Terug naar zoekresultaten

1.08.11 Inventaris van het archief van de Nassause Domeinraad, (1218) 1581-1811 (1842)

De Nassause Domeinraad was het bestuurscollege dat het beheer over de domeinen van de familie Oranje-Nassau uitoefende. Deze landgoederen strekten zich uit over het gehele territorium van de Republiek, maar lagen overwegend in Holland, Zeeland, (Noord-)Brabant en Gelderland. Ook in Duitsland, Luxemburg en Frankrijk (vnl. het prinsdom Orange) had men bezittingen. Oorspronkelijk was de domeinraad gevestigd te Breda en later vanaf eind zestiende, begin zeventiende eeuw te Den Haag aan het Binnenhof. De Raad- en Rekenkamer, zoals zij ook wel werd genoemd, telde vijf tot zeven leden met daarnaast een griffier of secretaris als belangrijkste ambtenaar.Het beheer van de goederen vergde een uitgebreide verantwoording door tal van rentmeesters die ter plekke waren belast met o.a. het toezicht op heerlijke rechten, als bijvoorbeeld het recht op de wind of op de visvangst. Al deze rechten en bevoegdheden leverden bij elkaar aanzienlijke inkomsten op ter bekostiging van de hofhouding (paleizen, kunstcollectie e.d.). Voor het verdere beheer was in elk domein tevens een grote hoeveelheid functionarissen aangesteld variërend van hoveniers tot predikanten. Dit gold eveneens het terrein van bestuur en rechtspraak met de aanstelling van schout en schepenen.Het archief bevat de notulen van de domeinraad; thesauriersrekeningen (m.b.t. de uitgaven) en het ambtboek met gegevens over aanstellingen in elk domein. Verder zijn er per domein reeksen rentmeestersrekeningen, gebundelde correspondentie over tal van onderwerpen van bestuurlijk-juridische aard en losse stukken (meestal met een financiële inslag). Op een aantal series bestaan zowel eigentijdse als latere nadere toegangen.

Download inventaris als PDF Download inventaris als XML

Bekijk de zoekhulp bij dit archief

Beschrijving

Archief Beschrijving van het archief Archiefvorming Inhoud en structuur van het archief Aanwijzingen voor de gebruiker Verwant materiaal Bijlagen

Archief

Titel

1.08.11

Inventaris van het archief van de Nassause Domeinraad, (1218) 1581-1811 (1842)

Auteur

M.C.J.C. van Hoof, E.A.T.M. Schreuder, B.J. Slot

Versie

11-12-2022

Copyright

Nationaal Archief, Den Haag

Beschrijving van het archief

Naam archiefblok

Nassause Domeinraad

Nassause Domeinraad vanaf 1581

Periodisering

archiefvorming: 1581-1811

oudste stuk - jongste stuk: 1218-1842

Archiefbloknummer

1261

Omvang

; 16871 inventarisnummer(s) 488,25 meter

Taal van het archiefmateriaal

Het merendeel der stukken is in het. Een klein gedeelte is gesteld in talen als het,en het

Nederlands

Latijn

Frans

Duits

Soort archiefmateriaal

Normale geschreven en gedrukte documenten. Kennis van het 13e t/m 18e eeuwse handschrift is noodzakelijk: de Nederlandstalige stukken van vóór ca. 1700 zijn geschreven in het gotische cursiefschrift, met name in de oud-Hollandse klerkencursief.

Archiefdienst

Nationaal Archief

Locatie

Den Haag

Archiefvormers

Aalst, heer van Acquoy, Heer van Agentschap van Financiën, Bureau der Nationale Domeinen, herkomstig van de vorst van Nassau Ameland, Heer van Antwerpen, Burggraaf van Baarle-Nassau, Heer van Baarn, Heer van Bentheim, Heer van Bergen op Zoom, Heer van Borculo, Heer van Borsele, Heer van Bourgogne, Heer van Boxmeer, Heer van Bracque, Heer van De Breda, Heer van Bredevoord, Heer van Brussel, Paleis te Buren, Graaf van Bütgenbach, Heer van College van Administratie der Goederen in Holland gelegen van de Prins van Oranje College van Administratie over de door de Fransen geabandonneerde Goederen van de Vorst van Nassau Cortenbach, Heer van Cortgene, Heer van Cranendonk en Eindhoven, Baron van Culemborg, Heer van Dasburg, Heer van Dieren, Heer van Diest, Heer van Directie der Publieke Domeinen en Geestelijke Goederen Directie der Staatsdomeinen in Holland Dongen, Heer van Eemnes, Heer van Friesland, Heer van Geertruidenberg, Heer van Geertruidenberg, Kastelein van Gorzen Orizand, Heer van Grave en Cuijk, Heer van Gravenhage, 's, Oude Hof in het Noordeinde Gravenhage,'s, Huis Den Bosch Grimbergen, Heer van Het Loo, Heer van Hohenlohe, Van Holede, Heer van Hulsterambacht, Heer van IJsselstein, Heer van Intendant van de Nassause Domeinen in de Zuidelijke Nederlanden Kruidberg, Hofstede de Lannoy, Heer van Leerdam, Graaf van Lek, Heer van de Lekkerkerk, Heer van Lichtenvoorde, Heer van Liesveld, Heer van Lingen, Heer van Meerhout, Heer van Meurs, Graaf van Ministerie van Financiën, Administratie der Nationale Domeinen, herkomstig van de vorst van Nassau Monster, Heer van Monsterambacht, Heer van Montfort, Heer van Naaldwijk, Heer van Nassau, Van Nassause Domeinraad Nassause Domeinraad, Ontvanger-Generaal Nassause Domeinraad, Thesaurier en Rentmeester-Generaal der Domeinen Nederheim, Heer van Neerem, Heer van Niervaart, Heer van Nieuwburg, Huis ter Nispen, Heer van Noord-Beveland, Heer van Oosterhout, Heer van Oploo, Heer van Orange, Prince d' Orange, Prins van Oranje, Van Oranje-Nassau, Van Paifve, Heer van Peen, Heer van Polanen, Heer van Princeland, Heer van Prinsenland, Heer van Raad en Rekenkamer Ravestein, Heer van Rollencourt, Heer van Roosendaal, Heer van Russon, Heer van Rutten, Heer van Scherpenisse, Heer van Secretariaat van Staat voor de Financiën, Secretarie de Nationale Domeinen, herkomstig van de vorst van Nassau Sichem, Heer van Sint-Maartensdijk, Heer van Sint-Maartensdijk, Kapittel van Sint Maarten Soest, Heer van Soestdijk, Heer van St. Vith, Heer van Stadhouders van Friesland, Groningen, Drenthe en Overijssel Steenbergen, Heer van Steenwijk, Heer van Ter Eem, Heer van Thesaurier-Generaal en Raden van Financiën, Bureau der Nationale Domeinen, herkomstig van de vorst van Nassau Tholen, Heer van Veere, Markies van Vianden, Graaf van Vlissingen, Heer van Vorst, Heer van Vriesland, Heer van Wernhout, Heer van Westcappel, Heer van Westland, Heer van Willemstad, Heer van Zelhem, Heer van Zevenbergen, Heer van Zichem, Heer van Zuid-Beveland, Heer van Zwaluwe, Heer van

Samenvatting van de inhoud van het archief

De Nassause Domeinraad was het bestuurscollege dat het beheer over de domeinen van de familie Oranje-Nassau uitoefende. Deze landgoederen strekten zich uit over het gehele territorium van de Republiek, maar lagen overwegend in Holland, Zeeland, (Noord-)Brabant en Gelderland. Ook in Duitsland, Luxemburg en Frankrijk (vnl. het prinsdom Orange) had men bezittingen.
Oorspronkelijk was de domeinraad gevestigd te Breda en later vanaf eind zestiende, begin zeventiende eeuw te Den Haag aan het Binnenhof. De Raad- en Rekenkamer, zoals zij ook wel werd genoemd, telde vijf tot zeven leden met daarnaast een griffier of secretaris als belangrijkste ambtenaar.
Het beheer van de goederen vergde een uitgebreide verantwoording door tal van rentmeesters die ter plekke waren belast met o.a. het toezicht op heerlijke rechten, als bijvoorbeeld het recht op de wind of op de visvangst. Al deze rechten en bevoegdheden leverden bij elkaar aanzienlijke inkomsten op ter bekostiging van de hofhouding (paleizen, kunstcollectie e.d.). Voor het verdere beheer was in elk domein tevens een grote hoeveelheid functionarissen aangesteld variërend van hoveniers tot predikanten. Dit gold eveneens het terrein van bestuur en rechtspraak met de aanstelling van schout en schepenen.
Het archief bevat de notulen van de domeinraad; thesauriersrekeningen (m.b.t. de uitgaven) en het ambtboek met gegevens over aanstellingen in elk domein. Verder zijn er per domein reeksen rentmeestersrekeningen, gebundelde correspondentie over tal van onderwerpen van bestuurlijk-juridische aard en losse stukken (meestal met een financiële inslag). Op een aantal series bestaan zowel eigentijdse als latere nadere toegangen.

Archiefvorming

Geschiedenis van de archiefvormer

De goederen van het huis van Oranje-Nassau

"Wij Willem bij de gratie Gods Prins van Orange en Nassau, Graaf van Catzenellenbogen, Vianden, Dietz, Spiegelberg, Buren, Leerdam en Culemborg, Markies van Veere en Vlissingen, Baron van Breda, Diest, Beilstein, die stad Grave en het land van Cuijk, IJsselstein, Cranendonk, Eindhoven en Liesveld, onafhankelijk Heer van de vrije en soevereine erfheerlijkheid Ameland, Heer van Borculo, Bredevoort, Lichtenvoorde, Het Loo, Geertruidenberg, Klundert, Zevenbergen, de Hooge en Lage Zwaluwe, Naaldwijk, Polanen, St. Maartensdijk, Soest, Baarn en Ter Eem, Willemstad, Steenbergen, Montfort, St. Vith, Bütgenbach en Dasburg, Erfburggraaf van Antwerpen etc. etc." Zo begint een van de vele oorkondes van Willem V waaruit blijkt hoe omvangrijk, hoe verscheiden en hoe verspreid het goederenbezit van de Oranjes aan het einde van de achttiende eeuw was. Dit bezit was vanaf de vijftiende eeuw door vererving, schenking of koop in de familie gekomen, hoewel er tussentijds ook gedeelten weer verloren gingen (zie tabel 1). De grondslag voor dit goederenbezit werd gelegd door Engelbrecht van Nassau (ca. 1370-1442) die als eerste graaf van Nassau zijn intrede deed in de Nederlanden. Hij trouwde in 1403 met Johanna, erfdochter van het rijke bezit der Polanens. De belangrijkste goederen van dit geslacht lagen in het westen van de huidige provincie Noord-Brabant.

Een andere grondlegger van de bezittingen van de Nassaus was graaf René van Chalon (1519-1544). In 1528 erfde hij alle bezittingen en rechten van het huis van Oranje en Chalon, met de titel 'prins van Oranje'. René van Chalon stierf reeds op 25-jarige leeftijd. Erfgenaam van zijn omvangrijke bezit was zijn neef, die aldus -elf jaar oud- prins van Oranje mocht noemen. Willem van Oranje huwde tot vier maal toe, maar voor zijn goederenbezit was vooral zijn huwelijk met Anna gravin van Buren in 1551 van belang. Door dit huwelijk werd zijn bezit nog eens aanzienlijk vergroot.

1584-1609

Na de moord op prins Willem in 1584 ontstond er onenigheid over de erfenis tussen zijn drie zonen Philips Willem, Maurits en Frederik Hendrik. De erfeniskwestie speelde zich af in een tijd dat het gebied in Brabant, waarin de belangrijkste bezittingen van de Nassaus lagen, frontgebied in de oorlog tegen Spanje was. Mede daardoor was het bezit van en de controle over de nalatenschap niet alleen een particuliere kwestie, maar speelden politieke belangen een rol. De goederen in het door Spanje gecontroleerde gebied waren geconfisqueerd door de Spaanse overheid.

De geschillen over de erfenis spitsten zich vooral toe op de goederen in Brabant, met name Breda en Steenbergen. Samen met Maria, de oudste dochter van Willem van Oranje uit zijn eerste huwelijk met Anna van Egmond, had Philips Willem, oudste zoon van Willem, de krachtigste aanspraken op (delen uit) de erfenis als gevolg van het devolutierecht. Dit recht bevoordeelde bij erfenis de kinderen uit een eerste huwelijk boven de kinderen uit volgende huwelijken en gold met name in het Brabantse erfrecht. Het had tot gevolg dat Philips Willem, naast de goederen van zijn moeder afkomstig, recht had op Diest, Breda, Grimbergen en Cranendonk, zonder deze te hoeven delen met de 'nakinderen' ( Dr. P. Scherft, 'Philips Willem, een displaced person' in: Jaarboek vereniging 'Oranje-Nassau Museum' (1980), p. 36. ) . In het politieke krachtenveld tussen de Republiek en Spanje nam Philips Willem een kwetsbare positie in. Op 13-jarige leeftijd door Philips II in gijzeling genomen en sindsdien in Spanje verblijvend, werd hij meer geïdentificeerd met de Spaanse zaak dan met die van de Republiek. Zijn goederen in het gebied van de Republiek werden voor hem beheerd door zijn zuster Maria. Zijn goederen in het gebied van Spanje werden door zijn door de Spaanse koning aangestelde 'voogden' Karel van Berlaymont en Philips van Ongnyes beheerd. Na de inname van Breda in 1590 beheerde Maurits, met toestemming van de Staten-Generaal en tegen de zin van Maria, de bezittingen van Philips Willem ( C.M. van der Kemp, Maurits van Nassau, prins van Oranje, in zijn leven, waardigheden en verdiensten (Rotterdam, 1843), pp. 120 e.v. ) .

Na het overlijden in 1601 van Pijll, de nog in functie zijnde curator van het sterfhuis, trok Maurits ook de administratie van de nog ongedeelde boedel uit de nalatenschap van zijn vader naar zich toe, met uitzondering dus van de goederen afkomstig van Anna van Buren en Orange. Uit de opbrengsten betaalde hij de rechthebbenden, onder wie Louise de Coligny, de weduwe van Willem I, hun toelagen.

