beleend | 1795 | Haags Verdrag |
Hulsterambacht | 1583 | Beschonken aan Willem I door [Vlaanderen] als vergoeding voor het verlies van zijn goederen in Bourgondië | 1795 | Als bij Vlissingen |
Grave en Cuijk | 1595 | Door Philips II aan prins Willem I in pandschap gegeven | 1795 | Haags Verdrag |
1611 | Door de Staten-Generaal, na aflossing van het pandschap, aan prins Maurits in leen gegeven | |||
Meurs | 1600 | Geschonken aan prins Maurits door de graaf van Nieuwland | 1702 | In bezit genomen door de koning van Pruisen |
1732 | Aan de koning van Pruisen afgestaan | |||
Prinsenland | 1604 | Bedijkt door prins Philips Willem | 1795 | Haags Verdrag |
Het Oude Hof (huis in het Noordeinde te 's-Gravenhage) | 1609 | Geschonken door de Staten-Generaal aan Louise de Coligny en Frederik Hendrik | 1795 | Haags Verdrag |
Bredevoort | 1612 | Door de Staten van Gelderland in panschap gegeven aan Maurits | 1795 | Haags Verdrag |
Liesveld | 1612 | Geschonken door Erik van Brunswijk aan Ernst Casimir van Nassau | 1795 | Haags Verdrag |
Naaldwijk | 1612 | Door Frederik Hendrik gekocht van de graaf van Aremberg | 1795 | Haags Verdrag |
Honselersdijk | 1612 | Idem als Naaldwijk | 1795 | Haags Verdrag |
Wateringen | 1612 | Idem als Naaldwijk | 1795 | Haags Verdrag |
Ter Brake | 1617 | Door Philips Willem gekocht van de Johannieter orde | 1795 | Haags Verdrag |
Châteaurenard | [1620] | Door Louise de Coligny aan Frederik Hendrik nagelaten | 1647 | Verkocht |
Huis Nieuwburg te Rijswijk | 1630 | Door Frederik Hendrik gekocht van Philibert Vernatti | 1793 | Het huis door Willem V gesloopt en verkocht |
Zuylenstein | 1630 | Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Utrecht | 1640 | Door Frederik Hendrik geschonken aan zijn natuurlijke zoon Frederik |
's-Gravenzande en Zandambacht | 1638 | Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Holland | 1795 | Haags Verdrag |
Huis ten Bosch ('s-Gravenhage) | 1645 | Gesticht door Amalia van Solms | 1795 | Haags Verdrag |
Montfort | 1647 | Bij de Vrede van Munster door Spanje aan prins Willem II afgestaan, levering vindt plaats in 1653 | 1795 | Haags Verdrag |
Turnhout | 1647 | Bij de Vrede van Munster aan Amalia van Solms afgestaan | 1732 | Aan de koning van Pruisen afgestaan |
Zevenbergen | 1647 | Idem als Turnhout | 1795 | Haags Verdrag |
Dieren | 1647 | Door Willem II gekocht van de Commandeurs van de Duitsche Orde in Utrecht | 1795 | Haags Verdrag |
Soest, Baarn, Ter Eem en Eemnes | 1674 | Door de Staten van Utrecht aan Willem III opgedragen | 1795 | Haags Verdrag |
Oranjewoud | 1676 | Gekocht door prinses Albertina Agnes van Barent van Sevenaer | 1795 | Haags Verdrag |
Goederen in Bentheim | 1677 | Door de Staten van Overijssel aan Willem III geschonken | 1795 | Haags Verdrag |
Tol over de Maas bij Gennep | 1678 | Geschonken door de keurvorst Brandenburg aan Willem III | 1732 | Aan de koning van Pruisen afgestaan |
Hoog-Soeren | 1678 | Geschonken door de Staten van Gelderland aan Willem III | 1795 | Haags Verdrag |
Het Loo | 1684 | Door Willem III gekocht van Johan Carselis van Ulst | 1795 | Haags Verdrag |
Ameland | 1704 | Gekocht door prinses Amelia van Anhalt-Dessau van de familie Schwartzenberg | 1795 | Heerlijke rechten worden verbeurd verklaard en ameland bij Friesland gevoegd |
Culemborg | 1748 | Door het kwartier van Nijmegen geschonken aan prins Willem IV | 1795 | Haags Verdrag |
Borculo en Lichtenvoorde | 1776 | Gekocht door prins Willem V van vorst Czartoriski | 1795 | Haags Verdrag |
Oploo | 1778 | Gekocht door prins Willem V van een lid van de familie Van Welderen | 1795 | Haags Verdrag |
A. | het graafschap van Vianden en de heerlijkheden van Daasburg, St. Vith en Butgenbach |
B. | |
1.1 | burggraafschap van Antwerpen |
1.2 | de stad, 't land en de heerlijkheid van Diest met watertol, veertol en doorvaart van de rivier en helft van de voogdij van Webbekom |
1.3 | het slot, de stad en 't land van Zichem met de heerlijke rechten |
1.4 | de stad, 't land van Scherpenheuvel met de heerlijkheid en jurisdictie |
1.5 | de helft van het dorp Meerhout met water- en windmolen, rechten, pachten etc. |
1.6 | de andere helft van Meerhout met Vorst met rechten, cijnzen, etc., exclusief de hoge heerlijkheid, en een huis in Meerhout |
1.7 | negen bunder land in Wolmerschem |
1.8 | de manschappen en achterlenen genoemd in het leenboekje Diericx van Heetvelde omtrent Antwerpen |
2.1 | windkorenmolen 'de Akkermolen' in Baarle-Hertog onder Turnhout |
- | Grimbergen met Londerzeel. ( Niet genoemd in de lijst. In 1757 verkocht aan hertog de Croy. ) |
C. | |
1.1 | de stad, 't land en het huis van Breda met de stad Steenbergen |
1.2 | de hofstede Wayenberg met acht bunders land |
1.3 | het dorp Zundert met hof, molen, wateren etc. |
1.4 | de goederen en heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden |
2. | de heerlijkheden van Wernhout |
3. | de stad Grave en het land van Cuijk |
4. | de stad Eindhoven, het land en de burcht van Granendonk met de heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden |
5. | de stad Willemstad met de polder van Ruigenhil |
D. | 1/4 part in de tienden van Luiks Gestel |
E. | 3 zillen beemt te Vorst in de Veeken Broek |
F. | een erfcijnx van vier halsteren rogge uit een bunder land onder Beckevort |
G. | |
1 | twee hoeven genaamd Ten Rolde en Wildert gelegen te Waalre |
2 | twee scheuten tiende tot Oss |
H. | een erf, groot omtrent drie lopen zaailand onder St. Oedenrode |
cijnzen onder Eerschot: | |
- zeven lopen rogge en een half en drie stuivers | |
- zeven lopen rogge en vijf stuivers uit drie lopen zaailand genaamd het Raamken | |
- zeven en een halve lopen rogge uit hetzelfde stuk land | |
- achttien groten uit een erf tot Eerschot | |
- vier groten uit een hofstede tot Eerschot | |
- twee en een halve stuiver uit een hofstede tot Eerschot | |
- tien lopen rogge uit een landje genaam het Raamken | |
- achttien groten uit een erf tot Eerschot | |
- zes groten uit een hofstede in Eerschot |
I. | |
1.1 | het slot en kasteel aan de noordzijde van de stad Culemborg met burcht en stad Culemborg met de heerlijkheden daartoe behorende en landen en tienden in het broek van Landsmeer |
1.2 | de hofstede Muijswinkel met 55 morgen land in Ravenswaay |
1.3 | erven in Rijswijk [Gld] groot 30 morgen land |
1.4 | het huis binnen Vianen en 16 morgen land |
1.5 | twee hoeven land tot Beesd |
1.6 | het huis te Vredestein met hofstede en 5 morgen land geheten de Geroenen in Selmonde |
1.7 | de steenweerd boven Wijk bij Duurstede aan de Stichtse zijde gelegen |
1.8 | de weerd te Beusichem met de aanval buitendijks gelegen te Lekkerweerd met de Rode tiende |
1.9 | de Groesbeker tiende in Avezaath |
1.10 | het huis 't Loo met de helft van de erfgerechtigheid p het water van het dorp Apeldoorn waar de korenmolen gevestigd is |
1.11 | een stukje land, groot een halve schepel gezaai, voor het Posmeestershuis langs de Hoge weg en een akkertje voor het Hoveniers huis langs de gemene weg naar Apeldoorn en nog een schepel gezaai aan de overzijde, afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn |
1.12 | het hof tho Ochten in Ellecom met zeven delen en een keurdeel in het Ellecommer bos en een half deel in het Dierense bos en een hofstede tot Dieren |
1.13 | vier schepel gezaai ten oosten an de gemene weg van Apeldoorn afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn |
1.14 | het Veerengoed te Dieren gelegen tussen de erven van de heren van Bronkhorst en het hof te Dieren |
2. | de hofstede Reijgersvoort met 12 morgen land onder Tricht met de visserij voor Tricht bij Malsems sluis, een hoeve land op Acquoy, 2 guntmeren tot Reijgersvoort en een kampje land, geheten 'het kleijn weijdeken' te Salmonde |
K. | het erf en goed Middeldorp in Ellebom met huis, hof en boomgaard, groot zeven molders gezaai en drie en een half morgen weiland in drie percelen en een deijlinge in het Ellecomse bos |
L. | het erf en goed Avegoor in Ellecom |
L. | het hof Schonevelt en de erven Goerverdink, Vaegedink, Nennenkate, het Lutteke Broekhuijs en Sligtenoorth gelegen in Wilsum, kerspel Ulsem in het nedergraafschap Bentheim |
M. | |
1.1 | de maarschalkerij van Noord-Holland {1720} |
1.2 | een kleine tiende bij delft geheten de Draaijenburger tiende {1721} |
1.3 | een korentiende en smaltiende in Maasland {1722} |
1.4 | een korentiende en smaltiende genaamd de Zuid-Maaslandse tiende {1217} |
1.5 | de tiende in Hodenpijl bestaande in vier percelen waarvan de ene genaamd is: nieuwe poldertiende {1213} |
1.6 | de tweede: oude poldertiende {1214} |
1.7 | de derde: nieuwe poldertiende {1215} |
1.8 | de vierde: de tiende achter de kerk van Schipluiden {1216} |
1.9 | in De Lier het huis met 62 morgen land en een tiende {1723} |
1.10 | de ambachtsheerlijkheid van Capelle met huis en hofstad en grote en kleine tienden {1724} |
1.11 | de hofstad, huis en goederen van Teijlingen in het ambacht van Warmond {1725} |