In 1603 wees Philips Willem zijn halfbroer Maurits aan tot zijn universeel erfgenaam, waarschijnlijk in het kader van de onderhandelingen met de Franse koning over het Prinsdom Orange. ( J.P. van den Cappelle, Philips Willem, prins van Oranje (Haarlem, 1828), pp. 75 ) In 1606 sloot Maria een overeenkomst met Philips Willem, die inmiddels uit de Spaanse gijzeling was bevrijd. Hierin stond zij aan hem alle goederen afkomstig van hun moeder Anna van Egmond af tegen een jaarrente van 10.000 gulden. In datzelfde jaar besloten de Staten-Generaal om Philips Willem in het vrije bezit van zijn goederen in Brabant: Breda, Oosterhout en Steenbergen te stellen. Tot een ongestoorde uitvoering van deze resolutie kwam het niet, omdat Maurits Philips Willem in de uitoefening van zijn rechten dwarsboomde. ( P. Scherft, Het sterfhuis van Willem van Oranje (Leiden, 1966) pp. 249 e.v. en C.M. van der Kemp, Maurits van Nassau III, p. 56. )

Dit werd in 1609 met een 'Tractaat van Partage' opgelost. Hoewel ook de dochters van Willem I aanspraken maakten op de erfenis, waren zij geen deelnemers in de uiteindelijke verdeling van de boedel. Hun aanspraken werden via hun broers geregeld. Ieder van de broers had de verplichting een zeker deel van de jaargelden aan zijn zussen en/of moeder te voldoen. De dochters van Charlotte de Bourbon ontvingen de bezittingen in Bourgondië.

Philips Willem werd erkend als eigenaar van Orange, alle goederen in Franche-Comté en Vlaanderen. Ook kreeg hij alle bezittingen onder de Franse kroon, behalve dus de goederen in Bourgondië, en in Brabant, behalve Grave en Cuijk. Maurits verkreeg het markiezaat van Veere, de heerlijkheden Niervaart en de Lek en Grave en het land van Cuijk. Frederik Hendrik behield Geertruidenberg, de Hooge en Laage Zwaluwe en de visserijen in de Grote Waard. ( P. Scheft, Het Sterfhuis, p. 272 e.v. )

Uiteindelijk kreeg Frederik Hendrik na de dood van Maurits in 1625 alle goederen in zijn bezit.

1702-1734

Na de dood van koning-stadhouder Willem III in 1702 dreigde het bezit van het huis Oranje-Nassau voor een groot deel in handen van de koning van Pruisen te komen. Frederik I, koning van Pruisen, maakte aanspraak op de erfenis van Willem III op grond van het testament van Frederik Hendrik. Hij was via zijn moeder, de oudste dochter van Frederik Hendrik, verwant aan het huis van Oranje. Willem III had echter zijn neef, de Friese stadhouder Johan Willem Friso, tot universeel erfgenaam benoemd. ( Zie hierover: W.A. Ridder van Rappard, 'De aanspraken van Frederik I van Pruisen op de erfenis van de koning-stadhouder Willem III' in Tijdschrift voor Geschiedenis 79/2 (1966); G.J. Rive, Schets der staatkundige betrekkingen tusschen de republiek der Vereenigde Nederlanden en het koningrijk Pruissen, tot het huwelijk van Prins Willem V (1701-1967) (Amsterdam, 1873) ) De Staten-Generaal waren door Willem III aangewezen als executeurs-testamentair van zijn nalatenschap.

De eerste daad van de koning van Pruisen was de bezetting van de graafschappen Lingen en Meurs, die daarmee voorgoed voor de Oranjes verloren gingen. De aanspraken van de koning waren echter niet onomstreden. Totdat er een regeling tussen de koning van Pruisen en Johan Willem Friso van Nassau over de verdeling van de nalatenschap was vastgesteld, behielden de Staten-Generaal het executeurschap-testamentair.

Geen van de betrokken partijen wilde de geschillen over de nalatenschap voor de rechter brengen. Er werd dus onderhandeld. Deze onderhandelingen werden abrupt afgebroken toen Johan Willem Friso, die onderweg was naar Den Haag voor een definitieve regeling van het geschil, in 1711 bij een ongeluk in het Hollands Diep verdronk. De Staten-Generaal besloten kort daarna, mede met het oog op het voortslepen van de onderhandelingen, aan beide partijen het genot van een bepaald inkomen toe te kennen, deels bestaande uit inkomsten toe te kennen, deels bestaande uit inkomsten uit specifieke, door de Staten-Generaal aan te wijzen goederen, deels bestaande uit een geldbedrag afkomstig uit alle door de Generaliteitsvergadering beheerde goederen te zamen. De bezittingen werden voorlopig 'geëxtraheerd' (onttrokken) onder uitdrukkelijk beding dat geen van de partijen rechten kon ontlenen op grond van deze regeling. De goederen die aldus aan de koning van Pruisen werden toegewezen waren Naaldwijk, Honselersdijk, het huis in het Noordeinde, Wateringen, het Opstal, het Hondertland, de Oranjepolder, 's-Gravenzande, het huis Nieuwburg en Hooge en Lage Zwaluwe. De nog minderjarige zoon en dochter van Johan Willem Friso en diens weduwe Maria Louisa van Hessen-Kassel ('Marijke-Meu') ontvingen de volgende bezittingen: Steenbergen, Oosterhout en Dongen, Willem- en Mariapolder, Prinsenland, Hulsterambacht, Ijsselstein, Granendonk en Eindhoven, Bredevoort en de Burense tienden, Diest en Zichem, het huis te Brussel en Noord-Beveland. ( NDR inv.nr. 300; Algemeen Rijksarchief, Resoluties van de Staten-Generaal d.d. 28 Juli, 24 Augustus en 24 oktober 1711, 5 september en 1 oktober 1712. ) Uiteindelijk werd in 1732 een akkoord bereikt over de erfenis. Dit kwam er op neer dat de koning van Pruisen over het algemeen de bezittingen die buiten het grondgebied van de huidige Benelux lagen, kreeg en de prins van Oranje de goederen daarbinnen. Ook behield de koning de domeinen die in 1711 door de Staten-Generaal voorlopig aan hem waren toegewezen. Deze goederen -waaronder het Haagse paleis Noordeinde en Honselersdijk- werden door koning Frederik II van Pruisen in 1754 tegen een vergoeding van 700.000 gulden weer aan het huis Oranje-Nassau afgestaan. ( N. Japikse, De geschiedenis van het huis van Oranje-Nassau (Den Haag, 1938), 2 dln; deel II, p. 131 ) Alleen het voor Pruisen vrij gunstig gelegen domein Montfort werd pas in 1769 door de prins van Oranje terug gekocht. Op 1 april 1734 werden de Staten-Generaal door de prins gedéchargeerd als executeurs testamentair. ( NDR inv.nr. 300 ) .

1795-1813

In 1795, toen de Fransen de Republiek binnentrokken en de stadhouderlijke familie overhaast naar Groot-Brittannië vluchtte, werden de Nassause goederen door de Fransen in bezit genomen.

Met het huis Oranje-Nassau werd reeds op 16 mei 1795, bij het Haagse Verdrag tussen Frankrijk en de Bataafse Republiek, een officiële regeling getroffen. Daarbij verkreeg de laatstgenoemde het eigendom over de Nassause domeinen, die door Frankrijk in bezit waren genomen. Dit verdrag werd bevestigd door de afspraken in het vredesverdrag van Amiens van 1802 tussen Groot-Brittannië en Frankrijk, waarin tevens de afstand van en de schadeloosstelling voor de domeinen, goederen en waardigheden van het Oranjehuis werden geregeld. Deze afspraken werden vervolgens bevestigd in een overeenkomst tussen de Bataafse Republiek en het huis Oranje-Nassau van 1804, waarin de hoogte van de schadeloosstelling was vastgesteld. Deze overeenkomst werd echter nooit uitgevoerd, omdat het Wetgevend Lichaam van de Bataafse Republiek haar nooit zou ratificeren.

Intussen werden met ingang van november 1796 de domeinen genationaliseerd door de toenmalige Nationale Vergadering.

Tijdens het koningschap van Lodewijk Napoleon werd een gedeelte van de voormalige Nassause domeinen aan hem afgestaan. De aan de koning afgestane domeinen dienden een bedrag van 500.000 gulden op te brengen. Als de inkomsten minder zouden bedragen, dan zouden er meer domeinen aan de domeinen van de Kroon worden toegevoegd. Aan de koning werden de volgende domeinen afgestaan: Oosterhout, Dongen en Ter Brake, Breda, Grave en Cuijk, Oploo, Cranendonk en Eindhoven, Steenbergen, Roosendaal en Nispen, Het Loo, Dieren, Borculo, Bredevoort en Lichtenvoorde. Voorts werden de domeinen, geadministreerd door de Commissie van Breda aan de koning afgestaan. ( De Commissie van Breda beheerde domeinen gelegen in het grondgebied van Staats-Brabant die in buitenlandse handen waren en in gebieden afhankelijk van buiten de voormalige Republiek gelegen abdijen en kapittels. )

Na 1813

Na terugkeer van de toekomstige koning Willem I in 1813 en zijn aanvaarding van de soevereiniteit, bleven de voormalige Nassause domeinen in bezit van de staat. Willem I maakte geen aanspraken op het bezit van zijn voormalige domeinen. Hij ontving een jaarlijks inkomen, waarvan een gedeelte moest worden opgebracht door de zogeheten Kroondomeinen. Het eigendom van deze domeinen kwam bij de Domeinwet van 1822 aan de Kroon. Koning Willem II zou het eigendom van deze domeinen vervolgens weer overdragen aan de staat. De inkomsten bleven bestemd voor de Kroon. Naast dit inkomen ontving de koning jaarlijks een bedrag voor het onderhoud van de hem ter beschikking gestelde paleizen, te weten paleis Noordeinde, paleis Het Loo, het paleis op de Dam in Amsterdam en Huis ten Bosch. Het Prinsenhof in Leeuwarden kwam door aankoop weer in het bezit van het Oranjehuis. Het paleis en domein Soestdijk werd door de staat aan de prins van Oranje, de latere koning Willem II, in eigendom gegeven als dank voor zijn krijgsverrichtingen tijdens de veldtocht van 1815. ( Japikse, Geschiedenis, pp. 214, e.v. )

Met de oprichting van het Amortisatiesyndicaat in 1824 werd het beheer en de administratie van de voormalige Nassause domeinen bij deze instelling ondergebracht. Uit de opbrengsten van de verkoop van de domeinen zou een deel van de staatsschuld worden afgelost. Ook het archief kwam onder het beheer van het Amortisatiesyndicaat.

De Domeinraad

Geschiedenis van de Domeinraad

De heerlijkheden van de Nassaus werden in hun naam beheerd door een vaste 'Raad en Rekenkamer', later Nassause Domeinraad geheten. Deze Raad bestond uit deskundigen op rechtskundig en financieel terrein.

De instelling van een Raad en Rekenkamer heeft hoogstwaarschijnlijk onder graaf Engelbrecht II van Nassau (1475-1504) plaats gevonden. ( Drossaers I, I, p. VI. ) Vergeleken met het landsbestuur in Brabant en Holland gingen de Oranjes vrij laat over tot een gecentraliseerd en ambtelijk gestructureerd bestuur en beheer van hun domeinen. Zij stonden hierin overigens niet alleen. Zo benoemden de markiezen van Bergen op Zoom, de graven van Buren en de heren van Culemborg ook pas tegen het einde van de vijftiende en in de loop van de zestiende eeuw raden voor het beheer van hun domeinen. ( Aldus H.M. Brokken, 'De heren van Breda en hun archief' in: Noordbrabants Historisch Jaarboek 1 (1984) pp. 17-18. Zie verder: A.P. van Schilfgaarde, Het archief der Heeren en Graven van Culemborg. Eerste stuk. Inleiding, inventaris, lijst van kaarten en tekeningen (Den Haag, 1949); W.A. van Ham, Inventaris van de archieven van de Raad en Rekenkamer van de Markiezen van Bergen op Zoom. Eerste stuk: Algemene inleiding (Den Bosch, 1980) )

Tot aan de Spaanse inname van Breda in 1581 was de Domeinraad gevestigd in het kasteel aldaar. De prins benoemde na de Spaanse bezetting nieuwe leden, waarop de nieuw gekozen Raad zich in Delft gevestigde. Het archief van de Domeinraad zou overigens in Breda achterblijven totdat in 1637 Breda werd bevrijd en een groot deel van het archief naar Den Haag werd gezonden.

In de geschiedenis van de Domeinraad zijn er behalve het vertrek uit Breda in 1581 nog enkele andere precaire momenten aan te wijzen, als gevolg van conflicten over de bezittingen van het Oranjehuis, die hiervoor al werden genoemd.

Allereerst was daar het conflict rondom de afwikkeling van de nalatenschap van Willem van Oranje.

De goederen uit zijn sterfhuis werden tussen 1584, het jaar waarin hij vermoord werd, en 1609, toen zijn nalatenschap definitief verdeeld werd tussen zijn zoons Philips Willem, Maurits en Fredrik Hendrik, door verschillende administraties beheerd. De goederen afkomstig van Anna van Egmond en de 'vaderlijke' goederen in Brabant, bestemd voor Maria en Philips Willem, werden beheerd door Anna en haar Raad. Deze goederen omvatten Buren, Leerdam, IJsselstein, St. Maartensdijk, Breda, Oosterhout en Steenbergen. Breda, Oosterhout en Steenbergen waren bezet en geconfisqueerd door Spanje en leverden bijgevolg nauwelijks iets op. ( Scherft, Het sterfhuis, pp. 96 e.v. ) De nog onverdeelde boedel werd beheerd door de curatoren van het sterfhuis. In deze Raad hadden Van Steelant en Nicolaas Pijll zitting. Onder de onverdeelde boedel vielen de Hooge en de Lage Zwaluwe, de heerlijkheden in het Westland, Lek en Polanen, Niervaart, Geertruidenberg, Veere en Vlissingen en de visserij in de Grote Waard. Ook hier gold dat de goederen die in door Spanje bezet gebied lagen weinig opleverden voor de boedel van Willem I. Maurits liet zich bij het beheer van de aan hem toekomende goederen bijstaan door een Raad. Na het overlijden van Nicolaas Pijll in 1601, trok Maurits de gehele administratie van de onverdeelde boedel in het sterfhuis aan zich. Na de definitieve regeling van de boedel van Willem I waren er drie domeinraden werkzaam: die van Philips Willem in Breda, die van Maurits in Den Haag bij de Zuidpoort van het Binnenhof en die van Frederik Hendrik eveneens in Den Haag, in het paleis Noordeinde. Na de dood van Maurits in 1625 werd de nalatenschap van Willem van Oranje onder Frederik Hendrik weer in één hand herenigd en beheerd door één Raad. Deze Nassause Domeinraad bleef sindsdien tot 1767 gehuisvest in een pand rechts van de Zuidpoort van het Binnenhof. Het archief van de Domeinraad kreeg een plaats in de charterkamer van de prins boven de raadkamer van het Hof van Holland op het Binnenhof. Het ging hier om afgesloten archief, waarschijnlijk het archief dat uit Breda naar 's-Gravenhage was verhuisd. Deze raadkamer bevond zich boven de Rolzaal, een van de oudste gedeeltes van het Binnenhof. De thesaurie was gevestigd in een pand direct grenzend aan de zuidzijde van de Grote Zaal (Ridderzaal). In 1767 werd het huis bij de Zuidpoort ontruimd ten behoeve van de bouwplannen voor de uitbreiding van het Stadhouderlijk kwartier op het Binnenhof. De Domeinraad verhuisde naar het gebouw, waar voorheen de kastelenij was gevestigd, grenzend aan de Grenadierspoort van het Binnenhof. Het huis was door Willem IV ten behoeve van de Raad aangekocht. ( A. Ising, Het Hof te 's-Gravenhage. De prinsen van Oranje op het Stadhouderlijk Kwartier ('s-Gravenhage, 1898), p. 40-41 en 44 e.v.; J. de Riemer, Beschrijving van 's Graven-Hage (' Gravenhage 1730), pp. 125 en 161; Joh. P.M. Goudeau, Van Kwartier van Hun Hoogmogenden tot Ministerie van Algemene Zaken, Kabinet van de Minister-President (Den Haag, 1980), pp. 48-49. )

Een tweede periode waarin meer dan een Domeinraad functioneerde was ten tijde van het geschil met de koning van Pruisen over de nalatenschap van koning-stadhouder Willem III.

De Staten-Generaal als executeurs-testamentair belastten de Domeinraad met de administratie van de bezittingen in de nalatenschap. Toen in 1711 aan de minderjarige kinderen van Johan Willem Friso en hun moeder Maria Louise van Hessen-Kassel goederen uit de boedel werden geëxtraheerd, werd de administratie van deze goederen aan het reguliere beheer van de overige domeinen door de domeinraad onttrokken.

De voogden over de kinderen van Johan Willem Friso benoemden een Raad en Rekenmeesters der geëxtraheerde goederen, die een administratie voerden welke strikt gescheiden was van die van de 'gewone' Domeinraad. ( NDR inv.nr. 1528. ) .

Tot raden en rekenmeesters werden benoemd: Johan Reinhard van Dalwigh, envoyé van de landgraaf; Jacob Wiers, Johan van Essen en Johan van Schuylenburch. Als griffier werd aangesteld Johan van Schuylenburch, als thesaurier Willem van Assendelft en als auditeurs Dirk Swart en Jacob Pesters. De laatste legde pas in 1718 zijn eed af en trad vanaf dat moment in functie.

Naast de geëxtraheerde goederen administreerde deze Raad ook Soest, Baarn en Ter Eem. Deze goederen waren na de dood van prins Willem III aan de Staten van Utrecht toebedeeld. In 1714 werden deze goederen door prinses Maria Louise van Hessen-Kassel, moeder van Johan Willem Friso, weer van de Staten van Utrecht teruggekocht. ( NDR inv.nr. 768, folio 1517 e.v. ) In 1732, toen er een overeenkomst was gesloten met de koning van Pruisen over de verdeling van de goederen, werd de Domeinraad over de geëxtraheerde goederen opgeheven en de administratie over de voormalig geëxtraheerde goederen opgenomen in het geheel.

De opvolgers van de Domeinraad

In 1795 met de confiscatie en de inbezitneming van de Nassause domeinen door de gewestelijke besturen, werd de Domeinraad ontslagen. Het beheer van de voormalige Nassause domeinen werd 'provisioneel' opgedragen aan de verschillende gewestelijk besturen. Deze besturen benoemden ieder een commissie om de goederen te beheren. In Holland werden administrateuren van de goederen van de prins van Oranje, gelegen in Holland, benoemd. Goederen buiten de Republiek, zoals bv. Montfort, werden beheerd door de Franse Representanten. De domeinen in de Generaliteitslanden werden beheerd door het Comité tot de algemene Zaken van het Bondgenootschap te Lande.

Het zwaartepunt van de administratie bleef in Holland liggen. De Hollandse administratie had de beschikking over het archief van de Domeinraad, wat in Den Haag bleef. De administratie in Holland bleef gevestigd in de ruimte van de voormalige Nassause Domeinraad. Het was ook de Vergadering van de Provisionele Representanten van het Volk van Holland die de Nassause Domeinraad bij decreet van 5 Maart 1795 ontsloeg. De daaropvolgende dag, 6 maart, beëindigde de Nassause Domeinraad officieel haar werkzaamheden. ( NDR inv.nr. 183. ) Vanuit Holland en door het Comité tot de Algemene Zaken van de Staten-Generaal werd er geijverd voor het onderbrengen van het beheer van de goederen in één administratie. Het Comité van Algemeen Welzijn, dat de supervisie over de Hollandse administratie had, stelde in een rapport van 25 maart 1795 dat de domeinen als een geheel zouden moeten worden beheerd, en niet per 'landschap' gesplitst. ( NDR iv.nr. 805. ) Teven stelde het Comité omwille van de continuïteit functionarissen van de 'oude' Domeinraad aan te stellen. De prins had op zijn vlucht een aantal belangrijke papieren meegenomen, waaronder een blaffaard van obligaties. De kennis en ervaring van de 'oude' Domeinraad zouden hard nodig zijn om de nieuw aan te stellen Raad goed te kunnen laten functioneren. Zolang daarover geen beslissing werd genomen, werd ook in Holland de administratie provisioneel geregeld. Van de oude Domeinraad werd een aantal leden en functionarissen aangesteld.

De administrateuren van de domeinen, gelegen in Holland kregen van hun superieuren de uitdrukkelijke oekaze geen archiefstukken over te dragen. Dit verbod was mede ingegeven door de problemen die het splitsen van het archief met zich mee zou brengen. Bovendien had Holland daarmee een wapen in het streven naar een gecentraliseerd beheer.

Geregeld adviseerde het Comité van Algemeen Welzijn en de administrateuren met klem het beheer van de goederen van de stadhouder in de Republiek centraal te regelen. ( ARA, Archieven van de gewestelijke besturen in de Bataafs-Franse tijd, 1795-1798 en hiermee samenhangende commissies, 1782-1802, dl I, (Archief van het Comité van Algemene Welzijn), inv.nr. 124, 23 juni 1795. ) De reden was een eenvoudige: zonder centraal beheer was het niet mogelijk de crediteuren van de boedel te betalen. Alle schulden van de Prins van Oranje waren in 1772 door de thesaurier Van Olden overgenomen op de thesaurie. Dat betekende dat deze schulden niet meer berustten op onderscheiden domeinen, maar op de domeinen als geheel. Het Comité was niet precies op de hoogte van de grootte van de schuld: 'doordien de geweezen stadhouder de daartoe nodige papieren en bescheiden heeft medegenoomen', maar men schatte de renten op zo'n 350.00 gulden! De inkomsten van de goederen in Holland zouden zo'n 120 tot 130 duizend gulden bedragen. De motivatie voor het voorstel voor een centraal beheer was dus vooral gelegen in de schuldenlast, die alleen verminderd kon worden door de beschikking over alle revenuen uit de domeinen. Daarbij zal meegespeeld hebben dat de meeste schuldeisers van de stadhouder zich in Holland bevonden. Toch duurde het tot in 1796, tot de totstandkoming van de Nationale Vergadering, voordat deze kwestie definitief werd geregeld. Toen plaatste de Nationale Vergadering het beheer en de administratie weer onder centraal gezag. De Nationale Vergadering benoemde een Commissie van Superintendentie over de domeinen van de gewezen stadhouder. ( NDR inv.nr. 200. Het archief van de Commissie van Superintendentie bevindt zich in het archief van de Nationale Vergadering. ) De archieven van de domeinen werden door de provinciale autoriteiten in Holland aan de administratie over de domeinen overgedragen. In juli van dat jaar werd een instructie voor de 'Administrateurs van den door de Franschen geabandonneerden Boedel van den Vorst van Nassau', zoals het college inmiddels heette, opgesteld. ( Decreten van de Nationale Vergadering, juli 1796 (Deel 5) p. 78. ) Tot 1811 - het jaar waarin de Bataafse Republiek bij Frankrijk werd ingelijfd - behielden de voormalige Nassause domeinen een eigen administratie binnen het departement van Financiën. Afhankelijk van wisselingen van staatsvorm, van staatshoofd en van de organisatie van de overheid veranderde deze administratie van naam en soms van personeel, hoewel gedurende die jaren de administratie grotendeels op de zelfde leest geschoeid bleef. Het waren ook voor een deel dezelfde ambtenaren die deze administratie bestierden. Belangrijke ambtenaren in die dagen waren inspecteur E. Temminck, commissaris A.J. Verbeek en thesaurier A.C. Molière. De administratie was achtereenvolgens opgedragen aan de volgende instellingen:

Administrateuren over de door de Fransen geabandonneerde goederen en commissie van superintendentie over de domeinen van de gewezen stadhouder, 1796-1798;
Agent van Financiën, 1798-1801;
Thesaurier-generaal en raden van Financiën, 1801-1805;
Secretaris van staat voor de Financiën, 1805-1806;
Minister van Financiën, 1806-1809;
Directeur der publieke domeinen, 1809-1809;
Directeur der staatsdomeinen, 1810-1811.

Een uitzondering vormde de aan koning Lodewijk Napoleon afgestane domeinen. In 1808 ging de administratie van deze domeinen over naar de intendant-generaal van het Koningshuis. Toch bleef een gedeelte van de administratie achter bij het departement van Financiën. De rekeningen werden door de administratie van de voormalige Nassause domeinen afgehoord. Rentmeesters wendden zich af tot de minister, of tot de intendant-generaal. In de praktijk kwam het voor dat stukken door de minister aan de intendant-generaal werden doorgezonden voor verdere afhandeling. Voor de domeinen, die niet aan de Kroon waren gecedeerd, bleef de administratie hetzelfde. Deze bleven apart geadministreerd binnen het departement van Financiën. ( Algemeen Rijksarchief, archief Ministerie van Financiën 1798-1813, inv.nr. 1127, folio 222 recto. Algemeen Rijksarchief, Tweede Afdeling, archief Kroondomeinen en hofhouding van koning Lodewijk Napoleon en de Franse keizer, toegang 2.01.25, inv.nrs. 114, 115, 119, 123. NDR inv.nr. 676, Broculo, Bredevoort en Lichtenvoorde, 25 mei 1808. ) Na de inlijving bij het koninkrijk Frankrijk werd op 31 december 1811 de administratie van de voormalige Nassause domeinen overgegeven aan het Enregistrement der domeinen, die in de verschillende provincies werd gevestigd. De ambtenaar Verbeek werd belast met de liquidatie van zaken tot eind 1811, onder toezicht van de intendant-generaal van Financiën. ( Algemeen Rijksarchief, Stukken van de administratie van de Nationale Domeinen en Geestelijke goederen, mei 1809 - april 1814, toegang 2.01.23, inv.nr. 32, 31 december 1811, nr. 23. Henny van Schie, Aantekeningen omtrent de organisatie van het Ministerie van Financiën over de periode 1798-1944 (uittreksel) (Den Haag 1992) )

Taken en bevoegdheden van de Nassause Domeinraad

Instructies

De Domeinraad moest zorgen voor een ordentelijk beheer van de Nassause domeinen en de hofhouding opdat de vorstelijk levensstijl van de Oranjes kon worden bekostigd. Steeds weer bleken de inkomsten uit de domeinen ontoereikend om de schulden van de Oranjes te delgen. Misbruiken in de administratie waren onder meer de oorzaken voor de tegenvallende inkomsten. Met behulp van strenge instructies voor de Domeinraad en zijn functionarissen probeerden de prinsen van Oranje hier paal en perk aan te stellen. Over het algemeen bleven echter de schulden van de Oranjes hoger dan de inkomsten uit hun domeinen.

Prins Willem van Oranje gaf als eerste een aanzet tot een instructie voor de Domeinraad. De prins ging niet alleen gebukt onder een enorme schuldenlast, maar werd ook geconfronteerd met ernstige onregelmatigheden gepleegd door enige rentmeesters in zijn domeinen. Na een onderzoek vaardigde de prins in 1558 een ordonnantie uit, waarbij alle rentmeesters voortaan aan een strenge controle van zijn Raad zouden worden onderworpen. Deze ordonnantie zou de grondslag vormen voor de eerste, echte instructie uit 1563. ( P.J. Veeze, De Raad van de Prinsen van Oranje tijdens de minderjarigheid van Willem III, 1650-1668 (Assen, 1932), pp. 19-20. ) Om een einde te maken aan de bestaande misbruiken in de administratie werd in deze instructie veel plaats ingeruimd voor de rekeningen. ( Zie Drossaers I, I, pp. VII-X, en P.J. Veeze, De Raad, p. 20. Voor een transcriptie van deze instructie zie Drossaers I, I, pp. XIX-XXXIX. ) Constantijn Huygens, secretaris van Frederik Hendrik, stelde in 1631 een nieuwe instructie op, die een jaar later werd aangevuld naar aanleiding van het financiële wanbeheer van de toenmalige rentmeester-generaal. ( NDR inv.nr. 780 en 786. ) Ook van later datum zijn er instructies bewaard gebleven, zoals uit 1652, 1677 en 1758. Veel wijken deze niet af van de instructie van Frederik Hendrik uit 1631. In sommige gevallen zijn de bepalingen wat uitvoeriger, is het ondersteunend apparaat in de vorm van commiezen, klerken en deurwaarders wat gegroeid of is het aantal leden van de Raad toegenomen.

Uit de instructies blijkt dat het beheer en het bestuur van de domeinen en de hofhouding van de prins tot de belangrijkste taken van de domeinraad behoorden. Daarnaast had de Raad een rechtsprekende bevoegdheid.