1.12 | de wind in de parochie van Rijswijk {1726} |
1.13 | tot Rijswijk een cijns van 15 schellingen en uit de schote aldaar 8 schellingen {1727} |
1.14 | een korentiende in het ambacht van Rijswijk {1728} |
2.15 | hoge heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Monster {1729} |
2.16 | alle heerlijkheden en gerechten van Monster, Monsterambacht, Poeldijk, Ter Heijde en half Loosduinen {1730} |
2.17 | het huis en hofstede van Polanen, boven en beneden, met de steenwerf alsmede de nederhoven binnen de uiterste grachten, 28 morgen land onder Monster, de windmolen te Monster en de wind tot Voswijk {1731} |
2.18 | de grote en smalle tienden in Monsterambacht {1733} |
2.19 | de poldertiende tot Monster {1734} |
2.20 | een kleine koren- en smalle tiende tot Monster {1735} |
2.21 | de korentiende tot Monster {1736} |
2.22 | de helft van de tiende van Loosduinredijk {1737} |
2.23 | tien morgen land te Monster {1738} |
2.24 | tien morgen land genaamd Waijlandt in Monster {1739} |
2.25 | een kleine tiende in het ambacht van Monster genaamd Heer Gerards de Bruijne tiende {553} |
2.26 | de korentiende en smaltiende in het ambacht van Monster en in Poeldijk genaamd de Tiende van Arkel {1110} |
2.27 | de helft van een korentiende in het ambacht van Monster genaamd Loosduinredijn {1740} |
2.28 | de korentiende en smaltiende op Heren Willemsveen en erfhuren van de venen aldaar {1741} |
3.29 | de tienden en goederen in de ban van Monster {1370} |
4.30 | de ambachtsheerlijkheid van Naaldwijk {1732} |
4.31 | de hoge heerlijkheid van de parochie en de heerlijkheid van Naaldwijk {1742} |
4.32 | de grote korentiende in het ambacht van naaldwijk {1743} |
4.33 | de tienden tot Honselersdijk {1744} |
4.34 | de wind in de parochie van Naaldwijk {1745} |
4.35 | de heerlijkheid van Honsel met toebehoren {1746} |
4.36 | de heerlijkheid van 's-Gravenzande en Zandambacht met alle toebehoren {1747} |
4.37 | het ambacht van Wateringen met toebehoren, de tienden in de Hoek groot 21 morgen land in de Poel, vijf morgen, en twee kampen groot 8 morgen, het goed te Haijmonde, 3 ponden en 15 schellingen uit de buttinge te Wateringen, het Gerrit Gerritsz. veer in Wateringen groot 21 morgen, het Hondertland binnen- en buitendijks met de heerlijkheden en 8 ponden uit de jaarbede van Wateringe {1748} |
4.38 | een tiende genaamd de grote tiende in het ambacht van Wateringen {1749} |
5.39 | de heerlijkheid van Hooge en Lage of Strijense Zwaluwen met toebehoren, o.a. de rietwaard Hollards Hille en de Eersthille met 't Hilleken de Blaak {1750} |
6.40 | de ambachtsheerlijkheid van Drimmelen met toebehoren {2115} |
7.41 | de ambachtsheerlijkheid en gerecht an Over Waspik {1748} |
7.42 | de hoge heerlijkheid, heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Geertruidenberg en de Made, met de wind, het recht an landpoorteren, de tol tot Randenrode, de gruit te Leijndoek en Burgveld, het recht van patronaatsschap en de geestelijke goederen {955} |
7.43 | de stad, slot, land en heerlijkheid van Zevenbergen met alle toebehoren {1078} |
7.44 | de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Almonde, Dubbelmonde, Twintighoeven en Standhazen met de tienden, molen, veren, visserijen vogelerij, gruiten, formenteiten, wilderden, moeren en de moeren boven Standhazen tot de palen an Brabant met de ambachtsheerlijkheid van de moeren {1751} |
7.45 | 12 hoeven moers en wilderden met alle tienden, renten en vervallende nutschappen in Stevensambacht {1752} |
7.46 | tienden en renten in het ambacht van Drimmelen {1753} |
7.47 | de heerlijkheid van Niervaart met alle toebehoren {1754} |
7.48 | her Geerland van Drimmelen, groot 27 morgen {1779} |
7.49 | de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Nieuw Lekkerland, Gijbeland, Brandwijk, Bleskensgraaf en Stevenland met tienden, veren, veersteden en alle toebehoren {1778} |
8.50 | de ambachtsheerlijkheid van Heemskerk en van Castricum met cijns, vrije vroonschulden en toebehorende tienden |
8.51 | de hofstede waarop het huis Heemskerk placht te staan, binnen de uiterste grachten en daarbinnen alle hoge en lage gerechten {1781} |
8.52 | op Hogendorp tot Heemskerk 14 viertel lands, de molenwerf, hof en tuin aldaar, de grote vrije Gorsweide groot 28 geersen; het kleine vrije Gors groot 12 geersen; 40 matmaden en 2 geersen land achter het huis op Akkermade {1782} |
9.53 | het markgraafschap van Veere met alle toebehoren {1755} |
9.54 | de stad en heerlijkheid van Vlissingen en Domburg met toebehoren {1756} |
10.55 | de stad en heerlijkheid van Westkapelle met alle juristictie, tol, vond, zeedrift, bastaarden, onbeheerde en geconfisqueerde goederen, etc. {1767} [1 in 1649 aan Middelburg verkocht] |
10.56 | de duinen en gevolgen van de zeedriften met andere gerechtighede beginnende met de afgang van 's Heren Westduinen en de jurisdictie van comburg met de polder strekkende voorbij Zoutelande {1768} |
10.57 | het recht van balance en issue en de recognities voor het recht van de wind {1796} |
10.58 | de baljuwschap en de secretarie {1770} |
10.59 | de accijnzen op wijen en bier in Westkapelle {1771} |
10.60 | de betaling van Tabbaarden en Bonnetten voor de wethouders {1772} |
10.61 | 's Heren Vronen Zuid en Noord {1773} |
11.62 | het land van St. Maartensdijk met alle heerlijkheden en schonissen binnen en buiten {1757} |
11.63 | de ambachten in de parochie van Scherpenisse afkomstig van Frank van Borssele {1759} |
11.64 | het huis, dorpen en eigen goederen an St. Maartensdijk {1759} |
11.65 | ambacht van huis en dorp St. Maartensdijk, groot 16 gemeten {1760} |
11.66 | de tienden gelegen in Mallandt en het ambacht van Poortliet {1761} |
11.67 | de heerlijkheid, stad, slot en boomgaard van Kortgene met 993 gemeten ambacht {1774}. In 1670 aan de heer van Odijk geschonken. |
12.68 | Gaspaarden, Everdingen, Goilberdingen, Tulle en Honswijk {985} |
12.69 | Everdingen en Goilberdingen {958} ( In 1680 van Gaspaarden, Tullen en Honswijk gesplitst. ) |
12.70 | 2 hoeven land in Acquoy en 25 1/2 morgen land in de Rippekerwaard {986} |
12.71 | Lang-Bolgerij met de heerlijkheid, gelegen in Zijderveld {987} |
13.72 | het slot en heerlijkheid van Acquoy {1775} |
14.73 | het slot, stad en heerlijkheid van Leerdam en van der Lede {1776} |
14.74 | de heerlijkheid van Ijsselstein |
15.75 | het kasteel en sterke huis van Liesveld met de heerlijkheid {521} |
15.76 | de heerlijkheid van half Nieuwpoort {522} |
15.77 | de gerechte helft van Nieuwpoort met gerechten en toebehoren {522} |
15.78 | de heerlijkheid van Ammers Graafland en Gelkenesse van de achterlanden {523} |
15.79 | de koren- en smaltiende van Ammers Graafland, de achterlanden en Poelwijk {523} |
15.80 | een korentiende in Gelkenesse, in honte land en in Graveland tussen Nieuwpoort en de kerk van ammers {525} |
15.81 | de heerlijkheid van het dorp van Ottoland in de alblasserwaard {526} |
15.82 | de hoge heerlijkheid van Peursumambacht {527} |
N. | een tiende gelegen aan de zuidzijde van de Gantel in de parochie van Monster en van Naaldwijk tussen de Swartendijk en de oude Poel vanouds genaamd Saal Bogaarts Tienden en de smaltienden aldaar |
O. | |
1.1 | een korentiende tot Wateringen |
1.2 | een kleine tiende in Wateringen genaamd de sondige Tiende |
1.3 | de smaltiende in Wateringen |
P. | de tienden vanouds genaamd de Alengeest en nu de Paarhorsttienden met smaltienden gelegen in Monsterambacht |
Q. | de hofstad van de Hoge en Lage Doortogt, groot 64 morgen land, in het ambacht van Monster |
R. | |
1.0 | de stad en heerlijkheid van Veere als markgraafschap |
1.1 | de stad van Veere met het kasteel van Sandenburg en 300 gemeten land zijnde de vrijheid van Veere |
1.2 | het Dorp van de Polder |
1.3 | het schor strekkende na Arnemuiden |
1.4 | de stad, het land en heerlijkheid van Vlissingen |
1.5 | het ambacht van Sandijk |
1.6 | land in Oud-Vlissingen |
2.1 | het land van St. Maartensdijk met de heerlijkheden |
2.2 | de polder van Waarhede |
2.3 | de abmachten in Scherpenisse gelegen, afkomstig van Frank van Borssele |
2.4 | het huis van St. Maartensdijk en de dorpen daarbij liggende |
2.5 | het ambacht van het huis en de dorpen van St. Maartensdijk |
2.6 | de tienden gelegen in Malland en in Old Ambacht van Poortvliet |
3.1 | ambacht in Walcheren, in Vlissingen groot 37 gemeten 17 roeden |
3.2 | ambacht in het nieuwe land van Cats in partijen groot 25 gemeten 278 roeden |
3.3 | ambacht in Cats beweste 's-Walts, Hamerstede, Redekingen en Nieuwer Kerke in twee partijen groot 774 gemeten 228 roeden |
3.4 | ambacht in het Noordambacht van Emelisse en Serwitte Kinderen ambacht in drie partijen 180 gemeten 24 roeden |
3.5 | ambacht voor de Meershoek in twee partijen groot 180 gemeten en 24 roeden |
3.6 | ambacht in Welle en Koningsheim in zeven partijen groot 2978 gemeten en 41 roeden |
3.7 | ambacht in Geersdijk en Wissekerke in 254 gemeten en 100 roeden |
3.8 | ambacht in Colijnnplaat groot 535 gemeten en 51 roeden |