Beheer

Het beheer viel grosso modo uiteen in drie deeltaken, namelijk het afhoren en sluiten van de rekeningen van de rentmeesters, de hofhouding en de rentmeester-generaal; het houden van verpachtingen en de jaarlijkse inspectie van de domeinen.

Ieder jaar dienden rentmeesters en hoofdambtenaren van de hofhouding rekening en verantwoording af te leggen van hun inkomsten en uitgaven. In de zestiende eeuw reisden leden van de Domeinraad hiervoor naar de verschillende domeinen. ( Drossaers I, I, p. X. ) Gaandeweg ontwikkelde zich echter het gebruik dat rentmeesters hiervoor naar Den Haag kwamen. Drie maanden na afloop van het boekjaar - wat doorgaans op 31 december viel - werden zij geacht hun rekeningen te overleggen aan de domeinraad, zodat ze hier voor 1 mei gehoord en gesloten konden worden. Bleek de rentmeester na het sluiten van zijn rekening geld schuldig te zijn dan diende hij onmiddellijk voor betaling zorg te dragen. Bleef hij in gebreke, dan werd hem een boete opgelegd of werd zijn ambt verbeurd verklaard. Ten kantore van de Domeinraad werden de rekeningen door twee raden afzonderlijk afgehoord: één raad werd geassisteerd door de griffier, de ander door de auditeur. Rentmeesters dienden niet alleen jaarlijks hun rekeningen te laten afhoren, maar moesten ook maandstaten opsturen aan de Raad. De hofhouding diende wekelijks op maandag alle rekeningen en kohieren in, ter controle door de Raad. Voordat rentmeesters in hun ambt werden beëdigd dienden zij en 'suffisante' borg te stellen. In het archief van de Nassause Domeinraad behoren de rekeningen van de rentmeesters vaak tot de meest compleet bewaard gebleven series. Zij vormen een prachtige bron voor lokaal historisch onderzoek. ( In Staats-Brabant had de Domeinraad niet alleen rentmeesters voor de domeinen in dienst, maar vanaf 1648 ook rentmeesters voor de geestelijke goederen die met de vrede van Munster van de prins van Oranje waren gekomen. In het archief van de Domeinraad vormen deze rekeningen aparte series. ) Het houden van verpachtingen in de verschillende domeinen was een andere belangrijke taak van de Domeinraad. Pachtgelden vormden de grootste bron van inkomsten voor de prins van Oranje. Ieder lid van de Domeinraad kreeg voor zijn pachtreis een speciale commissie en instructie, waarin de Raad de condities en termijnen van de verpachtingen omschreef. Na afloop van de doorgaans openbare verpachting leverde de commissaris een verbaal over het verloop der verpachtingen in. Verpacht werden onder andere landerijen, tienden, visgronden (waarvan de belangrijkste in Geertruidenberg, Hondertland, Hooge en Lage Zwaluwe en Wartenon gelegen waren), tollen (te Lith en Cuijk), molens, bier- en wijnaccijnzen en gemene middelen (Willemstad). De verpachtingen namen meestal een paar dagen in geslag. ( Veeze, De Raad, pp. 51-52. ) Eenvoudige verpachtingen werden meestal door de rentmeester afgehandeld.

Het houden van verpachtingen werd vaak gecombineerd met een inspectiereis. Om ervoor te zorgen dat de raadsleden bij hun bezoeken ter plaatse hun taak onpartijdig zouden uitoefenen, dienden zij zich aan verscheidene voorschriften te houden. De instructie uit 1631 schreef bijvoorbeeld voor dat ieder jaar een andere gecommitteerde naar een bepaald domein moest worden gezonden. De raadsleden mochten niet in pachtzaken bemiddelen alvorens met de verantwoordelijke rentmeester te hebben overlegd. Ook was het niet toegestaan op dienstreis bij de rentmeesters te logeren. Velerlei zaken waren tijdens deze reizen voorwerp van inspectie. Zo werden de leenboeken van de griffier van het Leenhof en rekeningen van lokale autoriteiten gecontroleerd. De commissaris van de Domeinraad die in 1774 het domein Breda inspecteerde moest bijvoorbeeld in totaal 112 rekeningen van allerlei plaatselijke autoriteiten nalopen. Van sommige van die rekeningen zijn ook kopieën in het archief aanwezig. Verder werd tijdens zo'n jaarlijkse inspectie nagegaan welke reparaties en aanplantingen verricht moesten worden. Er werd gekeken of instructies en ordonnanties werden nageleefd en de rechten van de leenheer door de beambten werden gehandhaafd. Binnen zes weken na terugkomst in Den Haag dienden de raadsleden een verbaal in te leveren, waarbij een duidelijke borderel (beknopt overzicht) van de gecontroleerde rekeningen moest zijn gevoegd. Deze verbalen geven een goed beeld van de dagelijkse gang van zaken in het desbetreffende domein. Na 1795 bleef het beheer grosso modo op dezelfde leest geschoeid.

Bestuur

De Nassause Domeinraad was tevens belast met een bepaalde vorm van bestuur. De prins van Oranje was in een groot deel van zijn domeinen leenroerig aan een andere heer, maar er waren ook vrije heerlijkheden zoals de graafschappen van Lingen, Meurs, Leerdam, Buren en IJsselstein en het prinsdom Orange. Zijn bestuursmacht evenaarde in veel domeinen die van een soeverein heerser. In sommige domeinen trad op zijn beurt de prins zelf op als leenheer door gedeeltes van zijn heerlijkheid in leen uit te geven. Hiervoor werden zogeheten stadhouders van de lenen aangesteld. In het archief zijn hiervan leenboeken en rekeningen aan de rentmeester en de griffier van de lenen bewaard gebleven.

In al zijn gebieden bezat de prins heerlijke rechten, variërend van bijvoorbeeld het recht van de wind, wat inhield dat de heer zijn toestemming diende te geven bij de bouw van een molen, tot het belangrijke en lucratieve benoemingsrecht van lokale ambtenaren. Functionarissen als schouten, schepenen, dijkgraven en heemraden ontvingen aldus vaak hun aanstelling van de prins. In de gebieden die onder de jurisdictie van Oranje vielen werd in zijn naam -in geval van lage jurisdictie- recht gesproken door een schout, of -wanneer er sprake was van hoge jurisdictie- door een baljuw of drost. Bij geschillen met personen of lichamen waarover de prins geen zeggenschap had, was het Hof van Holland of de Raad van Brabant doorgaans de bevoegde rechtsinstantie.

Het recht van benoeming van lokale functionarissen strekte zich soms ook uit tot het geven van adviezen door de Raad bij het maken van nieuwe keuren en het afhoren van de stadsrekeningen. ( Drossaers I, I,p. X. ) Verder was het niet ongebruikelijk dat predikanten en schoolmeesters, die vaak ook als koster fungeerden, door de prins benoemd en betaald werden.

Tenslotte waren er natuurlijk nog functionarissen die gewoon in dienst waren van de Oranjes, zoals jachtopzieners, tuinmannen, architecten, de rentmeester. Het toezicht op deze functionarissen berustte bij de Raad. Deze bekeek of deze mensen zich wel aan de aan hen opgedragen ordonnanties en instructies hielden.

Rechtspraak

De Domeinraad had een rechtsprekende bevoegdheid in geschillen tussen bestuursambtenaren der domeinen onderling of tussen bestuursambtenaren en ingezetenen der domeinen. ( Zie voor judiciële rollen, NDR inv.nrs. 862-868. ) Daarnaast fungeerde de Raad als beroepsinstantie voor zaken die in de domeinen zelf eerst door lokale ambtenaren waren behandeld. Raadsleden brachten over hun toegewezen aanhangige zaken een rapport uit aan de Raad, waarna deze een vonnis uitsprak. Ging het om ingewikkelde kwesties, dan werd het advies van eigen advocaten ingewonnen. Bij alle rechtszaken voor het Hof van Holland, de Hoge Raad, de Raad van Brabant waarbij de prins betrokken was werd hij vertegenwoordigd door een procureur, die namens hem eiste of verdedigde. Het was de taak van de Domeinraad toezicht te houden op het juiste handelen van officieren, advocaten en procureurs die namens de prins in processen of geschillen waren verwikkeld.

Na 1795 verviel deze taak van de administratie van de voormalige Nassause domeinen.

Werkwijze

De voltallige Raad bestond blijkens de instructie van 1563 uit vijf leden. In de daarop volgende jaren wisselde het aantal leden van de Raad: soms vijf, dan weer zes of zeven. Daarnaast had de Raad een drietal ambtenaren in dienst: de rentmeester-generaal, de auditeur van de rekeningen en de griffier of secretaris. Er werd bijna iedere dag vergaderd. Tot aan het vertrek van de Domeinraad uit Breda in 1581 maakte de drossaard van Breda hiervan deel uit. Hij vervulde dan de rol van voorzitter. Hij legde de Raad overigens alleen zaken betreffende de jurisdictie en hoge heerlijkheid van stad en land van Breda voor. Na het vertrek van de Raad uit Breda moest de drossaard deze uitzonderlijke positie binnen de Raad zeer waarschijnlijk opgeven.

Formeel oefende de Domeinraad zijn taken uit door het verstrekken van adviezen aan de prins (of de voogden). Deze adviezen betroffen in principe alle zaken met betrekking tot het bestuur en beheer van de domeinen en de hofhouding. Ze kwamen bij meerderheid van stemmen tot stand. Wanneer de prins of de voogden een besluit hadden genomen, diende de Raad dat vervolgens uit te voeren. In hoeverre de prins altijd bij de daadwerkelijke besluitvorming in de Domeinraad was betrokken, is niet duidelijk.

Met name prins Willem Karel Hendrik Friso, de latere stadhouder Willem IV, was in dit opzicht initiatiefrijk. Reeds op jeugdige leeftijd belegde hij geregeld zogenaamde conferenties met de raden der geëxtraheerde domeinen, vaak in tegenwoordigheid van zijn opperhofmeester, opperstalmeester en opperkamerheer. Tijdens deze conferenties werden niet alleen concept-besluiten met betrekking tot de Nassause domeinen aan de prins ter goedkeuring voorgelegd, maar kwam de prins zelf ook met voorstellen ter verbetering van het beheer. ( NRD inv.nrs. 191-192, notulen van de conferenties over de periode 26 november 1731 - 26 januari 1736. ) Hoe serieus hij zijn taak nam blijkt uit een resolutie van zijn hand van 5 oktober 1731. Hierin verklaart hij onder andere: ' ... hebben wij geoordeelt dat van de verpligtingen die onse volkome meerderjarigheyd op ons legt de eerste en voornaamste was, dat wij hoe eer hoe liever onse gedagten lieten gaan over den toestand van de saeken van ons huys, en niets versuymde om se naa maate dat het nodig zoude zijn te redresseeren, en se in 't algemeen in goede en volmaakte ordre te brengen ... '. Vanaf 1751 werden door de Domeinraad wekelijks een aantal zaken ('poincten') aan de voogden van de toekomstige Willem V, Anna van Hannover en de hertog van Brunswijk en naderhand aan Willem V zelf voorgelegd, waarvoor men zijn instemming behoefde. ( Voor de 'poincten': NDR inv.nrs. 700-737. Zie in het algemeen over dit onderwerp, naast de notulen van de Domeinraad, NDR inv.nrs. 721-722 en 16535-16556. ) Dit gebeurde in de vorm van concept-adviezen, waarop de prins alleen nog maar met een ja of nee hoefde te antwoorden. In het overgrote deel van de gevallen ging de prins zonder meer akkoord. De 'poincten' waarvoor een beslissing van de prins was vereist, betroffen meestal aanstellingen van functionarissen in dienst van de prins of functionarissen waarvoor de prins benoemingsrecht had. Meestal werden deze punten aan het eind van de week gepresenteerd en ontving de Domeinraad de beschikkingen van de prins een à twee dagen later. Tegelijk met de 'poincten' werden aan de prins de concept-stukken ter ondertekening voorgelegd. Deze stukken zitten niet (meer) bij de 'poincten'. Adviezen over andere zaken, niet voortvloeiend uit een verzoekschrift, rapporten en maand- en kwartaalstaten betreffende de financiën werden apart van de 'poincten' aan de prins gepresenteerd. De leden van de Domeinraad werden bij hun werkzaamheden geassisteerd door een aantal vaste ambtenaren. ( Veeze, De Raad, pp. 57-58 en Drossaers, deel 1, pp. VII-X. )

De griffier had als taak het registreren en bewaren van de notulen, besluiten, commissies en ordonnanties. Verder handelde hij de ingekomen en uitgaande stukken af en droeg hij zorg voor hun bewaring. Leden van de Raad leverden na een inspectiereis hun verbaal in bij de griffier. Deze stelde ook de afgehoorde rekeningen aan de rentmeester-generaal ter hand. Hij bewaarde het grootzegel en andere cachetten van de Raad waarmee depeches werden bezegeld. Tenslotte droeg hij zorg voor het archief.

De belangrijkste zorg van de thesaurier en rentmeester-generaal gold de generale rekening van de domeinen en de hofhouding, die ieder jaar voor de eerste december van het daarop volgende jaar moest worden ingeleverd. Evenals de rentmeesters diende de rentmeester-generaal voor het aanvaarden van zijn ambt een aanzienlijke borg te stellen. Naast de verantwoording voor de inkomsten en uitgaven van de hofhouding en de domeinen, oefende hij samen met de Raad toezicht uit op de rentmeesters en controleerde hij de soliditeit en de liquiditeit van hun borgstelling. Ook leverde hij net als de rentmeesters maandstaten van zijn inkomsten en uitgaven in. Tenslotte trad de thesaurier en rentmeester-generaal in veel gevallen op financieel terrein op als een belangrijk adviseur van prins (en voogden). Behalve de griffier en de thesaurier dient hier de auditeur genoemd te worden, die de rekeningen afhoorde, apostilleerde, calculeerde en sloot.