4.1 | ambacht in de polder van Ravensoort groot 150 gemeten |
4.2 | ambacht in de polder van der Muijden groot 188 gemeten |
4.3 | ambacht in Claas van Steelands polder groot 60 gemeten |
4.4 | ambacht in St. Martenspolder groot 60 gemeten |
5. | zes partijen tienden in oud en nieuw Noord-Beveland |
6. | 228 gemeten in 's-Gravenhoeksken onder nieuw Noord-Beveland met ambachtsrecht en ambachtsgevolge |
7. | 1 gemet onder Sandijk waar de molen op staat |
S. | |
1. | goederen in het graafschap van Culemborg zonder specificatie |
2. | het goed genaamd de Oelte gelegen in Baarn |
T. | |
1.1 | 4 morgen land gelegen in Meerlo onder IJsselstein |
1.2 | 4 morgen land mede gelegen in Meerlo |
1.3 | 4 1/2 hond lands op het Oude Land onder Ijsselstein |
2. | 6 morgen land gelegen in het land van Ijsselstein, op het overoude land in de Rodercamp |
3. | 24 1/2 morgen land waarvan de 12 morgen bepaald zijn met haar uiterdijk aan de oostzijde van het huis van Liesveld strekkende tot de Tiendweg en de 12 1/2 morgen aan de westzijde van het voorschreven huis strekkende tot aan de Nieuwe Wetering |
V. | |
1. | 124 morgen land en 2 morgen 'eijgen' op Redingmeervelt [Culemborg] |
2. | de Weerden buitendijks [Culemborg] |
3. | de tienden op de Koornweerd [Culemborg] |
4. | de cijns binnen Culemborg, zo van geld, van was als van renten |
5. | 8 morgen land gelegen in Amerongen |
W. | |
1. | 1 hoeve land gelegen onder Maurik op de Bisschops Graff in het overgericht van Langsmeer |
2. | een halve hoeve gelegen in het nedergericht van Langsmeer |
X. | |
1. | de tiende gelegen achter Culemborg in het Wijdhuizer veld |
2. | de halve tiende tot Weijde [Culemborg] |
3. | de Coolhorster tienden [Culemborg] |
4. | de tienden tot Ravenswaay [Culemborg] |
5. | niet gespecificeerde lenen waarmee de vorige eigenaars bekend waren |
Y. | goederen onder het graafschap Culemborg |
Z. | een stuk grasland onder Baarn, groot 5 dammaten, gemeenlijk genaamd de Staten Graskamp nemende zijn inrit op het achterweggetje, beoostende de entree van Zijne Hoogheid |
Afkorting | Verwijst naar | Inventarisnummers |
---|---|---|
f (=folio) | bladzijde meestal in Rprov en in repertorium inv.nr. 637 naar registers 561-5787 | |
Geest r, gR | kopieboeken uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen | 560-561, 596-597 |
geextrGeest r | idem, in de geëxtraheerde domeinen (1713-1734) | 575-576, 596 |
geextrR | zie Rgeextr | |
gemR | 'Gemengd domestiquen': stukken betreffende aanstellingen, instructies en beloning van leden van de hofhouding | 562-569 |
Lias | niet meer van toepassing | |
Not, Notas | notulen/notulen geëxtraheerde goederen | 1-83, 1510-1525 |
NotGeextr | notulen geëxtraheerde goederen | 1510-1525 |
RCanon | register uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen in graafschappen | 596-597 |
RGeextr | register uitgaande stukken geëxtraheerde goederen | 1528-1530 |
RGem | zie gemR | |
RGr | 'register Graafschappen': uitgaande stukken van belanghebbenden in de graafschappen Lingen, Meurs, Leerdam en Acquoy, Culemborg en IJsselstein | 587-595 |
RO | register Oranje (niet meer van toepassing) | |
RProv | 'register Provinciale heerlijkheden': uitgaande stukken aan belanghebbenden in de provinciale domeinen | 598-625 |
RVic | registers betreffende predikanten en andere kerkelijke vunctionarissen | 570-577 |
SecreteNot | secrete notulen | 552-553, 188-189, 188-190, 194-197 |
v | vide (=zie) |
Algemene gegevens over het gebied van stad en land van Breda, de verwervingsgeschiedenis, de rechten van de heer van Breda, het lokale bestuur en de daar geldende rechtspraak etc. zijn te vinden in de registers met 'Aanteekeningen en aanmerkingen omtrend de onderscheydene domeinen - Orange Nassau', NDR inv.nrs. 764-769. Op deze serie is een afzonderlijke index gemaakt.
Van het domein Breda is een serie 'ingekomen en minuten van verzonden stukken' bewaard gebleven, geordend naar onderwerp. Deze serie vormt een goed uitgangspunt voor onderzoek naar allerlei onderwerpen. Deze registers bieden dikwijls een aanknopingspunt voor verder onderzoek in de resoluties van de Nassause Domeinraad in het hoofdarchief.
De hoofdindeling is als volgt:
I | Historie der Baronie en Baronnen. |
II | De Heer en Baron. Hierin bevinden zich stukken betreffende zijn rechten, bevoegdheden en inkomsten. |
III | De Baronie. Dit deel betreft bestuur en rechtspraak in Stad en land van Breda. |
IV | De Stad. |
V | Het Land. |
In de inventaris, NDR inv.nrs. 7938-8084 staat een uitgebreide inhoudsopgave vermeld.
Voor een algemeen beeld van de exploitatie van de domeinen zijn de verbalen van leden van de Domeinraad wegens hun jaarlijkse inspectiereizen NDR inv.nrs. 8089-8115 een zeer geschikte bron.
In het archief van het domein van Breda bevinden zich zes, vanaf het jaar 1768 vijf series rekeningen, opgemaakt door verschillende soorten rentmeesters. De meeste series beginnen in het jaar 1638, toen Breda door toedoen van Frederik Hendrik definitief van Spaanse in Staatse handen overging. De meeste series lopen door tot 1810, toen de domeinen in handen van koning Lodewijk Napoleon en later in handen van het ministerie van Financiën overging en als bijlage volgen na de inleiding de inhoudsopgaven van deze series.
1. Rekeningen van de rentmeesters van de domeinenHet betreft een serie rekeningen over de jaren 1634-1675 en 1707-1809. Naast de gebruikelijke kopie-commissies en akten van borgtocht bevindt er zich soms in de eerste rekening een Lijst van bij de rentmeester berustende boeken, registers en kaarten.
In deze serie worden vooral inkomsten uit heerlijke rechten verantwoord.
2. Rekeningen van de rentmeesters van de kapittelen andere geestelijke goederenHet betreft de inkomsten uit alle geestelijke goederen van de kapittels, pastorieën, en vicarieën binnen de stad en baronie van Breda, die na de verovering van Breda door Frederik Hendrik in 1637 aan de heer van Breda kwamen. Met kapittelgoederen werd bedoeld de inkomsten uit de bezittingen van het collegiaal kapittel van Breda. Deze bestonden uit inkomsten uit goederen, geestelijke bedieningen en waardigheden. Het betreft een vrijwel doorlopende serie rekeningen van 1638-1768. Daarna werd deze gecombineerd met de hierna onder 3. vermelde serie.
3. Rekeningen van de rentmeesters van de pastorale en andere geestelijke goederen aangekomen met de vrede van 1648Bij de Vrede van Munster van 30 januari 1648 tussen de koning van Spanje en de Staten-Generaal verwierf de Republiek in Staats-Brabant: stad en markiezaat van Bergen op Zoom; stad en baronie van Breda; stad en meierij van Den Bosch en de stad Grave en het land van Cuijk.
Ingevolge deze vrede kwamen aan de heer van Breda vrijwel alle kloosters, godshuizen, pastorieën en andere geestelijke goederen en beneficiën in stad en land van Breda gelegen, met alle inkomsten, renten en goederen.
Het is een vrijwel doorlopende serie rekeningen van 1648-1768. Daarna werd deze gecombineerd met de onder 2. genoemde serie.
4. Gecombineerde rekeningen van de rentmeesters van de geestelijke aangeslagen kapittels en pastorale goederen.Het is een doorlopende serie rekeningen van 1769-1810.
5. Rekeningen van de ontvangers van de erfgranen van land en baronie van BredaHet is een doorlopende serie rekeningen van 1669-1810. Het betreft pacht uitgedrukt in rogge, gerst of evene. Deze moest worden omgerekend naar de daarvoor geldende prijzen op de markt van Thorn.
6. Rekeningen van de griffiers en rentmeesters van de lenenEr bestaat een vrijwel doorlopende serie rekeningen van 1638-1791. De griffier van de lenen was o.a. verplicht ieder jaar een rekening op te maken van de inkomsten uit de heergewaden.
De kopieën van stads- en dorpsrekeningen, die zich in het archief bevinden, inv. nrs. 8272-8294 etc., hebben niets met het eigenlijke beheer van de heerlijkheid te maken (zie hiervoor: Verantwoording van de inventarisatie).
7. CijnsboekenDeze geven belangrijke informatie over de eigendomsgeschiedenis van onroerend goed. Cijnsboeken werden tegelijk met een rekening ingeleverd, waarbij in de rekening hiernaar wordt verwezen. In een rekening vindt men het totale cijnsbedrag voor een bepaald gebied vermeld; cijnsboeken zijn zelf veel uitgebreider. In sommige cijnsboeken komt een naamindex voor, weliswaar alleen op de nieuwe eigenaars, niet op de vorige.
Er zijn grote verschillen tussen de administratie, bijgehouden in de cijnsboeken.
Deze stukken zijn een belangrijke bron bij onderzoek naar pachters van bepaalde rechten of onroerende goederen. Deze bestaan niet alleen uit de eigenlijke condities/voorwaarden, maar bevatten ook de gegevens over het onroerend goed in kwestie met de naam van de oude pachter, de eerste bieder (i.v.m. strijkgeld), naam van diegene die uiteindelijk de koper, huurder of pachter is en van zijn borgen. Een dergelijke openbare verpachting of verkoop vond plaats o.l.v. de rentmeester of een lid van de raad, in het bijzijn van enige lokale functionarissen.