Zoals reeds opgemerkt, probeerde de Domeinraad machtsmisbruik bij het bestuur en beheer van de domeinen te voorkomen door de verschillende taken op deze terreinen steeds aan andere raadsleden toe te vertrouwen. De verdeling van de commissies (opdrachten) voor de inspectiereizen werd elk jaar opnieuw in de vergadering gebracht. Omstreeks het midden van de 18e eeuw kwam hierin verandering, toen met het blijkbaar efficiënter achtte de domeinen in vaste 'departementen' te verdelen. Ieder departement omvatte gelijksoortige domeinen met een zelfde soort bestuur en beheer. Ook een gelijke verdeling van de 'emolumenten' voor de raadsleden bij het doen van verpachtingen, het afhoren van de rekeningen e.d. speelde een rol bij de verdeling in departementen. Het roulerend systeem voor inspectiereizen bleef overigens gewoon gehandhaafd.

Elk departement viel onder het éénjaarlijkse toezicht van een (ordinaris) (raad-)commissaris. Een uitzondering hierop vormde een aantal bezittingen in het derde departement: 'De Domeijnen geleegen in Oostenrijks Braband reeds door een Raed geadministreert werdende zoude geen jaerlijks opzigt nodig hebben, en genoeg zijn die om de drie jaeren eens na te gaen.'

Voor deze goederen was door de prins van Oranje een functionaris, meestal jurist, aangesteld met de titel van intendant(-generaal). Deze functionaris maakte dus niet direct deel uit van de Domeinraad in Den Haag maar viel wel onder het driejaarlijkse toezicht van de raad-commissaris van het derde departement. ( NDR inv.nr. 687. Over een corrupte intendant-generaal handelt het artikel van R. Spork, 'Jean Matthias Jacmain d'Ortho, raad voor de domeinen in de Oostenrijkse Nederlanden (1749-1761)' in: Nederlands Archievenblad (maart 1988), pp. 43-59. )

De indeling in vier departementen was als volgt:

Eerste departement	Buren, Leerdam, Culemborg, IJsselstein, Soest, Baarn, Dieren, Het Loo, Bentheimse goederen, Oranjewoud, Leeuwarden, Ameland, Bredevoort, Groningen.
Tweede departement	Liesveld, 's-Gravenzande, naaldwijk, Monster, Wateringen, Honselersdijk, Niervaart, de Zwaluwen, Geertruidenberg, Zevenbergen, Kruisberg (bij Santpoort), Oranjezaal (huis Ten Bosch), huis Ter Nieuwburg (te Rijswijk), Oude Hof (Paleis Noordeinde), het Hof te Den Haag (aan het Buitenhof).
Derde departement	Veere, Vlissingen, Noord-Beveland, St. Maartensdijk, Scherpenisse, Hulsterambacht.
Driejaarlijks toezicht	Diest, Zichem, Meerhout en Vorst, Vianden, Dasburg, St. Vith, Bütgenbach, Lannoy, Gimbergen, Burggraafschap Antwerpen, Paleis te Brussel, Rutten, Nederheim en Peen
Vierde departement	Breda, Oosterhout, Roosendaal enNispen, Steenbergen, Prinsenland, Willemstad, Cranendonk en Eindhoven, Grave en het land van Cuijk.

Deze indeling in vier departementen paste in een algemeen streven van de Domeinraad tijdens het laatste kwart van de 18e eeuw om meer greep en controle te krijgen op de gang van zaken in de domeinen. Sinds de 16e eeuw waren rentmeesters verplicht via rekeningen verantwoording af te leggen van het door hen gevoerde beheer. In de jaren zeventig van de 18e eeuw werd dit niet langer voldoende geacht en dienden zij ook zogeheten generale rapporten en memories wegens ontvangen resoluties en orders in te leveren. Een generaal rapport bestond uit een standaard vragenlijst over het domeinbeheer, die ieder jaar door de rentmeester moest worden beantwoord. De memories vormden een instrument voor de Domeinraad om te controleren of en zo ja hoe aan zijn resoluties en orders was voldaan.

Na 1795 veranderde er niet veel aan de werkwijze van de administrateuren van de voormalige Nassause domeinen. De indeling in de departementen verviel, omdat een deel van de bezittingen niet was overgegaan in handen van de Bataafse Republiek.

De rentmeesters

In elk domein werd een rentmeester (en ontvanger) benoemd. De rentmeesters waren veelal van plaatselijke herkomst. Maar ook leden van de domeinraad en ambtenaren van de Domeinraad kregen wel een aanstelling als rentmeester in een domein. Het kwam regelmatig voor dat het rentmeesterambt een familieaangelegenheid werd. De zoon volgde de vader op als rentmeester. Het ambt van rentmeester werd ook vaak gecombineerd met andere ambten in een domein, zoals dat van jachtopziener, ontvanger van verpondingen, e.d. De rentmeester was vaak een belangrijk figuur in het domein.

De taak van de rentmeester bestond uit het innen en beheren van de leen- en pachtgelden, het controleren op naleving van regels, instructies en voorwaarden door de pachters, het (laten) administreren van de gang van zaken in het domein. De instructie voor de rentmeesters bevatte voornamelijk aanwijzingen voor zijn financiële administratie. ( NDR inv.nr. 780. )

De rentmeester diende elke zes jaar een borg te stellen. Wat betreft de financiën was de rentmeester rechtstreeks verantwoording schuldig aan de Domeinraad. De wijze waarop die verantwoording diende te geschieden, was nauwkeurig vastgelegd in de instructies voor de rentmeesters. Zo moesten de rentmeesters ook elke maand staten inleveren van de inkomsten en uitgaven en een manuaal van inkomsten en uitgaven bijhouden. Geregeld werden de rentmeesters door de domeinraad gemaand hun maandstaten in te leveren.

Raden, rekenmeesters, thesauriers en rentmeesters-generaal

[De data van de zittingsperioden van de raden zijn met behulp van de in het ARA aanwezige bronnen en literatuur niet altijd meer te achterhalen. Gegevens zijn ontleend aan de repertoria op de notulen, NDR inv.nrs. 638-679; het 'Ambtboek, inv.nr. 685-687; registers 'Gemengd domestique', NDR inv.nrs. 562-569, andere literatuur en bronnen waaraan gegevens zijn ontleend staan vermeld in de noten.]

Raden van Willem I

Van de Domeinraad van Willem I werd na de instelling in 1584 van een college van administratie voor het sterfhuis van Willem I weinig meer vernomen. De Raad functioneerde niet meer en hield op te bestaan. ( Scherft, Het Sterfhuis, p. 35. )

Montanus (Steven van den Berghe), ca. 1550-1568
Jan van Renesse, drost van Breda, ca. 1550
Hugo Maubus, ca. 1550
Jan Hovelmans, ca. 1564
Jacob Vlas, ca. 1564
Willem de Vos, ca. 1564
Michiel Piggen, ca. 1564
Philips van Marnix van St. Aldegonde, 1569-1584
Pierre l'Oyseleur de Villiers, ca. 1577-1584 [Zie NNBW, V, c. 412.]
Thomas Vlas (Lineus), ca. 1578-1599 NNBW, V, c. 59.
Arend van Dorp, 1572-1584 [Zie W.W. van Driel, Familliearchief Van Dorp, 1503-1657 (inleiding en inventaris) (Den Haag, 1986, 3 delen) II, pp. 120-124.]
Joannes Basius, ca. 1578-1584
Nicolaas Bruyninck, ca. 1578-1588 NNBW, V, c. 59.
Paul Knibbe, tot 1584

Curatoren of administrateuren van het sterfhuis van Willem I. Decreten van de Nationale Vergadering, oktober 1796 (deel 8) p. 362.

[Zie Scherft, Het sterfhuis, pp. 29, 74-79 en 113.]

Philips van der Aa, 1584-1585
Jacob Valcke, 1584-1585
Mark van Steelant, 1584-1588
Dirk van de Nijenburg, 1584-1587
Casembroot, 1585-1588
Nicolaas Pijll, 1585-1601

Raden van Philips Willem

Robert Moens
Jan Hovelmans
Willem van Steenhuys
Jan Aerts van Rijen, kastelein en schout van Oosterhout
Jean Baptiste Keeremans, de belangrijkste raad van Philips Willem, in 1603 in dienst getreden. Scherft, Het Sterfhuis, p. 242. In 1606 werd hij benoemd tot superintendant over de goederen in Noord- en Zuid-Nederland.
David Florisse de Riquebond, ca. 1618
Trigault, ca. 1618
Jean de Accosta, ca. 1618
Corneille Mautens, ca. 1618

Raden van Maria van Nassau,

[Zie Het Sterfhuis, pp. 66 en 148.]

Jacob Vlas
Johan Vermeren
Mark van Steelant
Jan van Steelant
Philips van Steelant
Philibert van Turnhout

Raden van Maurits,

[Zie Het Sterfhuis, pp. 60-61, 150, 185, 228, 231, 234, 255.]

Van Kinschot, 1584-1603
De Villiers, 1584-1590
Philips van der Aa, 1584-1595
Nicolaas Bruyninck, 1584-1588 [Zie NNBW, V, c. 59.]
Herman van Wittenhorst, 1584
Valkenborch
Van Berlicom, -1603
Gijsbert van Loon
Andries Hessels, 1591-1600
Philips van Marnix van St. Aldegonde, 1584-1595
Jacob van Malderee, 1595-
Cornelis van der Mijle, 1603
Weresteyn, ca. 1607

Raden van de prinsen van Oranje vanaf Frederik Hendrik

Tijmen van Volbergen, 1645-1646.
Constantijn Huygens van Zuylichem, (president), 1630-1687. [H.A. Hofmans, Constantijn Huygens (1596-1687). Een christelijk-humanistisch bourgeois-gentilhomme in dienst van het Oranjehuis (Utrecht, 1983), p. 143.]
Nicolaas Verbold, [ca. 1637]-?
Laurens Buysero, 1647-[1675]
Aarnout van Beaumont, 1630-1678
David de Willem, 1634-1658
Arend van Dorp, 1634
Johan de Knuyt, 1625-1654
Cornelis Paauw, 1632-1668 [Zie NNBW, IX, c. 762-763.]
Quirijn van Strijen, 1648-1656
Willem van Crommon, 1651-1655
Nicolaas Oudart, 1654-ca. 1665
Frederik Rivet, 1655
Willem Ketting de Jong, 1656-?
Jacob van Wevelinckhoven, 1656-1679
Constantijn Huygens, heer van Zelem, (de zoon) akte van survivance, 1661
Tot opvolging van zijn vader is het nooit gekomen. Wel werd Constantijn door Willem III aangesteld als secretaris. Hofmans, Constantijn Huygens, p. 297.
Johan van Vrijbergen, 1669-?
Johan Wierts, 1670-1684
Elias Stelt, 1672-1692
Johan Pesters, (president tusen 1692-1703), 1679-17 03
Diederik van Hogendorp, 1679-1705
Johan Andries Eckhard, (extraordinaris), [1686]
Willem van Schuylenburg, 1712-1735
Jacob Pesters, 1717-1735
Matthijs Lambertus Singendonk, 1724-1739
Paulus Huygens van Zuylichem, 1727-1737
Johan Duncan, 1734-[ca. 1755]
Jacob Staats van Halewijn van de Werve, 1735-1741
Jacob Reigersman, 1739-1762
Everhard François Schimmelpenninck van Meerkerke, 1739-1752
Pieter Benjamin de Beaufort, 1739-1777
Jan de Back, 1742-1758
Johan Vultejus, 1747
Frans Boemer, 1750-1770
Frederik Hendrik baron van Wassenaar, (president), 1751-[1771]
Campegius van der Straten, 1754-1761
Isaac van Schinne, 1754-1766
Carel de Verdun, 1757-1788
Jacob Carel Reigersman, 1761-1788
Jan Carel van der Borch van Langetrier, 1770-1782
Andreas Ardesch, 1770-1788
Abraham Perrenot, 1775-1784
Joachim Ferdinand de Beaufort, 1779-1788
Louis Stephanus le Jeune, 1782-1795
Willem baron van Lynden tot Hemmen, (president), 1783-1787
Carel Balthasar Wieling, 1788-1794
Anthony Jan Rijgerbos, 1788-1789 [Zie NDR inv.nr. 772]
Hermanus Tollius, 1789-1795
Paulinus Henricus de Dompire de Jonquières, 1792-1795
Jacob Amman, 1792-1795

Raden en Rekenmeester over de geëxtraheerde goederen

Johan van Schuylenburg, 1712-1734
Johan Rijnhard van Dalwigh, 1712-
Jacob Wierts, 1712-1717
Johan van Essen, 1712-1724
Jacob Pesters, 1716-1734
Johan Vultejus, 1718-1731
Matthijs Lambertus Singendonk, 1724-1734
Paulus Huygens van Zuylichem, 1727-1734
Johan Duncan, 1731-1734
Jacob Pesters, 1731-1734

Administrateuren van de goederen van de prins van Oranje in Holand gelegen, 1795-1796

Jacob Amman, 1795-1796 [Zie NDR inv.nr. 805]
Carel Edouard Schoorn, 1795-1796
Pieter Thomas van Son, 1795-1796
Johannes Hermanus Noordbeek, 1795-1796

Administrateuren over de door de Fransen geabandonneerde goederen van de vorst van Nassau, 1796-1798

[Decreten van de Nationale Vergadering, oktober 1796 (deel 8) p. 362.]

Johannes Hermanus Noordbeek
Wijnand Egbert van Dompseler
Evert Temminck
Johannes Jacobus Loke
Alexander Willem Swart

Agent van Financiën, 1798-1801

[NDR inv.nr. 748, missive nr. 2.]

Alexander Gogel, agent
Alexander Willem Swart, chef de bureau
Evert Temminck, inspecteur

Thesaurier-generaal en raden van Financiën, 1801-1805

[Besluit Staatsbewind 3 december 1801, nr. 88.]

A.S. Abbema, raad
I.H. Appelius, raad
J.A. de Vos van Steenwijk, raad, later thesaurier-generaal
P.L. de Kasteele, raad, [Zie ARA, Archieven van het ministerie van Financiën 1798-1813, inv. nr. 211 en 1122, folio 141 recto.]
Alexander Willem Swart, chef de bureau, 1801-1802. [Zie NDR inv.nr. 212, folio 649 en inv.nr. 671.]
Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, inspecteur, later commissaris

Secretaris van staat voor de Financiën, 1805-1806 [NDR inv.nr. 229.]

A. Gogel, secretaris van staat
Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, commissaris

Ministerie van Financiën, 1806-1809

Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, commissaris

Directeur der publieke domeinen, 1809-1810

Badon Ghijbon, chef
Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, commissaris

Directeur der staatsdomeinen, 1810-1811

Albert Jan Verbeek, commissaris
Evert Temminck, commissaris

Thesauriers en rentmeesters-generaal

[Ontleend uit: het Ambtboek, NDR inv.nr. 685-687 en Veeze, De Raad, p, 18 e.v.; Scherft, het Sterfhuis, pp. 30, 61, 100, 228.224.]

Mark van Steelant, omstreeks 1560
Jasper van Kinschot, 1583-1603 [Overgegaan met de administratie van het markiezaat van Bergen op Zoom.] Vanaf 1584 fungeerde hij als thesaurier van Maurits. Hij was tevens thesaurier-generaal van het markiezaat van Bergen op Zoom. [Scherft, Het Sterfhuis]
Godevaart Montens, 1603-[ca. 1615] (thesaurier van Maurits) [NDR inv.nr. 770, Instructie voor de thesaurier-generaal Van Panhuysen, 1616.]
Bartholomeus Panhuijsen, 1616-1621 (thesaurier van Maurits)
Catharina Vivien, weduwe en boedelhoudster van Bartholomeus Panhuijsen, 1621-1624
Thomas Brouart, 1625-1635
Tijmen van Volbergen, [1635]-1646 [Zie voor begindatum Veeze, De Raad, p. 23.]
Willem Kettingh de Jongh, 1646-1660
Pieter Ardes, 1660-1672
IJsbrand van Noordwijk, 1672-1678
Dirk Verhagen, 1678-[1688]
Op 27 oktober 1688 zijn de raden Willem van Schuylenburch en Diderick van Hogendorp gecommitteerd tot de zaken van de thesaurie. Verhagen stond als het ware onder curatele [NDR inv.nr. 566, folio 64]
Willem van Assendelft, 1701-1731
Johannes Cornelis Radermacher, 1732-1747
Campegius van der Straten, 1749-1761
Jacob Carel Reigersman, 1761-1795
Rudolph van Olden, 1788-1795
Abel Cesar Molière, 1795-1813

Overzicht van de verwerving en vervreemding van Nassause domeinen

( De domeinen zijn naar jaar van verwerving in het schema opgenomen )

Naamdomein	jaartal	Verwerving	jaartal	Vervreemding
Breda	1404	Door het huwelijk van Engelbrecht graaf van Nassau met Johanna van Polanen	1795	Bij het Haags Verdrag van 16 mei door Fankrijk aan de Bataafse Republiek afgestaan (verder aangehaald als Haags Verdrag)
Geertruidenberg	1404	Idem als Breda	1795	Haags Verdrag
Klundert (of Niervaart)	1404	Idem als Breda	1795	Haags Verdrag
Oosterhout en Dongen	1404	Idem als Breda	1795	Haags Verdrag
Brussel, paleis	1404	Idem als Breda	1756	Verkocht aan prins Karel van Lotharingen
Mechelen, huis te	1404	Idem als Breda	?
Lek, heerlijkheid	1404	Idem als Breda	1627	Door Maurits nagelaten aan zijn natuurlijke zoon Willem
Monster en Polanen	1404	Idem als Breda	1795	Haags Verdrag
Zundert en Nispen	1404	Idem als Breda	?
Drimmelen	1411	Door graaf Willem VI van Holland met deze heerlijkheid beleend	1795	Haags Verdrag
Steenbergen	1458	Door de verdeling van het gemeenschappelijk eigendom tussen Breda en Strijen	1795	Haags Verdrag
Diest	1499	Door graaf Engelbrecht II verkregen door ruiling met de heerlijkheden Millem, Gangelt en Vught	1795	Door Frankrijk in bezig genomen
Zichem	1499	Idem als Diest	1795	Idem als Diest
Meerhout en Vorst	1499	Idem als Diest	1795	Idem als Diest
Burggraafschap Antwerpen	1499	Idem als Diest	1795	Idem als Diest
Roosendaal en Nispen	1501	Gekocht door Engelbrecht van Nassau van Claas van Rijmerswaal	1795	Haags Verdrag
Hooge en Lage Zwaluwe	1518	Geschonken door Karel V aan graaf Hendrik III van Nassau	1795	Haags Verdrag
Orange	1544	Uit de nalatenschap van René van Chalon aan prins Willem I van Oranje	1702	Door Frankrijk in bezit genomen
			1732	Aan Frankrijk
Goederen in Franche-Comté	1544	Idem als Orange	[1702]	Idem als Orange
Goederen in Dauphiné	1544	Idem als Orange	[1702]	Idem als Orange
Goederen in Bourgondië	1544	Idem als Orange	1609	Bij de verdeling van de nalatenschap van Willem I aan de dochters van Charlotte de Bourbon
Buren	1551	Door het huwelijk van prins Willem I van Oranje met Anna van Buren	1795	Haags Verdrag
IJsselstein	1551	Idem als Buren	1795	Haags Verdrag
Leerdam en Acquoy	1551	Idem als Buren	1795	Haags Verdrag
Cranendonk en Eindhoven	1551	Idem als Buren	1795	Haags Verdrag
St. Maartensdijk en Scherpenisse	1551	Idem als Buren	1795	Haags Verdrag
Goederen in Noord-Beveland - Kortgene	1551	Idem als Buren	1670	Kortgene door Willem III geschonken aan Willem van Nassau, heer van Odijk
			1795	Noord-Beveland: Haags verdrag
Warneton	1551	Idem als Buren	1759	Bij vonnis van de Raad van Vlaanderen aan het huis van Isenghien toegewezen
Lannoy	1551	Idem als Buren	1618	Door Philips Willem van Oranje nagelaten aan Philips van Merode, graaf van Middelburg
Beverweerd	1564	Door Philips Willem geërfd van zijn grootmoeder van moederzijde	1625	Door Maurits aan zijn natuurlijke zoon Lodewijk geschonken
Lingen	1578	Aan Willem I geschonken door de Staten-Generaal	1702	In bezit genomen door de koning van Pruisen
			1735	Aan de koning van Pruisen afgestaan
Veere en Vlissingen	1581	Gekocht door Willem I	1795	Haags Verdrag
Bergen op Zoom	1582	Geschonken aan Willem I door de Staten-Generaal	1648	Ingevolge de Vrede van Munster
Willemstad	1582	Gesticht door Willem I, door de Staten-Generaal met deze stad beleend	1795	Haags Verdrag
Hulsterambacht	1583	Beschonken aan Willem I door [Vlaanderen] als vergoeding voor het verlies van zijn goederen in Bourgondië	1795	Als bij Vlissingen
Grave en Cuijk	1595	Door Philips II aan prins Willem I in pandschap gegeven	1795	Haags Verdrag
	1611	Door de Staten-Generaal, na aflossing van het pandschap, aan prins Maurits in leen gegeven
Meurs	1600	Geschonken aan prins Maurits door de graaf van Nieuwland	1702	In bezit genomen door de koning van Pruisen
			1732	Aan de koning van Pruisen afgestaan
Prinsenland	1604	Bedijkt door prins Philips Willem	1795	Haags Verdrag
Het Oude Hof (huis in het Noordeinde te 's-Gravenhage)	1609	Geschonken door de Staten-Generaal aan Louise de Coligny en Frederik Hendrik	1795	Haags Verdrag
Bredevoort	1612	Door de Staten van Gelderland in panschap gegeven aan Maurits	1795	Haags Verdrag
Liesveld	1612	Geschonken door Erik van Brunswijk aan Ernst Casimir van Nassau	1795	Haags Verdrag
Naaldwijk	1612	Door Frederik Hendrik gekocht van de graaf van Aremberg	1795	Haags Verdrag
Honselersdijk	1612	Idem als Naaldwijk	1795	Haags Verdrag
Wateringen	1612	Idem als Naaldwijk	1795	Haags Verdrag
Ter Brake	1617	Door Philips Willem gekocht van de Johannieter orde	1795	Haags Verdrag
Châteaurenard	[1620]	Door Louise de Coligny aan Frederik Hendrik nagelaten	1647	Verkocht
Huis Nieuwburg te Rijswijk	1630	Door Frederik Hendrik gekocht van Philibert Vernatti	1793	Het huis door Willem V gesloopt en verkocht
Zuylenstein	1630	Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Utrecht	1640	Door Frederik Hendrik geschonken aan zijn natuurlijke zoon Frederik
's-Gravenzande en Zandambacht	1638	Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Holland	1795	Haags Verdrag
Huis ten Bosch ('s-Gravenhage)	1645	Gesticht door Amalia van Solms	1795	Haags Verdrag
Montfort	1647	Bij de Vrede van Munster door Spanje aan prins Willem II afgestaan, levering vindt plaats in 1653	1795	Haags Verdrag
Turnhout	1647	Bij de Vrede van Munster aan Amalia van Solms afgestaan	1732	Aan de koning van Pruisen afgestaan
Zevenbergen	1647	Idem als Turnhout	1795	Haags Verdrag
Dieren	1647	Door Willem II gekocht van de Commandeurs van de Duitsche Orde in Utrecht	1795	Haags Verdrag
Soest, Baarn, Ter Eem en Eemnes	1674	Door de Staten van Utrecht aan Willem III opgedragen	1795	Haags Verdrag
Oranjewoud	1676	Gekocht door prinses Albertina Agnes van Barent van Sevenaer	1795	Haags Verdrag
Goederen in Bentheim	1677	Door de Staten van Overijssel aan Willem III geschonken	1795	Haags Verdrag
Tol over de Maas bij Gennep	1678	Geschonken door de keurvorst Brandenburg aan Willem III	1732	Aan de koning van Pruisen afgestaan
Hoog-Soeren	1678	Geschonken door de Staten van Gelderland aan Willem III	1795	Haags Verdrag
Het Loo	1684	Door Willem III gekocht van Johan Carselis van Ulst	1795	Haags Verdrag
Ameland	1704	Gekocht door prinses Amelia van Anhalt-Dessau van de familie Schwartzenberg	1795	Heerlijke rechten worden verbeurd verklaard en ameland bij Friesland gevoegd
Culemborg	1748	Door het kwartier van Nijmegen geschonken aan prins Willem IV	1795	Haags Verdrag
Borculo en Lichtenvoorde	1776	Gekocht door prins Willem V van vorst Czartoriski	1795	Haags Verdrag
Oploo	1778	Gekocht door prins Willem V van een lid van de familie Van Welderen	1795	Haags Verdrag

Overzicht van leengoederen van de prins van Oranje

( Gebaseerd op het overzicht van leengoederen, opgesteld in 1766 (Zie NDR inv.nr. 1543, bijlage nr. 36). Schuingedrukt zijn de namen van leenheer en/of leenkamer. De nummers tussen {} zijn volgnummers van het leenregister van Holland. )

Luxemburg

1. Hare Keizerlijke en Koninklijke Majesteit/Provinciale Luxemburgse leenkamer

A.	het graafschap van Vianden en de heerlijkheden van Daasburg, St. Vith en Butgenbach

Oostenrijks Brabant

2. Hare Keizerlijke en Koninklijke Majesteit/Provinciale Leenkamer van [Oostenrijks] Brabant te Brussel

B.
1.1	burggraafschap van Antwerpen
1.2	de stad, 't land en de heerlijkheid van Diest met watertol, veertol en doorvaart van de rivier en helft van de voogdij van Webbekom
1.3	het slot, de stad en 't land van Zichem met de heerlijke rechten
1.4	de stad, 't land van Scherpenheuvel met de heerlijkheid en jurisdictie
1.5	de helft van het dorp Meerhout met water- en windmolen, rechten, pachten etc.
1.6	de andere helft van Meerhout met Vorst met rechten, cijnzen, etc., exclusief de hoge heerlijkheid, en een huis in Meerhout
1.7	negen bunder land in Wolmerschem
1.8	de manschappen en achterlenen genoemd in het leenboekje Diericx van Heetvelde omtrent Antwerpen
2.1	windkorenmolen 'de Akkermolen' in Baarle-Hertog onder Turnhout
-	Grimbergen met Londerzeel. ( Niet genoemd in de lijst. In 1757 verkocht aan hertog de Croy. )

Staats-Brabant

3. Staten-Generaal/Raad van Brabant/Leenkamer van Brabant te Den Haag

C.
1.1	de stad, 't land en het huis van Breda met de stad Steenbergen
1.2	de hofstede Wayenberg met acht bunders land
1.3	het dorp Zundert met hof, molen, wateren etc.
1.4	de goederen en heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden
2.	de heerlijkheden van Wernhout
3.	de stad Grave en het land van Cuijk
4.	de stad Eindhoven, het land en de burcht van Granendonk met de heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden
5.	de stad Willemstad met de polder van Ruigenhil

4. Leenkamer van de abdij van Tongerlo

D.	1/4 part in de tienden van Luiks Gestel

5. Raadsheer De Bordry/het Huis Hondsum

E.	3 zillen beemt te Vorst in de Veeken Broek

6. Commanderij van Beckevort

F.	een erfcijnx van vier halsteren rogge uit een bunder land onder Beckevort

7. Abdij van Echternaken of Echternach

G.
1	twee hoeven genaamd Ten Rolde en Wildert gelegen te Waalre
2	twee scheuten tiende tot Oss

8. Gulden Huis van Rixtel

H.	een erf, groot omtrent drie lopen zaailand onder St. Oedenrode
	cijnzen onder Eerschot:
	- zeven lopen rogge en een half en drie stuivers
	- zeven lopen rogge en vijf stuivers uit drie lopen zaailand genaamd het Raamken
	- zeven en een halve lopen rogge uit hetzelfde stuk land
	- achttien groten uit een erf tot Eerschot
	- vier groten uit een hofstede tot Eerschot
	- twee en een halve stuiver uit een hofstede tot Eerschot
	- tien lopen rogge uit een landje genaam het Raamken
	- achttien groten uit een erf tot Eerschot
	- zes groten uit een hofstede in Eerschot