9. Kaarten uit de collectie kaarten (VTH) betreffende de Baronie van Breda, afkomstig uit het archief van de Nassause DomeinraadInv.nrs. 1639-1641, 1651-1654,1676-1682.
Bijlage 1 Functionarissen benoemd door de prins
Overzicht van ambten te begeven door de prins in de stad en de baronie van Breda in het jaar 1759: NDR inv. nr. 799, p. 3-16. Zie ook inv. nr. 685, folio 30verso-184.
De stadDrossaard Stadhouder van de lenen Schout Rentmeester van de domeinen Rentmeester van de geestelijke goederen met de vrede aangekomen Rentmeester van de nieuwe geestelijke goederen Rentmeester van de granen Griffier van de stad en dorpen Secretaris van Breda en Teteringen Stokhouder Fourier Ontvanger van de granen Griffier van de lenen Secretaris van de gem. Landsvergadering Comptoirbode van de stad en baronie Secretaris van de Weeskamer Postmeester Ontvanger der verpondingen Advocaat van Zijne Majesteit Servitiemeester Landmeter van de baronie Praeceptor van de Latijnse School Conciërge van de Escurie Conciërge van het huis en kasteel Majoor van de burgerij Conciërge van het stadhuis Rentmeester van het Gasthuis Notarissen Controleur van de werken Hovenier van de hoven en tuinen Organist van de Grote Kerk Opsteller van de bestekken 's Heren timmerman 's Heren metselaar Verwer Ziekentrooster Voorlezer in de Grote Kerk Loodgieter en pompmaker Smid en slotenmaker Koster van de Waalse Kerk Voorlezer van de Waalse Kerk Koster van de Duitse Kerk Treder van de blaasbalk Portier van het donjon Portier van de poort na Belcrum Portier van de Haagse Poort Portier van de Bospoort Opzichter van de jacht en bossen Portier van de Ginnekse Poort Boswachter van het Mastbos Warandmeester van de waranden Boomsluiter en havenmeester Bakenmeester van de rivier de Marke Boswachter van het Ulvenhoutse en verdere bossen van Ginneken en Bavel Plantagemeester Bode van Breda op Den Hage Brandmeester van de brandspuit Opzichter van de 7 hoeven op de Noord
Het landSchout in Ginneken, Gilze en Bavel Stokhouder van Gilze Secretaris en stokhouder van Ginneken en Bavel Koster aldaar Secretaris van Gilze en Rijen Koster aldaar Schoolmeester Voorlezer Voster van Gilze Koster van Ginneken en Bavel Schoolmeester van Ginneken Voorlezer Schoolmeester van Bavel Voorlezer Schout van De Hage Secretaris Stokhouder Voster Koster Schoolmeester Voorzangers Schoolmeester op de Beek onder De Hage Organist van De Hage Plantagemeester onder De Hage Rentmeester van De Braque Comptoirbode aldaar Schout van Alphen, Baarle en Chaam Stokhouder aldaar Secretaris Voster van Chaam Koster Schoolmeester Voorlezer Voster van Alphen Koster van Alphen Schoolmeester Voster van Baarle Koster Schoolmeester Rentmeester van Oosterhout en Dongen Gezworenen van de Willemspolder Dijkgraaf van de nieuw bedijkte landen onder Oosterhout achter Leyzen Notaris van Oosterhout Penningmeester van de nieuw bedijkte landen onder Oosterhout of Willemspolder Comptoirbode van de rentmeester Schout en kastelein van Oosterhout Controleur van de domeinen van Oosterhout Franse schoolmeester te Oosterhout Dijkgraaf van Zijne Hoogheids landen en van de West- en Republ. polders onder Oosterhout Penningmeester van de Westpolder Secretaris van Oosterhout Stokhouder aldaar Gezworenen van de West- en Republ. Polders Vosters van Oosterhout Dijkgraaf van de nieuwe dijkage tussen de Groenendijkse haven en Dongendijk Penningmeester aldaar Gezworenen aldaar Voster te Houten onder Oosterhout Schoolmeester aldaar Warand- en plantagemeester te Oosterhout Schoolmeester te Oosterhout Koster Voorzanger Organist Dijkbode van Zijne Hoogheids landen en aanwassen aldaar Sluiswachter aldaar Notaris te Oosterhout Schout van Dongen Stokhouder Secretaris Landmeester aldaar en van Oosterhout Voster van Dongen Gezworenen over de dijk langs de Donge onder Oosterhout Koster en schoolmeester te Dongen Gezworenen van 's heren aanwassen in het Broek te Oosterhout Schout van Roosendaal en Nispen Secretaris aldaar Notaris te Roosendaal Stokhouder van Roosendaal en Nispen Voster aldaar Schoolmeester te Roosendaal Een bijschool aldaar Voorzanger aldaar Koster, schoolmeester en voorzanger te Nispen Notaris te Roosendaal Koster aldaar Schout van Etten Secretaris Stokhouder van Etten Leur en Sprundel Koster en schoolmeester te Sprundel Voster van Etten Leur Voorzanger en schoolmeester te Etten Koster Dijkgraaf en penningmeester van de polders van Zwartenberg onder Etten Schout van Zundert en Rijsbergen Secretaris en stokhouder Voster van Rijsbergen Notaris van Zundert Voster van Zundert Opzichter van de moeren en bossen aldaar Ondervoster, schutter en bogter Koster en schoolmeester van groot en klein Zundert Koster en schoolmeester van Rijsbergen Schout en dijkgraaf van Terheijden behalve Zonzeel etc. Dijkgraaf van Zonzeel Vlassel etc. Secretaris van Terheijden Notaris te Terheijden Stokhouder Penningmeester van de Zonzeelse polder Gezworenen van de gem. polder Gezworenen van de binnenpolder van Terheijden Dijkbode van de Zonzeelse polder Voster van Terheijden Penningmeester van de binnenpolder onder Terheijden Gezworenen van de polderkens Hazeldonk, Hoekenburg etc. onder Terheijden Penningmeester van die polderkens Koster en schoolmeester van Terheijden Koster, voorlezer en schoolmeester van Teteringen Voster aldaar Gezworenen van de Hartelse polderkens Penningmeester van die polderkens Ontvanger van Chaam Ontvanger van Teteringen Ontvanger van Oosterhout Ontvanger van Terheijden Ontvanger van Roosendaal Ontvanger over Gilze en Rijen Ontvanger van Ginneken en Bavel Ontvanger van Etten Ontvanger van Dongen Ontvanger over groot- en klein Zundert en Rijsbergen Ontvanger van De Hage Ontvanger van Alphen Ontvanger over Baarle en het gehucht van Castelre Schout, rentmeester, griffier en stadhouder van de lenen van Wernhout Voster aldaar Secretaris en stokhouder 's lands docter in de baronie van Breda Opzichter van de jacht in de baronie
Bijlage 2 De rentmeesters- De hieronder vermelde jaren betreffen jaren van functioneren van de rentmeesters. De jaren sluiten niet helemaal aaneen omdat de perioden van waarneming door weduwe of erfgenamen niet staan vermeld. Als bronnen zijn gebruikt: het Ambtboek, registers uit de serie ingekomen en uitgaande stukken en de desbetreffende rekeningen van de rentmeester.
Rentmeesters van de domeinen van stad en land van Breda ( NDR inv. nrs. 576, folio 42 recto en verso, en 1042
1594 - 1600 | Adriaen Backer |
1600 - 1624 | Johan van Gystaij |
1624 - [1630] | Pieter uyt Mattenburch |
[1634] - 1654 | Adriaan Verelst* |
1661 - 1684 | Samuel Zuerius |
1684 - 1696 | Pieter Georg Zuerius (zijn vader Samuel bedient het rentambt tijdens zijn minderjarigheid, d.w.z. tot in het jaar 1686) |
1696 - 1738 | Josias Eckhardt |
1741 - 1758 | Carel van Naerssen |
1761 - 1777 | Carel Hendrik van Naerssen |
1778 - 1792 | Gerrit Willem Motman |
Zijn commisssie dateert uit het jaar 1780! | |
1798 - 1809 | Emmericus de Weert |
1809 - 1810 | Emmericus Carel de Weert |
* In het archief zijn rekeningen vanaf 1634 aanwezig.
Rentmeesters van de kapittelen andere geestelijke goederen ( NDR inv. nr. 685, folio 43verso, en 1044
1618 - 1637 | Pieter uyt Mattenburch |
1637 - 1654 | AdriaanVerelst |
1661 - 1662 | Denijs van Rucphen, provisioneel rentmeester |
1662 - 1664 | Denijs van Rucphen |
1665 - 1691 | Johan van der Kaey |
1691 - 1692 | Samuel du Castel (rekeningen voor 1691 en 1692 zijn echter op naam van Kip) |
1692 - 1702 | Huybert Kip |
1704 - 1723 | Carel van der Heyden |
1728 - 1734 | Jacob van Eijs |
1735 - 1765 | Willem Schoorn |
1766 - 1768 | Laurens Pels |
( NDR inv. nr. 685, f. 43recto en inv. nr. 1044
1648 - 1654 | Adriaan Verelst (commissie is pas uit 1653!) |
1661 - 1664 | Denijs van Rucphen |
1665 - 1689 | Johan van der Kaey |
1692 - 1700 | Huybert Kip |
1704 - 1727 | Carel van der Heyden |
1728 - 1734 | Jacob van Eijs |
1735 - 1765 | Willem Schoorn |
1766 - 1768 | Laurens Pels, waarnemend rentmeester |
1769 - 1792 | Laurens Pels |
1796 - 1810 | Johannes Adrianus Rycken |
( NDR inv. nr. 685, folio 44r en 1050.
1653 - 1657 | Hendrik Joosten |
1657 - 1661 | Denijs van Rucphen, provisioneel rentmeester |
1661 - 1664 | Denijs van Rucphen |
1664 - 1668 | Cornelis van Rucphen |
1669 - 1676 | Johan Darmsse |
1676 - 1686 | Samuel Zuerius |
1686 - 1696 | Pieter Georg Zuerius (cie is van l684, eed wordt afgelegd in 1686) |
1696 - 1738 | Josias Eckhardt |
1738 - 1784 | Alexander Philemon Ekhardt (commissie is van 1738, eed van 1740) |
1785: | Hendrik Adriaan Wiercx (waarnemend) |
1786 - 1793 | Cornelis Evert Schoorn |
1794 - 1810 | Florentius Cornelis Havermans (commissie is van 1798!) |
( NDR inv. nr. 685, folio 40v en 1063
1607 | Dingmans van der Locht |
1637 - 1664 | Denijs van Rucphen |
1664 - 1668 | Cornelis van Rucphen |
1668 - 1677 | Johan Damisse |
1677 - 1704 | Jacob van Buerstede |
1704 - 1736 | Anthony van Buerstede |
1736 - 1746 | Phillipus Johannes Tollius |
1746 - 1748 | Christiaan Scholten |
1748 - 1775 | Willem Hendrik Verbrugge |
1776: | Rombout Melchior Damisse, waarnemend |
1776 - 1779 | Willem Pieter van Persijn |
1779 - 1791 | Gerard Johan Faree (rekeningen lopen t/m 1791) |
Van de domeinen van Breda uit 1743, NDR inv.nr. 8469.