Gelderland

9. Provinciale Gelderse Leenkamer

I.
1.1	het slot en kasteel aan de noordzijde van de stad Culemborg met burcht en stad Culemborg met de heerlijkheden daartoe behorende en landen en tienden in het broek van Landsmeer
1.2	de hofstede Muijswinkel met 55 morgen land in Ravenswaay
1.3	erven in Rijswijk [Gld] groot 30 morgen land
1.4	het huis binnen Vianen en 16 morgen land
1.5	twee hoeven land tot Beesd
1.6	het huis te Vredestein met hofstede en 5 morgen land geheten de Geroenen in Selmonde
1.7	de steenweerd boven Wijk bij Duurstede aan de Stichtse zijde gelegen
1.8	de weerd te Beusichem met de aanval buitendijks gelegen te Lekkerweerd met de Rode tiende
1.9	de Groesbeker tiende in Avezaath
1.10	het huis 't Loo met de helft van de erfgerechtigheid p het water van het dorp Apeldoorn waar de korenmolen gevestigd is
1.11	een stukje land, groot een halve schepel gezaai, voor het Posmeestershuis langs de Hoge weg en een akkertje voor het Hoveniers huis langs de gemene weg naar Apeldoorn en nog een schepel gezaai aan de overzijde, afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn
1.12	het hof tho Ochten in Ellecom met zeven delen en een keurdeel in het Ellecommer bos en een half deel in het Dierense bos en een hofstede tot Dieren
1.13	vier schepel gezaai ten oosten an de gemene weg van Apeldoorn afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn
1.14	het Veerengoed te Dieren gelegen tussen de erven van de heren van Bronkhorst en het hof te Dieren
2.	de hofstede Reijgersvoort met 12 morgen land onder Tricht met de visserij voor Tricht bij Malsems sluis, een hoeve land op Acquoy, 2 guntmeren tot Reijgersvoort en een kampje land, geheten 'het kleijn weijdeken' te Salmonde

10. Provinciale Rekenkamer van Gelderland/Leenkamer van Bahr en Lathum

K.	het erf en goed Middeldorp in Ellebom met huis, hof en boomgaard, groot zeven molders gezaai en drie en een half morgen weiland in drie percelen en een deijlinge in het Ellecomse bos

11. De heer van Tengnagel/Leenkamer van de heerlijkheid Bronkhorst

L.	het erf en goed Avegoor in Ellecom

12 Baronesse Van Ensse/Leenkamer van het huis Swanenburg

L.	het hof Schonevelt en de erven Goerverdink, Vaegedink, Nennenkate, het Lutteke Broekhuijs en Sligtenoorth gelegen in Wilsum, kerspel Ulsem in het nedergraafschap Bentheim

Holland

13. Staten van Holland/Grafelijkheid

M.
1.1	de maarschalkerij van Noord-Holland {1720}
1.2	een kleine tiende bij delft geheten de Draaijenburger tiende {1721}
1.3	een korentiende en smaltiende in Maasland {1722}
1.4	een korentiende en smaltiende genaamd de Zuid-Maaslandse tiende {1217}
1.5	de tiende in Hodenpijl bestaande in vier percelen waarvan de ene genaamd is: nieuwe poldertiende {1213}
1.6	de tweede: oude poldertiende {1214}
1.7	de derde: nieuwe poldertiende {1215}
1.8	de vierde: de tiende achter de kerk van Schipluiden {1216}
1.9	in De Lier het huis met 62 morgen land en een tiende {1723}
1.10	de ambachtsheerlijkheid van Capelle met huis en hofstad en grote en kleine tienden {1724}
1.11	de hofstad, huis en goederen van Teijlingen in het ambacht van Warmond {1725}
1.12	de wind in de parochie van Rijswijk {1726}
1.13	tot Rijswijk een cijns van 15 schellingen en uit de schote aldaar 8 schellingen {1727}
1.14	een korentiende in het ambacht van Rijswijk {1728}
2.15	hoge heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Monster {1729}
2.16	alle heerlijkheden en gerechten van Monster, Monsterambacht, Poeldijk, Ter Heijde en half Loosduinen {1730}
2.17	het huis en hofstede van Polanen, boven en beneden, met de steenwerf alsmede de nederhoven binnen de uiterste grachten, 28 morgen land onder Monster, de windmolen te Monster en de wind tot Voswijk {1731}
2.18	de grote en smalle tienden in Monsterambacht {1733}
2.19	de poldertiende tot Monster {1734}
2.20	een kleine koren- en smalle tiende tot Monster {1735}
2.21	de korentiende tot Monster {1736}
2.22	de helft van de tiende van Loosduinredijk {1737}
2.23	tien morgen land te Monster {1738}
2.24	tien morgen land genaamd Waijlandt in Monster {1739}
2.25	een kleine tiende in het ambacht van Monster genaamd Heer Gerards de Bruijne tiende {553}
2.26	de korentiende en smaltiende in het ambacht van Monster en in Poeldijk genaamd de Tiende van Arkel {1110}
2.27	de helft van een korentiende in het ambacht van Monster genaamd Loosduinredijn {1740}
2.28	de korentiende en smaltiende op Heren Willemsveen en erfhuren van de venen aldaar {1741}
3.29	de tienden en goederen in de ban van Monster {1370}
4.30	de ambachtsheerlijkheid van Naaldwijk {1732}
4.31	de hoge heerlijkheid van de parochie en de heerlijkheid van Naaldwijk {1742}
4.32	de grote korentiende in het ambacht van naaldwijk {1743}
4.33	de tienden tot Honselersdijk {1744}
4.34	de wind in de parochie van Naaldwijk {1745}
4.35	de heerlijkheid van Honsel met toebehoren {1746}
4.36	de heerlijkheid van 's-Gravenzande en Zandambacht met alle toebehoren {1747}
4.37	het ambacht van Wateringen met toebehoren, de tienden in de Hoek groot 21 morgen land in de Poel, vijf morgen, en twee kampen groot 8 morgen, het goed te Haijmonde, 3 ponden en 15 schellingen uit de buttinge te Wateringen, het Gerrit Gerritsz. veer in Wateringen groot 21 morgen, het Hondertland binnen- en buitendijks met de heerlijkheden en 8 ponden uit de jaarbede van Wateringe {1748}
4.38	een tiende genaamd de grote tiende in het ambacht van Wateringen {1749}
5.39	de heerlijkheid van Hooge en Lage of Strijense Zwaluwen met toebehoren, o.a. de rietwaard Hollards Hille en de Eersthille met 't Hilleken de Blaak {1750}
6.40	de ambachtsheerlijkheid van Drimmelen met toebehoren {2115}
7.41	de ambachtsheerlijkheid en gerecht an Over Waspik {1748}
7.42	de hoge heerlijkheid, heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Geertruidenberg en de Made, met de wind, het recht an landpoorteren, de tol tot Randenrode, de gruit te Leijndoek en Burgveld, het recht van patronaatsschap en de geestelijke goederen {955}
7.43	de stad, slot, land en heerlijkheid van Zevenbergen met alle toebehoren {1078}
7.44	de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Almonde, Dubbelmonde, Twintighoeven en Standhazen met de tienden, molen, veren, visserijen vogelerij, gruiten, formenteiten, wilderden, moeren en de moeren boven Standhazen tot de palen an Brabant met de ambachtsheerlijkheid van de moeren {1751}
7.45	12 hoeven moers en wilderden met alle tienden, renten en vervallende nutschappen in Stevensambacht {1752}
7.46	tienden en renten in het ambacht van Drimmelen {1753}
7.47	de heerlijkheid van Niervaart met alle toebehoren {1754}
7.48	her Geerland van Drimmelen, groot 27 morgen {1779}
7.49	de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Nieuw Lekkerland, Gijbeland, Brandwijk, Bleskensgraaf en Stevenland met tienden, veren, veersteden en alle toebehoren {1778}
8.50	de ambachtsheerlijkheid van Heemskerk en van Castricum met cijns, vrije vroonschulden en toebehorende tienden
8.51	de hofstede waarop het huis Heemskerk placht te staan, binnen de uiterste grachten en daarbinnen alle hoge en lage gerechten {1781}
8.52	op Hogendorp tot Heemskerk 14 viertel lands, de molenwerf, hof en tuin aldaar, de grote vrije Gorsweide groot 28 geersen; het kleine vrije Gors groot 12 geersen; 40 matmaden en 2 geersen land achter het huis op Akkermade {1782}
9.53	het markgraafschap van Veere met alle toebehoren {1755}
9.54	de stad en heerlijkheid van Vlissingen en Domburg met toebehoren {1756}
10.55	de stad en heerlijkheid van Westkapelle met alle juristictie, tol, vond, zeedrift, bastaarden, onbeheerde en geconfisqueerde goederen, etc. {1767} [1 in 1649 aan Middelburg verkocht]
10.56	de duinen en gevolgen van de zeedriften met andere gerechtighede beginnende met de afgang van 's Heren Westduinen en de jurisdictie van comburg met de polder strekkende voorbij Zoutelande {1768}
10.57	het recht van balance en issue en de recognities voor het recht van de wind {1796}
10.58	de baljuwschap en de secretarie {1770}
10.59	de accijnzen op wijen en bier in Westkapelle {1771}
10.60	de betaling van Tabbaarden en Bonnetten voor de wethouders {1772}
10.61	's Heren Vronen Zuid en Noord {1773}
11.62	het land van St. Maartensdijk met alle heerlijkheden en schonissen binnen en buiten {1757}
11.63	de ambachten in de parochie van Scherpenisse afkomstig van Frank van Borssele {1759}
11.64	het huis, dorpen en eigen goederen an St. Maartensdijk {1759}
11.65	ambacht van huis en dorp St. Maartensdijk, groot 16 gemeten {1760}
11.66	de tienden gelegen in Mallandt en het ambacht van Poortliet {1761}
11.67	de heerlijkheid, stad, slot en boomgaard van Kortgene met 993 gemeten ambacht {1774}. In 1670 aan de heer van Odijk geschonken.
12.68	Gaspaarden, Everdingen, Goilberdingen, Tulle en Honswijk {985}
12.69	Everdingen en Goilberdingen {958} ( In 1680 van Gaspaarden, Tullen en Honswijk gesplitst. )
12.70	2 hoeven land in Acquoy en 25 1/2 morgen land in de Rippekerwaard {986}
12.71	Lang-Bolgerij met de heerlijkheid, gelegen in Zijderveld {987}
13.72	het slot en heerlijkheid van Acquoy {1775}
14.73	het slot, stad en heerlijkheid van Leerdam en van der Lede {1776}
14.74	de heerlijkheid van Ijsselstein
15.75	het kasteel en sterke huis van Liesveld met de heerlijkheid {521}
15.76	de heerlijkheid van half Nieuwpoort {522}
15.77	de gerechte helft van Nieuwpoort met gerechten en toebehoren {522}
15.78	de heerlijkheid van Ammers Graafland en Gelkenesse van de achterlanden {523}
15.79	de koren- en smaltiende van Ammers Graafland, de achterlanden en Poelwijk {523}
15.80	een korentiende in Gelkenesse, in honte land en in Graveland tussen Nieuwpoort en de kerk van ammers {525}
15.81	de heerlijkheid van het dorp van Ottoland in de alblasserwaard {526}
15.82	de hoge heerlijkheid van Peursumambacht {527}

14. Willem Suurmond/Leenkamer van Raaphorst

N.	een tiende gelegen aan de zuidzijde van de Gantel in de parochie van Monster en van Naaldwijk tussen de Swartendijk en de oude Poel vanouds genaamd Saal Bogaarts Tienden en de smaltienden aldaar

15. Graaf van Wassenaar/Leenkamer van Wassenaar en Zuidwijk

O.
1.1	een korentiende tot Wateringen
1.2	een kleine tiende in Wateringen genaamd de sondige Tiende
1.3	de smaltiende in Wateringen

16. Ridderschap en Edelen van Holland en West-Friesland/Abdij van Rijnsburg

P.	de tienden vanouds genaamd de Alengeest en nu de Paarhorsttienden met smaltienden gelegen in Monsterambacht

17. Weduwe van de advocaat-fiscaal A. van Wesele/Hofstad en baronie van Haarlem

Q.	de hofstad van de Hoge en Lage Doortogt, groot 64 morgen land, in het ambacht van Monster

Zeeland

18. Staten van Zeeland/Grafelijkheids Leenkamer

R.
1.0	de stad en heerlijkheid van Veere als markgraafschap
1.1	de stad van Veere met het kasteel van Sandenburg en 300 gemeten land zijnde de vrijheid van Veere
1.2	het Dorp van de Polder
1.3	het schor strekkende na Arnemuiden
1.4	de stad, het land en heerlijkheid van Vlissingen
1.5	het ambacht van Sandijk
1.6	land in Oud-Vlissingen
2.1	het land van St. Maartensdijk met de heerlijkheden
2.2	de polder van Waarhede
2.3	de abmachten in Scherpenisse gelegen, afkomstig van Frank van Borssele
2.4	het huis van St. Maartensdijk en de dorpen daarbij liggende
2.5	het ambacht van het huis en de dorpen van St. Maartensdijk
2.6	de tienden gelegen in Malland en in Old Ambacht van Poortvliet
3.1	ambacht in Walcheren, in Vlissingen groot 37 gemeten 17 roeden
3.2	ambacht in het nieuwe land van Cats in partijen groot 25 gemeten 278 roeden
3.3	ambacht in Cats beweste 's-Walts, Hamerstede, Redekingen en Nieuwer Kerke in twee partijen groot 774 gemeten 228 roeden
3.4	ambacht in het Noordambacht van Emelisse en Serwitte Kinderen ambacht in drie partijen 180 gemeten 24 roeden
3.5	ambacht voor de Meershoek in twee partijen groot 180 gemeten en 24 roeden
3.6	ambacht in Welle en Koningsheim in zeven partijen groot 2978 gemeten en 41 roeden
3.7	ambacht in Geersdijk en Wissekerke in 254 gemeten en 100 roeden
3.8	ambacht in Colijnnplaat groot 535 gemeten en 51 roeden
4.1	ambacht in de polder van Ravensoort groot 150 gemeten
4.2	ambacht in de polder van der Muijden groot 188 gemeten
4.3	ambacht in Claas van Steelands polder groot 60 gemeten
4.4	ambacht in St. Martenspolder groot 60 gemeten
5.	zes partijen tienden in oud en nieuw Noord-Beveland
6.	228 gemeten in 's-Gravenhoeksken onder nieuw Noord-Beveland met ambachtsrecht en ambachtsgevolge
7.	1 gemet onder Sandijk waar de molen op staat