ONTFANGST
Capittelen | |
1 | Jaarchijnsen, Heere Chijnsen en Renten folio 12 |
2 | Moolens folio 42 |
3 | Tollen, veeren, Gruijten, visserijen en vervlooge Bieswarmen = bijenzwermen folio 58vo |
4 | Thienden folio 78 |
5 | De kaatsbaan, stallen, eerste plaats in de vleeshalle, en verdere verhuurde huijsen binnen Breda folio 80 |
6 | Landerijen binnen Breda, onder de Hage, Gilse, Baarle en Zundert folio 87vo |
7 | Landerijen onder Terheijden, nevens de Hoeven op den Noort, en groote Schans folio 110 |
8 | Last-Geld van Turffschuijten folio 133 |
9 | Vest-Gelden en Recognitiën folio 134vo |
10 | Hoffdiensten(= het afkopen van hofdiensten) folio 146 |
11 | Leenen folio 146vo |
12 | Bastaart Goederen folio 147 |
13 | Verkogt hout folio 151 |
14 | De Savelhoeven, het Casteel van Boeverijen, den polder van Belcrum en de huijsingen van de groote en klijne Bouwerije binnen Breda folio 157vo |
15 | De Patrijsvangst folio 167vo |
16 | De Waranden folio 168vo |
17 | Cieringen folio 169 |
18 | Bij panden van den Slagmoolen folio 174 |
19 | Pond-gelden folio 175 |
20 | Verkogte moeren folio 175vo |
21 | Gemengden Ontfangh folio 176vo |
22 | Atterminatiën folio 181 |
23 | Rantsoengelden folio 181 vo |
24 | Den Een en twintigsten penningh folio 182 |
25 | Den stuijver voor de illustere Schoolen folio 182vo |
26 | Geligte penningen folio 184 |
27 | voorlijven folio 184vo |
28 | Affgeloste chijnsen en renten folio 186 |
Capittelen | |
1 | Tractementen en pensionen folio 187 |
2 | Renten folio 197 |
3 | Acquesten folio 215 |
4 | Penningen verantwoort en niet ontfangen folio 230vo |
5 | Reparatien aant' casteel folio 231vo |
6 | Reparatien en onderhoud aan de huijsingen in de doelestraat, in de bouwerijestraat, het huijs voor het casteel, de capelle in t coir, den gevangen tooren, en cappucijnenhoff folio 235 |
7 | Reparatien en onderhout aan den polder van Belcrum, de waranden en het casteel van Boeverijen folio 236vo |
8 | Reparatien en onderhoud van de Moolens folio 237vo |
9 | Reparatien en onderhoud aan de bossen, sluijsen, waaterloopen en bruggen folio 243vo |
10 | Vacatien, Reijscosten, boodeloonen, strijkgelden en fooijen folio 251 |
11 | Cieringen folio 254 |
12 | Illustre schoole folio 256 |
13 | Intressen folio 256vo |
14 | Gemengde uijtgiften en lasten folio 257vo |
15 | Extra ordinaire uijtgifte folio 263 |
Capittelen | |
Ie | Eerst vande Thienden van de capittulaerien van Breda gelegen onder Ter Heyden, Wagenberck, Teteringen ende Molengracht. |
IIe | Anderen ontfanck van lantpachten dije neffens des capittels thienden plagen (sic) verpacht te werden |
IIIe | Anderen ontfanck van den eenentwintichsten penninck |
IVe | Anderen ontfanck van rasoenen (opslag van 1schelling per pond bij het verpachten???<!--??? Staat ook zo in de gedrukte toegang.--> |
Capittelen | |
Ie | Eerst aende canonicken van Breda ende andere pensionarissen |
IIe | Ander uytgeven aen gagien van predicanten, Sieckentrooster, Coster, Organist ende andere lasten der kercke binnen Breda... mitsgaders aen pensioenen aen eenige predicanten... |
IIIe | Ander uytgeven van geaccordeerde gaigen ofte subsidien tot Onderhoudt van eenige schoolmeesters ten platten lande. |
IV | Ander uytgeven van strijckgelden bij de hoochste insetters van de thienden.. |
V | Gemengt uytgeven |
le cap[itte]le | Thienden onder Oosterhoudt |
2 | Landerijen aldaer |
3 | Rogge ende geltrenten aldaer |
4 | Thienden onder Rijsbergen |
5 | Landerijen aldaer |
6 | Rogge ende geltrenten aldaer |
7 | Tienden onder Sundert |
8 | Saeijlanden aldaer |
9 | Weijden en beempden al[dae]r |
10 | Rogge ende geltrenten aldaer |
11 | Thienden onder De Hage |
12 | Landerijen aldaer |
13 | Rogge ende geltrenten ald[ae]r |
14 | Thienden onder Ginneken |
15 | Landerijen aldaer |
16 | Rogge ende geltrenten ald[ae]r |
17 | Innecomen der pastorije van Etten |
18 | Innecomen der pastorije van Sprundel |
19 | Thienden onder Ghilse |
20 | Rogge ende geltrenten aldaer |
21 | Thienden en landerijen te Rijen |
22 | Rogge ende geltrenten aldaer |
23 | pastorije van Alphen |
24 | pastorije van Bavel |
25 | pastorije van Ter Heijden |
26 | pastorije van Dongen |
27 | pastorije van Teteringen |
28 | Rasoenen |
29 | xxj en penninck |
30 | Stuijver van de Illustere Schole |
31 | gemengden ontfanck |
1e cap[itte]le | Gaigen van predicanten |
2 | Gaigen van Costers |
3 | pensoenen aen gewesene pastooren |
4 | vacatien reijscosten bodeloonen |
5 | winnigen, strijckgelden |
6 | Renten |
7 | gunsten gratuiteijten etc. |
8 | gemengden uytgeeff |
Kapittelen | |
1. | Chijnsen renten en Erfpagten |
2. | Landen Weiden en Beemden |
3. | Koorn Tiendens |
4. | Tantum en Inkoomen van Thoornse en Kannunnikke (sic) Tiendens |
5. | Lammertiendens |
6. | Verkogt hout |
7. | Afgeloste Tenten |
8. | Alderhande Ontfang |
9. | Extraordinaire Restanten |
Kapittelen | |
1. | Renten en cheinsen |
2. | Benefitien of aan Gebenefitieerdens |
3. | Tractement van de Rentmeester |
4. | Tractementen van Predicanten en geaccordeerde Gratificatien |
5 | Tractementen van Organist, voorsangers, Kosters en Schoolmeesters |
6. | Tractementen aan Perdikantsweduwen |
7. | Vierde Kinds Praemien |
8. | Verpondingen Dijkschotten en contributien |
9. | Remissien |
10. | Verpagtings kosten |
11. | Verduisterde Cheinsen en Renten |
12. | Subsidie aan de Stad Diaconie en Klassis te Breda |
13. | Kosten van de Reekening |
14. | Alderhande Uitgaave. |
Kap[ittelen] | |
1 | Rogge onder Gilse |
2 | Rogge onder Alphen |
3 | Rogge onder Chaam |
4 | Rogge onder Baarle |
5 | Rogge onder Ginneken |
6 | Rogge onder Meer |
7 | Rogge onder Zundert |
8 | Rogge onder Rijsbergen |
9 | Rogge onder de Hage |
10 | Gerst onder Chaam |
11 | Gerst onder Ginneken |
12 | Gerst onder Rijsbergen |
13 | Gerst onder de Hage |
14 | Evene onder Alphen |
15 | Evene onder Chaam |
16 | Evene onder Baarle |
17 | Evene onder de Hage |
18 | Gemengden ontvangst |
Kap[ittelen] | |
1 | Renten |
2 | Pensioenen |
3 | ordinaire gagien en weddens |
4 | Uijtgifte van Garst |
5 | Intresten |
6 | Gemengde uijtgifte |
Breda behoorde oorspronkelijk met o.a. Bergen op Zoom, Zevenbergen en Geertruidenberg tot het Graafschap Strijen.
In de 12e eeuw is het land van Strijen gesplitst in een Hollands en een Brabants deel. Sindsdien waren Breda en Bergen op Zoom gezamenlijk in het bezit van de Heren van Breda, die leenroerig waren aan de hertog van Brabant.
Eind 13e eeuw was het huis van Breda uitgestorven. In 1287 verdeelde de hertog van Brabant het gebied in twee lenen, zodat stad en land van Breda in handen kwamen van Raso van Gaveren, heer van Liedekercke, wiens geslacht het gebied in bezit hield tot 1327. (Gerard van Wezemale, heer van Kwabeecke, verwierf Bergen op Zoom).
In 1327 werden stad en heerlijkheid van Breda verkocht aan de hertog van Brabant, waarna het gebied gedurende twaalf jaar tot het hertogelijk domein behoorde.
In 1339 beleende de hertog van Brabant Willem van Duvenvoorde uit het geslacht Van Wassenaer met het vruchtgebruik. De eigendomsrechten werden door de hertog in 1350 aan Willem's neef Jan van Polanen verkocht. Na het overlijden van Duvenvoorde kwamen de stad en heerlijkheid van Breda geheel in handen van Jan van Polanen.
De kleindochter van Jan van Polanen, Johanna, trouwde in 1404 met Engelbrecht, graaf van Nassau, waardoor Breda in handen van het geslacht Nassau overging.
NDR inv.nr. 8127-8128.
Eind 15e eeuw, onder graaf Engelbrecht II van Nassau, is te Breda de Raad en Rekenkamer, zoals de Nassause Domeinraad aanvankelijk heette, opgericht en te Breda gevestigd en fungeerde Breda als zetel van de administratie van alle Nassause domeinen. Ook toen in 1568 de goederen van Willem van Oranje verbeurd werden verklaard, bleef de Raad in functie, zij het onder toezicht van de Spaanse Raad van Beroerten. Na het sluiten van de Pacificatie van Gent kreeg Willem van Oranje weer de beschikking over zijn goederen, zij het slechts voor enkele jaren. Toen de Spanjaarden in 1581 Breda voor de tweede maal innamen is de Nassause Domeinraad vanuit Breda naar Delft verplaatst en later te Den Haag gevestigd.
J.C.M. Pennings en E.A.T.M. Schreuder, 'Heer en Neester van Ameland tot de Zwaluwe' in: Jaarboek van het Oranje-Nassau Museum (1994), p. 48, Drossaers I, I, p X-Xl.
In 1544 stierf René van Nassau, heer van Chalon en enige zoon van Hendrik III van Nassau, zonder kinderen na te laten. Kort voor zijn dood had hij in zijn testament al zijn bezittingen aan Willem van Nassau, de oudste zoon van zijn oom, Willem de Oude, vermaakt. Zo kwam het geslacht van Willem van Oranje in het bezit van stad en heerlijkheid van Breda. In 1552 werd hij plechtig ingehuldigd.
Deze gegevens zijn gebaseerd op registers met 'Aanteekeningen en aanmerkingen omtrend de onderscheydene domeinen -Orange Nassau', NDR inv.nr. 764, folio 170-172 en op het artikel van F.F.X. Cerutti, 'De institutionele geschiedenis der stad tot de aanvang der 15e eeuw' in: Geschiedenis van Breda, deel I: De middeleeuwen, red. F.F.X. Cerutti e.a., (Schiedam, 1976).
De opstand van de Nederlandse gewesten tegen Spanje, de strategische ligging van het gebied en de leidende rol van Willem van Oranje en diens zonen hebben een grote invloed op de geschiedenis van Stad en land van Breda gehad.
Alleen al in de periode van 1567-1637 wisselde Breda vijf maal van heer, nu eens was het een prins van Nassau en dan weer de Spaanse koning, in zijn kwaliteit van hertog van Brabant:
Na de moord op prins Willem van Oranje in 1584 werd diens zwaar belaste boedel onder toezicht van colleges van curatoren gesteld, die de nalatenschap moesten afwikkelen. De erfopvolging leidde tot scherpe belangentegenstellingen tussen de oudste kinderen van Willem van Oranje, vooral tussen Maurits en Maria, die trachtte naast haar eigen belangen ook die van haar in Spanje gevangen gehouden broer Philips Willem te verdedigen. De elkaar opvolgende colleges van curatoren bleken niet voor hun taak berekend en gaven prins Maurits de kans de nog niet verdeelde erfenis voor zijn politieke aspiraties te gebruiken. De militaire successen van Maurits speelden hem in de kaart.
Zo wist hij zes jaar na de geweldadige dood van Willem van Oranje Breda, dat sinds 1581 weer in Spaanse handen was, te heroveren (met behulp van het 'Turfschip'). Na deze succesvolle inname wilde hij er het bestuur overnemen, doch stuitte op tegenstand van zijn halfzuster Maria, die tevens als zaakwaarneemster van Philips Willem optrad. Zij stelde namens haar broer Philips Willem in 1590 en 1591 een nieuwe magistraat aan, die haar gezag ook erkende. Maurits wist echter de administratie over Breda in handen te krijgen dankzij de steun van deStaten-Generaal.
Scherft, Het sterfhuis, p 152 e.v.; NDR inv. nr. 8129-8131.
In 1596 keerde Philips Willem uit de Spaanse gevangenschap terug naar de Zuidelijke Nederlanden en trad in dienst van de nieuwe landvoogd aartshertog Albertus, hetgeen in de Republiek met wantrouwen werd vernomen. Hij hoopte zich in het bezit te stellen van zijn deel uit het vaderlijk erfgoed, zowel van de door de Spanjaarden geconfisqueerde goederen als van de goederen die zich op het territoir van de Republiek bevonden, waaronder Breda. De Staten-Generaal echter wensten hem, een katholieke prins in dienst van de vijand, niet tot de administratie toelaten. Maurits bleef nog lange tijd deze functie vervullen.
Philips Willem trok zich enige jaren later van het Spaanse hof te Brussel terug. Dit feit en de succesvolle onderhandelingen over een bestand met Spanje maakten het de Staten-Generaal mogelijk hem tot de administratie van zijn goederen toe te laten. In 1606 benoemde hij Jean Baptist Keeremans tot superintendent van al zijn Nederlandse bezittinge.
Scherft, Het sterfhuis, p. 246; NDR inv.nr. 8132.
Toch bleven er tussen Maurits en Philips Willem nog jarenlang problemen rond de magistraatsbestelling te Breda bestaan: tot 1610 werden de benoemingen door prins Maurits gedaan.In 1609 werd prins Philips Willem plechtig als heer van Breda ingehaald, samen met zijn echtgenote Eleonora van Bourbon. De prins toonde zich tolerant in godsdienstige zaken. Wel had hij enkele botsingen met de Staten-Generaal, zoals over zijn weigering uit de Bredase kapittelgoederen de salarissen van de predikanten te betalen. Evenmin werd de benoeming van de katholieke Jean Baptiste Keeremans tot drossaard goedgekeurd. (In diens plaats stelde hij Johan van Aerssen aan). Reeds in 1618 overleed Philips Willem, zonder kinderen na te laten, en volgde prins Maurits hem als zijn erfgenaam op.
In 1621 werden de vijandelijkheden tussen de Republiek en Spanje hervat en na een belegering van negen maanden wist de Spaanse veldheer Spinola de stad in 1625 te heroveren en kwam Breda weer in Spaanse handen.
In Brabant brak nu de 'retorsiestrijd' uit over de vraag: wanneer men een stad veroverd heeft, beheerst men dan tevens het van die stad afhankelijke platteland? Elk der beide partijen hing de visie aan die hem het beste uitkwam: toen de Spanjaarden in 1625 Breda in handen kregen, stelde de inmiddels opgevolgde prins Frederik Hendrik dat hij nog altijd heer van het land van Breda was. (Na de verovering van 's-Hertogenbosch door Frederik Hendrik in 1629 oordeelden de Staten-Generaal dat behalve de stad de Meierij ook in hun handen gevallen was). Elk der partijen gebruikte deze steden als basis voor pesterijen in elkaars platteland, zoals arrestaties, belastingheffingen etc.
Als bestuurszetel van de baronie koos Frederik Hendrik Geertruidenberg. Daar werden het leenhof en de hoofdbank -nu ui tsluitend bestaande uit de schouten van 13 dorpen in de baronie- van Breda gevestigd. Het garnizoen, magistraten en prinsgezinde burgers trokken naar het nieuwe bestuurscentrum. Daarnaast fungeerden in de stad Breda eveneens een drossaard, een leenhof en een hoofdbank, alle Spaansgezind.
V.A.M. Beermann en j.L.M. de Lepper, 'De lotgevallen van de stad', in: F.A. Brekelmans e.a. eds., Geschiedenis van Breda.ll Aspecten VWI de stedelijke historie 1568 - 1795 (Schiedam, 1977), pp. 54-55.
Spoedig na de Spaanse herovering plaatste Jan van Nassau-Siegen, een katholieke kleinzoon van de broer van Willem van Oranje,Jan de Oude, zich als pretendent tegenover de koning. Hij werd na een langdurig proces door de Raad van Brabant te Brussel in het gelijkgesteld. Na door de magistraat als heer van Breda erkend te zijn vernieuwde hij tot 1637 samen met een vertegenwoordiger van de Spaanse regering de magistraat van Breda.
In 1637 wist prins Frederik Hendrik de stad definitief te heroveren, en bleef het gebied in handen van de prinsen van Oranje.
Het kinderloos overlijden van stadhouder-koning Willem III leidde tot nieuwe moeilijkheden over de erfopvolging, ditmaal tussen Johan Willem Friso, neef van Willem III en stadhouder van Friesland en koning Frederik I van Pruisen.
NDR inv.nr. 7938, folio 386 e.v.
Bij de Acte van Partage in 1732 verwierf Johan Willem Carel Hendrik Friso, ofwel prins Willem IV, stad en land van Breda. Willem V zou hem opvolgen en het gebied in handen van de Oranje's houden tot aan de Franse revolutie.
In 1793 vond al een eerste kortstondige Franse bezetting plaats. De schade aan 'zijne Hoogheids rechten en goederen' bleek zo groot dat er een speciale commissie werd ingesteld om de economische en bestuurlijke problemen in de door de Fransen bezette domeinen te inventariseren en op te lossen.
Resoluties van de Dorneinraad, 5 april 1793, NDR inv.nr. 179,8123 en 8306
Ruim een jaar later hadden de Fransen meer succes. ~a de nederlaag van de Oostenrijkse regering bij Fleurus in juni 1794 werden de Zuidelijke Nederlanden door de Fransen bezet. Vandaar uit bedreigden de Fransen onder meer Staats-Brabant. Eind augustus werden Gilze, Zundert, Rijsbergen, Etten en Princenhage veroverd. De commandant van de vesting Ven Geusau weigerde de stad over te geven. Pas na vertrek van prins Willem Ven zijn familie naar Engeland en op uitdrukkelijk bevel van de Staten-Generaal leverde hij de vesting op 28 januari 1795 aan de Fransen uit.Nadat de stadhouder met zijn familie naar Engeland was gevlucht, werden de domeinen geconfisqueerd en werd de Domeinraad opgeheven.
De domeinen van de prins van Oranje, waaronder stad en land van Breda werden tot staatseigendom verklaard. De rekeningen van de rentmeesters werden van 1796-1810 door het 'Bureau der Nationale Domeinen, herkomstig van de vorst van Nassau' afgehoord. Dit bureau vormde een onderdeel van het departement van Financiën.
Na 1809 viel de administratie onder de 'Directeur der registratie en Domeinen'.
Grondgebied en benamingHet land van Breda grenst in het noorden aan Holland, in het oosten aan de Meierij van 's-Hertogenbosch, in het zuiden aan het land van Turnhout en het graafschap Hoogstraten en in het westen aan het markiezaat van Bergen op Zoom en het land van Steenbergen.
De Nassaus beschouwden de stad en heerlijkheid van Breda als hun voornaamste bezitting. Uit het jaar 1474 is de volgende opsomming van hun bezittingen bekend: de stad Breda met slot, de stad Steenbergen, Roosendaal, Nispen, Etten, de Haghe (= Princenhage), Terheiden, Zonzeel (=Langeweg), Oosterhout met het huis te Strijen, Gilze, Ginneken, Alphen, Baarle, Rijsbergen, Groot en Klein Zundert en Dongen. In deze gebieden bezat de heer de hoge heerlijkheid.
NDR inv.nr. 7938, folio 38.
Verder bezat hij een smalheerlijkheid in Groot Zundert, de smalheerlijkheid van het goed Gageldonk en tenslotte een smalheerlijkheid en wat cijnzen en renten in de parochies Roosendaal, Nispen, Woude en de Haghe. Met het laatste zijn onderdelen bedoeld van het gecompliceerde goed van Gageldonk-Hambroek, waartoe ook goederen te Sprundel behoorden. De hertog van Brabant hield bij uitgifte van deze goederen de hoge heerlijkheid aan hem zelf. In Princenhage had Gageldonk-Hambroek een eigen Leenhof en Laathof.
Dongen, Wagenberg en het huis te Strijen maakten eerst geen deel uit van het land van Breda, maar werden daar gaandeweg toe gerekend.
Drossaers I, I, pp. 15-19.
De heerlijkheid Breda was soeverein; leenhulde werd aan de hertog van Brabant afgelegd. In het gehele land gold het recht van Breda behalve binnen 'de Palen van de Hoeven van Etten'. Breda oefende de criminele rechtspraak uit in alle dorpen van het land, behalve in Oosterhout en Roosendaal, die vrije heerlijkheden waren. Men kon in beroep gaan bij de Raad van Brabant.
De benaming 'baronie' stamt uit de tijd van Willem van Oranje. Hij betitelde zich zelf als heer en baron van Breda.
De heerlijkheden Oosterhout en Dongen bekleedden binnen de baronie van Breda een zelfstandige positie en werden afzonderlijk beheerd (zie onder de desbefreffende domeinen).
Steenbergen was vanaf 1287 bijna twee eeuwen lang gemeenschappelijk bezit van Breda en Bergen op Zoom. In 1458 werd het aan Breda toegewezen, maar het werd als een afzonderlijke heerlijkheid beschouwd en niet tot de baronie gerekend. De lage heerlijkheid van Roosendaal werd op 1 april 1501 overgedragen aan Engelbrecht II van Nassau.
De volgende gegevens zijn gebaseerd op: Thomas Ernst van Goor, Beschrijving der Stadt en lande van Breda ('s-Gravenhage, 1744), pp. 352-397.
Steenbergen werd samen met Roosendaal en Nispen afzonderlijk beheerd (zie onder dit domein). De hoofdbank van Breda diende wel als hof van appèl voor vonnissen binnen Steenbergen.
De heerlijkheid Ginneken en Bavel omvatte de dorpen Ginneken en Bavel en de gehuchten Galder, Heusdenhout, Strijbeek en Ulvenhout. De abdij van Thorn bezat het patronaatsrecht van de kerk van Bavel.
De rechtbank van Ginneken en Bavel bestond uit een schout (dezelfde als van Gilze), zeven schepenen en tien gezworenen.
Alphen, Baarle-Nassau en Chaam vormden een eenheid onder één schout en één secretaris. Alphen en Chaam hadden één schepenbank. Chaam had wel een eigen financiële administratie.
Bij Baarle-Nassau behoorden het gehucht Looveren, Uilencoten, Zonderhagen en Castelre.
Baarle bestond uit twee rechtsgebieden: Baarle-Nassau en Baarle-Hertog. Gemeenschappelijke kosten werden omgeslagen in verhouding 2/3 en 1/3.
De abdis van Thorn had ook hier een eigen rechtbank, naast die onder de jurisdictie van de heer van Breda.
Gilze werd waarschijnlijk vóór het jaar 1200 geschonken aan de abdij van Thorn. Dit klooster had er veel goederen en rechten, met name een rechtbank die tot 1795 bleef bestaan. De heer van Breda had er eveneens een rechtbank, bestaande uit een schout (die tevens schout van Ginneken was) en zeven schepenen. Ook hier waren er gezworenen die de zorg voor de financiën hadden.
Rijen, Molenschot en Hulten behoorden eveneens tot dit rechtsgebied.
Etten behoorde van oudsher bij Breda. De rechtbank, waaronder ook Leur en Sprundel behoorden, bestond uit een schout en zeven schepenen. Voor de financiën zorgden elf gezworenen. Daarnaast kende Etten nog een rechtsgebied: Etten onder de Palen van de Hoeve. Deze jurisdictie had een eigen rechtbank en een bijzonder Landrecht, de Hoevense Charter, aan Etten in het jaar 1267 door Hendrik IV, heer van Breda, geschonken.
Ook in Zundert was er sprake van twee rechtsgebieden: Zundert-Hertog en Zundert-Nassau. Het laatste gebied was ooit door hertogin Johanna van Brabant aan Jan van Polanen verpand onder voorwaarde dat het pand voor eenzelfde som gelost kon worden, hetgeen nooit is gebeurd.
Terheijden kreeg in 1328 een eigen schepenbank, waarvan het rechtsgebied zich uitstrekte over Hertel, Schimmaer en Wagenberg. De rechtbank bestond uit een schout en zeven schepenen. Zeven gezworenen hadden de verantwoordelijkheid voor de dorpsfinanciën. Teteringen was een dorp van buitenpoorters onder de jurisdictie van en in hoofdzaak ook onder het bestuur van de stad Breda. Men kende een afzonderlijk financieel beheer, maar geen eigen armbestuur. Bij deze heertijkheid hoorden ook de gehuchten Lovensdijk, Molengracht en Zantbergen.
Het gezag van de heren van Breda
Gebaseerd op: F.A. Brekelmans, 'Bestuur en rechtspraak', in: F A. Brekelmans e.a. eds., Geschiedenis van Breda, II Aspecten van de stedelijke historie 1568 -1795 (Schiedam, 1977), p. 91-106.
De heren van Breda waren vanaf de 12e eeuw leenroerig aan de hertog van Brabant. In de loop van de opstand en de oorlog tegen Spanje trokken de Staten-Generaal het oppergezag over de baronie van Breda aan zich. Na de Vrede van Munster in 1648 maakte het gebied deel uit van de Generaliteitslanden. De plakkaten van de Staten-Generaal waren in stad en land van kracht, behalve voor die zaken die tot de bevoegdheden van de heer behoorden. Door de hoogheid van de positie van de heer van Breda had deze echter bijna soevereine rechten in het gebied. De invloed van de landsregering was er dus vrij gering.
Dit gold niet voor de zaken van defensie van de Republiek en de financiën van het gemene land. Hierin had de heer van Breda de Staten-Generaal of de Raad van State te gehoorzamen. Breda was een garnizoenssstad. De Raad van State had hier rechtstreeks bemoeienis met het garnizoen, de fortificatiën en de inundatiën, de heffing van belastingen, de verpachting van tienden en de bezoldiging van predikanten. De gouverneur van de vesting werd door de Staten-Generaal benoemd.
Ook na 1648 moesten de heren van Breda leenverhef voor hun gebied blijven doen. Zij deden dit voor de Raad en Leenhof van Brabant, sinds 1591 gevestigd in Den Haag. Telkens als er een Oranjevorst stierf moest opnieuw leenhulde door of namens diens opvolger plaats hebben.
Heerlijke rechten en bevoegdhedenDe heer had het recht tot het uitvaardigen van plakkaten, octrooien en beschikkingen. Hij had bijvoorbeeld het recht van de wind, d.w.z. hij gaf toestemming tot het oprichten van molens. Hij verleende octrooien tot het oprichten van industrieën, het houden van een bank van lening, tot het verkopen van erfgoederen, het maken van manufacturen, het leggen van een steenweg of een trekpad, het verleggen van jaarmarkten, het heffen van weggeld, van accijnzen, van brand- en lantaarngeld, de honderdste penning, het houden van loterijen en het stichten van een zoutkeet. Uit de Middeleeuwen stamde het recht cijnzen te heffen (een soort gebruiksrecht, geheven op landerijen en huizen). Deze zijn bekend onder verschillende namen: Herencijns, Lamberti-, St. Bavo- en Martinicijnzen, genoemd naar de dag waarop de cijns moet worden betaald (respectievelijk op 17 September, 1 oktober en 11 november). Hij had het recht van confiscatie van onbeheerde nalatenschappen en van 'bastaardgoederen'. Recht van de gruit en het naastingsrecht. Hij had het benoemingsrecht van het stadsbestuur, de dorpsbesturen en een groot aantal stedelijke en dorpsfunctionarissen en -ambtenaren (zie hieronder). Een belangrijke rol speelde de heer of de Domeinraad bij de admissie van notarissen. Na 'creatie' door de Raad van Brabant werden ze op aanbeveling van het stadsbestuur door de heer 'geadmitteerd'. Hierover ontstond wel eens onenigheid met de Raad van Brabant. De zogenaamde 'Blijde Incomste' bij iedere nieuwe heer bracht hoge kosten voor Breda met zich mee vanwege de vele verplichte giften, de 'curialiteiten'. Dergelijke giften werden eveneens verwacht als de heer van Breda in het huwelijk trad of kinderen kreeg. Verder hoorde de rechtspraak hen toe met bijbehorende inkomsten, zoals boeten en compositiegelden (geld betaald voor een getroffen schikking). Men had het recht tot het verlenen van gratie aan veroordeelden. In 1634 werd dit recht uitgebreid tot het hele rechtsgebied van de Raad van Brabant. Het Hof van Holland diende dergelijke gratieverleningen wel te bekrachtigen. Bij de Vrede van Munster in 1648 kreeg de heer van Breda alle kloosters, godshuizen, pastorieen en andere geestelijke goederen en beneficiën (geestelijke waardigheid met daaraan verbonden inkomsten) toegewezen.
Bestuur en rechtspraak Stad en land.De drossaard was de belangrijkste ambtenaar van de heer. Hij installeerde dorps- en stadsbesturen en stelde voordrachten voor de benoemingen op. Hij had de hoge jurisdictie in de gehele baronie, behalve in de vrijheden Roosendaal en Oosterhout. Hij kondigde de plakkaten af van de Staten-Generaal en van andere overheden. Na 1637 werden de ambten van drossaard en schout in een persoon verenigd. Tevens was de drossaard voorzitter van het Leenhof. Als zijn plaatsvervanger trad een stadhouder op. De drossaard inde alle boeten en breuken, die hij sedert 1686 geheel mocht behouden. Hij had het toezicht op rentmeesters, klerken, roededragers en andere prinselijke ambtenaren. Daarnaast vervulde hij het ambt van schout. In die hoedanigheid zat hij de schepenbank in civiele en criminele zaken voor. Verder was hij kolonel van de compagnieën der burgerij en stadhouder van de lenen, d.w.z. dat hij het Leenhof voorzat. De drossaard diende een geboren Brabander te zijn. Het ambt van drossaard was zeer lucratief: in het midden der 18e eeuw werden diens inkomsten op meer dan 4774 gulden berekend, afgezien van de vacatiegelden, boeten etc. Er werd grof betaald om dit ambt te verkrijgen. De drossaard kwam gemakkelijk in conflict met de belangrijkste functionaris van de Staten-Generaal, de gouverneur van de vesting.
Brekelmans, 'Bestuur en rechtspraak', p. 96.
In het Leenhof van Breda hadden de drossaard en de stadhouder van de lenen zitting alsmede elf raden, inclusief de griffier. Het Leenhof had tot taak het transporteren en verheffen van leengoederen, leenrechten, het aangaan van verbintenissen, panding etc. Het leenhof bestond uit de drossaard /stadhouder van de lenen met elf raden, inclusief de griffier. De griffier van de lenen was o.a. verplicht ieder jaar een rekening op te maken van de inkomsten uit de heergewaden. De stadDe magistraat, bestaande uit de schepenen en de binnen- en de buitenburgemeester. Zij hadden verantwoordelijkheid op het gebied van bestuur en justitie. De binnenburgemeester zat zowel de vergaderingen van het stadsbestuur als de rechtzittingen voor. twee burgemeesters, een binnen- en een buitenburgemeester. De binnenburgemeester was president van de schepenbank en voorzitter bij alle rechtszaken. Vonnissen van de schepenbank waren appellabel bij de Raad van Brabant, behalve bij criminele zaken. De binnenburgemeester bestuurde de stad. Hij convoceerde drost, schepenen en Tienmannen; hij ontving rekesten; tijdens de vergaderingen van de magistraat deed hij voorstellen en nam de stemmen op. Verder was hij overdeken van de Lakenhal en controleerde hij de maten en gewichten. De binnenburgemeester moest na twee jaar aftreden (deze regel werd dikwijls overtreden). De buitenburgemeester wisselde elk jaar. Hij was tegelijk de thesaurier van de stad. Hij beschermde het recht van de stad en de poorters. Hij moest alle stadszaken verrichten in overleg met de drossaard, de binnenburgemeester en de schepenen. Hij was verantwoordelijk voor het inleveren van alle stadsrekeningen. Hij moest zijn rekening op 9 oktober inleveren t.o.v. een heer Commissaris van de magistraat en de Tien Raden en binnen een maand sluiten. Verder behoorde bouw en onderhoud van de stadswerken tot zijn taak. De schepenbank of 'de Wet' bestond uit negen personen, acht schepenen en de binnenburgemeester. De Tien Raden of Tienmannen. Zij zijn voor het eerst in 1541 aangesteld. Zij hadden geen taak in het stadsbestuur maar vertegenwoordigden de belangen van de burgerij met name, waar het de invoering van nieuwe belastingen betreft. Zij controleerden de stadsrekeningen, assisteerden bij de verpachting van de stadsmiddelen, aanbestedingen, verkopingen etc.
NDR inv.nr. 764, folio 179.
Tussen de magistraat en de Tienmannen deden zich nog al eens competentiekwesties voor. Het LandEr waren elf ding- of rechtbanken, die slechts jurisdictie in civiele zaken hadden. Deze bestonden uit een schout, zeven schepenen en een secretaris, voor wie alle inwoners hun civiele procedures konden voeren. Tegen de vonnissen kon bij de Hoofdbank van Breda worden geappelleerd, bij welk college ook de hoge jurisdictie berustte. Alleen Oosterhout en Roosendaal hadden de lage, middelbare en hoge jurisdictie. De gemeenelands-lasten werden over alle dorpen verdeeld volgens een vaste repartitie d.d. 1712. Jaarlijks werd door de magistraat in elk dorp een staat van haar lasten (verpondingen, beden etc.) gemaakt en van de kosten. Deze werd ten overstaan van de drost of diens plaatsvervanger vastgesteld en getekend, met een ontwerp van omslag. Deze moest door de Nassause Domeinraad worden goedgekeurd. Daarna werden er door de gezworenen of de kwartiermeesters met schout en schepenen kohieren van de onroerende goederen opgesteld en aan de ontvanger gegeven. Deze zorgde verder voor de invordering en de verrekening.
NDR inv.nr. 764, folio 173-175.
Overkoepelende colleges, die de zaken van het land van Breda behartigden, waren verder: De Landsvergadering. Dit college werd in 1597 door prins Maurits ingesteld. Het was een vergadering van vertegenwoordigers van de elf gerechten in de baronie, onder voorzitterschap van de drossaard. Elk gerecht zond zijn schout en twee schepenen. Twee maal per jaar werd deze vergadering door de drossaard of diens plaatsvervanger te Breda bijeengeroepen. Besluiten werden bij meerderheid van stemmen genomen. De landsschrijver/secretaris notuleerde en stuurde naar alle rechtbanken een afschrift. De belangrijkste taak van dit college bestond uit het vaststellen van de repartitie der belastingen en van de gemene landsrekening. De Hoofd- en Leenbank. Zij diende als appelgerecht voor de lagere rechtsprekende colleges in het land van Breda in civiele en leenzaken. Economische situatie in BredaHet militair en strategisch belang van de stad Breda kwam in het voorgaande uitgebreid aan de orde. Op economisch gebied stelde de stad niet veel voor. Men hield er zich wel bezig met het brouwerijbedrijf en in mindere mate met de lakenbereiding.
Handel speelde een grotere rol. Naast Den Bosch was Breda het centrum van de doorvoer van goederen uit Holland naar de Spaanse Nederlanden en Luik, en omgekeerd. Noord-zuidwaarts gezien hield de waterweg de Mark in Breda op. De goederen werden verder zuidwaarts vervoerd met behulp van wagens.
Een probleem hierbij vormde de steeds voortgaande verzanding van de rivier de Mark en de Dintel. In de jaren veertig van de 18e eeuw vatte het stadsbestuur het plan op een kanaal van Terheiden naar de Moerdijk te graven om zo de vaarroute te verbeteren en de verbinding te verkorten. Het gewest Holland, hierin gesteund door 's-Hertogenbosch, wist dit initiatief uit vrees voor concurrentie te dwarsbomen.
NDR inv.nr. 8262.
Andere inkomstenbronnen voor de stad waren de bestedingen van het garnizoen en het sporadisch verblijf van het hof van de Nassau's of van hun gasten.
Beerman en De Lepper 'De lotgevallen van de stad', p. 72.
Bij de inventarisatie zijn de volgende termen gehanteerd: de stad Breda; het land van Breda en stad en land van Breda. Stad en land gezamenlijk worden ook wel 'Baronie van Breda' genoemd. In de stukken zelf wordt met 'de baronie' ook wel uitsluitend het land van Breda bedoeld.
Er bevindt zich een aantal stads- en dorpsrekeningen in het archief (kopieën), NDR inv.nrs. 8272-8294 etc. Deze rekeningen hebben niets met het eigenlijke beheer van de heerlijkheid te maken. In veel gevallen was de raadcommissaris van de Nassause Domeinraad een van de drie partijen (naast de stadhouder van de drossaard en schout en schepenen) die de rekening moest afhoren. (In totaal revideerde de raadcommissaris in een willekeurig jaar (1774) 112 rekeningen. Hiervan is dus slechts een fractie bewaard gebleven). Vandaar dat deze onder de rubriek bestuur zijn geordend.
Een moeilijkheid vormden de stukken in de oude inventaris Hingman inv.nrs. 1203 en 1204, die in de inventaris beschreven staan als 'Twee portefeuilles met het opschrif t Klein Zundert'. Het zijn stukken, die grotendeels behoorden tot het archief van de pastoor van Klein Zundert.
Op 24 juli 1798 werd er op last van de Agent van Inwendige Politie beslag gelegd op een groot aantal archiefstukken betreffende de bezittingen van de abdij van Tongerlo, verbonden aan de pastorie van Klein Zundert. In 1800 zijn de stukken in handen van de Commissie van Breda gekomen.
De Commissie van Breda was gemachtigd om op alle archiefstukken beslag te leggen die voor een goede administratie noodzakelijk waren. In het geval van Klein Zundert is men daarbij nogal rigoreus te werk gegaan. Ook in het archief van de Commissie van Breda (oude inv.nrs. 1284-1330) is een deel van het archief van de pastoor terecht gekomen. De rechtsopvolger van zowel de Commissie van Breda als van de vroegere Nassause Domeinraad was de provinciale afdeling van het Enregistrement des Domaines. Mogelijk is dit de verklaring waarom zowel in dit archief als in het archief van de Commissie van Breda zich stukken van de pastoor bevinden. Deze stukken zijn in een aanhangsel ondergebracht.
P.T.A. Zweegers en R.J. Wols, Inventaris van de Commissie van Breda (1421) 1799-1811 (1828) ('s-Hertogenbosch, 1982) (Inventarisreeks 32), pp. 14,173-179.
Stukken met betrekking tot het domein Breda in andere archieven
Algemeen Rijksarchief Collectie van Nispen
Het Rijksarchief in Noord-Brabant: De archieven van de rentmeesters van prins Frederik en hun opvolgers, m.n. stukken betreffende het rentambt Breda. De collectie Nassause Domeinen 1545-1810 (minuutnotulen van de Domeinraad en afgehoorde rekeningen, afkomstig uit de archieven van enige rentmeesters) De collectie Pels-Rijcken Het archief van de Raad van Brabant.
Gemeentearchief Breda
Streekarchief Nassau-Brabant
Motman was tevens drossaard van Roosendaal en Nispen; sedert 1789 lid van de Domeinraad.
Met lijst van bij de rentmeester berustende boeken, registers en kaarten.
De rekeningen van dejaren 1638-1654 bevatten geen inhoudsopgave.
Deze vertaling is automatisch gegenereerd en kan fouten bevatten. Pagina's die persoonlijke informatie bevatten worden vanwege de privacy niet automatisch vertaald en zijn alleen beschikbaar in het Engels. Lees hier meer over onze vertaalde website.