Utrecht

19. Staten van Utrecht/Provinciale Leenkamer

S.
1.	goederen in het graafschap van Culemborg zonder specificatie
2.	het goed genaamd de Oelte gelegen in Baarn

20. Staten van Utrecht/Leenkamer van Montfoort

T.
1.1	4 morgen land gelegen in Meerlo onder IJsselstein
1.2	4 morgen land mede gelegen in Meerlo
1.3	4 1/2 hond lands op het Oude Land onder Ijsselstein
2.	6 morgen land gelegen in het land van Ijsselstein, op het overoude land in de Rodercamp
3.	24 1/2 morgen land waarvan de 12 morgen bepaald zijn met haar uiterdijk aan de oostzijde van het huis van Liesveld strekkende tot de Tiendweg en de 12 1/2 morgen aan de westzijde van het voorschreven huis strekkende tot aan de Nieuwe Wetering

21. Proosdij van het Domkapittel

V.
1.	124 morgen land en 2 morgen 'eijgen' op Redingmeervelt [Culemborg]
2.	de Weerden buitendijks [Culemborg]
3.	de tienden op de Koornweerd [Culemborg]
4.	de cijns binnen Culemborg, zo van geld, van was als van renten
5.	8 morgen land gelegen in Amerongen

22. Proosdij van Oud Munster

W.
1.	1 hoeve land gelegen onder Maurik op de Bisschops Graff in het overgericht van Langsmeer
2.	een halve hoeve gelegen in het nedergericht van Langsmeer

23. Kapittel van St. Jan

X.
1.	de tiende gelegen achter Culemborg in het Wijdhuizer veld
2.	de halve tiende tot Weijde [Culemborg]
3.	de Coolhorster tienden [Culemborg]
4.	de tienden tot Ravenswaay [Culemborg]
5.	niet gespecificeerde lenen waarmee de vorige eigenaars bekend waren

Buren

24. Zijne Hoogheid zelf

Y.	goederen onder het graafschap Culemborg

IJsselstein

25 Zijne Hoogheid zelf

Z.	een stuk grasland onder Baarn, groot 5 dammaten, gemeenlijk genaamd de Staten Graskamp nemende zijn inrit op het achterweggetje, beoostende de entree van Zijne Hoogheid

Overzicht van de afkortingen gebruikt in de eigentijdse toegangen

Afkorting	Verwijst naar	Inventarisnummers
f (=folio)	bladzijde meestal in Rprov en in repertorium inv.nr. 637 naar registers 561-5787
Geest r, gR	kopieboeken uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen	560-561, 596-597
geextrGeest r	idem, in de geëxtraheerde domeinen (1713-1734)	575-576, 596
geextrR	zie Rgeextr
gemR	'Gemengd domestiquen': stukken betreffende aanstellingen, instructies en beloning van leden van de hofhouding	562-569
Lias	niet meer van toepassing
Not, Notas	notulen/notulen geëxtraheerde goederen	1-83, 1510-1525
NotGeextr	notulen geëxtraheerde goederen	1510-1525
RCanon	register uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen in graafschappen	596-597
RGeextr	register uitgaande stukken geëxtraheerde goederen	1528-1530
RGem	zie gemR
RGr	'register Graafschappen': uitgaande stukken van belanghebbenden in de graafschappen Lingen, Meurs, Leerdam en Acquoy, Culemborg en IJsselstein	587-595
RO	register Oranje (niet meer van toepassing)
RProv	'register Provinciale heerlijkheden': uitgaande stukken aan belanghebbenden in de provinciale domeinen	598-625
RVic	registers betreffende predikanten en andere kerkelijke vunctionarissen	570-577
SecreteNot	secrete notulen	552-553, 188-189, 188-190, 194-197
v	vide (=zie)

Geschiedenis van het archiefbeheer

Beheer van het archief door de Domeinraad en opvolgers

Het archief van de Raad en Rekenkamer van de graaf van Nassau berustte te Breda onder het beheer van de rentmeester. Na 1518 kwam het beheer van het archief in handen van de griffier van de Raad. In 1563 vaardigde prins Willem I een instructie uit voor de Raad en Rekenkamer. In deze instructie worden ook enige aanwijzingen gegeven inzake het beheer van het archief.

Na de inname van Breda door de Spanjaarden in 1581 werd de Domeinraad in Breda opgeheven. Prins Willem I installeerde buiten Breda een nieuwe Domeinraad. Het archief van de Domeinraad tot 1581 bleef echter in Breda achter. Na het overlijden van Willem I in 1584 werden, na een langdurig geschil, in 1609 de domeinen in drieën gesplitst tussen Philips Willem, Maurits en Frederik Hendrik. ( J.H. Hora Siccama, 'Geschiedenis der Domeinen' in: Je Maintiendrai, red. prof. dr. F.J.L. Krämer, E.W. Moes en dr. P. Wagner, (II) Leiden, 2 dln, z.d. ) Er zijn dan ook drie domeinraden actief. Uit deze tijd zijn weinig stukken bewaard gebleven. De goederen komen na de dood van Philips Willem (1618) en Maurits (1625) weer in één hand, die van Frederik Hendrik. De Domeinraad was in 's-Gravenhage gevestigd. Het archief tot 1581 bevond zich nog in Breda. Na de bevrijding van Breda in 1637 werd een groot deel van het archief naar Den Haag gezonden. Er waren nog wel stukken achtergebleven op het kasteel van Breda, maar dat lijken uitzonderingen. Het archief kwam te berusten in de charterkamer van de prins boven de raadkamer van het Hof van Holland. De prinsen van Oranje gaven meermalen instructies voor het in goede orde bewaren van het archief. Het archief vormde immers het bewijsmateriaal voor de rechten op de goederen. Aanwijzingen voor het bewaren van de stukken staan ondermeer in de instructies uit 1631, 1677 en 1758 voor de Nassause Domeinraad. ( NDR inv.nr. 686, 771. ) De originele charters dienden apart geborgen te worden. Voorts dienden alle stukken per domein opgeborgen te worden in loketkasten. Ook werden er aanwijzingen gegeven wie bevoegd was de stukken te raadplegen en uit te lenen. In Den Haag werd in de 17e eeuw het archief geïnventariseerd in 44 inventarissen en werden de charters in regestvorm beschreven. In 1682 werden deze laatste inventarissen door griffier Tollius gecollationeerd met de stukken. ( NDR inv.nr. 835-840 en 823. ) Deze inventaris, die in 1790 door de toenmalige griffier Ferrand werd gecontroleerd en aangevuld, kan beschouwd worden als de belangrijkste inventaris. Hij bestaat uit zes delen en beschrijft voornamelijk charters en 'losse' stukken, akten, pachtcondities e.d.. Er staan geen rekeningen in beschreven. Elk deel van de inventaris Tollius/Ferrand is ingedeeld naar domein, in aansluiting op de ordening van het archief. Iedere rubriek beschrijft de stukken betreffende een domein, met een verwijzing naar de kast en het loket waarin de stukken zich bevonden. Enkele rubrieken betreffende een domein zijn onderverdeeld in subrubrieken. De rubrieken zijn genummerd van 1-200. Het zesde en laatste deel betreft de stukken van het 'Doorluchtige Huis'. De hoofdstukken in dit deel zijn niet genummerd. Het betref hier stukken, die voor het merendeel zijn overgebracht naar het Koninklijk Huisarchief (huwelijken, scheidingen, erfkwesties, testamenten, opvoeding, commissies etc.). De inventaris van Tollius/Ferrand, met uitzondering van het zesde deel, functioneerde tot in 1997 als toegang op een deel van het archief van de Nassause Domeinraad. Bij het opmaken van een lijst van de in het archief aanwezige registers in 1763, werd de verdwijning van registers van voor 1637 aangetekend, zonder dat bekend was sinds wanneer de registers verdwenen zouden zijn. ( NDR inv.nr. 768, folio 1383. ) Deze registers zijn nooit terug gevonden en ontbreken nu nog.

In 1758 werden er twee commissarissen aangesteld om orde te brengen in het archief en inventarissen van het aanwezige op te maken. Hun instructie geeft gedetailleerde aanwijzingen hoe het archief van de Domeinraad geïnventariseerd diende te worden. Daaruit blijkt dat naast de stukken betreffende het 'Doorluchtige Huis' en de goederen, zich ook stukken betreffende de politieke rechten, het stadhouderschap, de Oost- en West-Indische Compagnie bij het archief van de Domeinraad bevonden. De stukken moesten per domein worden opgeborgen in loketkasten. Waren er van een domein veel stukken dan diende de stukken te worden geordend in subrubrieken. De stukken betreffende meerdere domeinen tezamen kwamen te liggen bij het domein wat als eerste genoemd werd. In de archieven van de overige in het betreffende stuk genoemde domeinen werd een simpel afschrift van het betreffende stuk geborgen. Generale stukken werden apart onder een rubriek opgeborgen in de loketkasten. Van de stukken dienden per domein een inventaris gemaakt te worden, of een bestaande gereviseerd, die bij de betreffende stukken kwam te liggen. Ook moest er een generale inventaris worden opgemaakt, die volgens de ordening van het archief moest worden ingedeeld. Dat desondanks de stukken niet altijd zorgvuldig werden opgeborgen mag blijken uit een ontwerp voor de inrichting van de griffie van de domeinraad door de griffier Ardesch uit 1786. Daarin schrijft hij: ' ... dewijl de ondervinding meer dan eens heeft geleert, dat wanneer, dan door de een, dan door de ander de bij den Raad gerequireert wordende stukken van de liassen zijn afgenomen de een het dikwils op den ander laat aankomen, om die naderhand wederom aan de liassen en wel onder de vereijschte datums, te rijgen, waardoor die stukken dan hier en daer komen te slingeren en lichtelijk in 't ongereede konnen geraaken ... '.

In 1767 verhuisde de Domeinraad naar het gebouw van de gewezen kastelenij bij de Grenadierspoort. In die tijd werd ook een repertorium op de rekeningen in het archief van de Domeinraad vervaardigd. ( NDR inv.nr. 827 )

Na het vertrek van Willem V naar Engeland in 1795 werden de Nassause domeinen geconfisqueerd door de provinciale overheden. Het archief bleef vooralsnog op zijn plaats. De ambtenaren van de Hollandse administratie werd uitdrukkelijk verboden enig archiefstuk af te staan aan de gewestelijke rechtsopvolgers van de Domeinraad. In 1796 werd het beheer en de administratie weer onder centraal gezag geplaatst. De bedreiging dat het archief zou worden opgesplitst was hiermee van de baan.

In 1798 werden de domeinen tot nationaal eigendom verklaard. In dat jaar werd een klerk door de Agent van Financiën gemachtigd om alle stukken 'van geen belang' of door ouderdom onleesbaar te vernietigen. ( NDR inv.nr.210, resolutie van 1 augustus 1798, nr. 10. ) Waarschijnlijk zijn er toen heel veel stukken verdwenen, vooral ingekomen en uitgaande brieven.

Voor de overdracht van het archief naar het departement van Financiën werd er in 1808 een inventaris van de overblijvende stukken opgemaakt door Albert Verbeek, secretaris. In 1822 kwam het archief, tezamen met het archief van de secretarie van de Friese stadhouders onder beheer van het Amortisatiesyndicaat in Amsterdam.

Oude ordening van het archief

Het archief van de Nassause Domeinraad is chronologisch en naar onderwerp geordend. De ruggengraat van het archief wordt gevormd door de chronologisch geordende notulen/besluiten van de Raad en zijn opvolgers.

De ingekomen stukken bij de domeinraad werden naar domein aan liassen geborgen bij de rekeningen van de rentmeesters. Op de stukken werd een verwijzing naar de datum van behandeling in de vergadering aangebracht. Deze liassen zijn waarschijnlijk voor het grootste gedeelte vernietigd aan het eind van de 18e eeuw. De ingekomen stukken betreffende het reilen en zeilen van de administratie van de Raad, het in 's-Gravenhage aangestelde personeel en raden en betreffende financiële zaken werden geliasseerd bewaard onder de noemer 'Gemengd' of 'Administratie'. Daarnaast was er een rubriek 'Het Doorluchtige Huis', waarbij de stukken betreffende de familieaangelegenheden en particuliere zaken van de leden van het huis van Oranje werden geborden.

Vanaf 1798 werden de ingekomen stukken in één serie samengebracht, geordend op de datum van de eerste behandeling van een ingekomen stuk in de vergadering en voorzien van een doorlopend nummer. Ingekomen stukken van later datum werden bij het eerste stuk gevoegd en kregen het nummer van dat stuk. In de notulen wordt bij de behandeling van de stukken verwezen naar het nummer van de stukken. Uitgaande stukken werden afbeschreven in verschillende registers, die werden ingedeeld naar domein. De onderwerpen, behandeld in die stukken, zijn ook terug te vinden in de notulen, op of rond de datum van het stuk. De stukken in de registers zijn vaak opgenomen op datum van expeditie, terwijl de behandeling in de Domeinraad een dag of meer vroeger plaatshad. Iedere serie registers betrof een deel van het goederencomplex van de Oranje-Nassaus.

De eigentijdse toegangen op de registers van notulen en uitgaande stukken worden gevormd door repertoria. In de repertoria zijn korte samenvattingen van de stukken en notulen opgenomen, ook weer ingedeeld naar domein en 'Gemengd'. Deze repertoria vormen een redelijk bruikbare toegang op de registers, zij het dat de stukken per domein chronologisch staan beschreven en niet verder zijn onderverdeeld in rubrieken. De repertoria zijn waarschijnlijk in de tweede helft van de 18e eeuw opgemaakt.

Daarnaast werd er in die periode een soort index op de notulen en registers van uitgaande stukken betreffende de daarin voorkomende benoemingen en commissies van functionarissen gemaakt, het zogeheten Ambtboek. De stukken betreffende de zaken die aan de prins werden voorgelegd vindt men in de registers 'Poincten'. Naast deze 'Poincten' vindt men in het archief brieven, die de Domeinraad heeft verzonden aan de prinsen van Oranje betreffende de afdoening van zaken, waarvoor een goedkeuring van de prins was vereist. Na afdoening werden deze brieven opgeborgen in het archief van de Raad. Ook brieven, gericht aan de prins van Oranje, waarvoor de Domeinraad door de prins om advies werd gevraagd zijn in het archief opgeborgen.

De stukken betreffende de afzonderlijke domeinen en goederen werden per domein opgeborgen. Rekeningen van de rentmeesters en de verbalen van de leden van de raad van hun inspectietochten werden apart in serie bewaard. Bij de rekeningen behoorden ook de bijlagen. Deze zijn voor een groot deel versnipperd geraakt in het archief. Zo waren de condities van verpachtingen oorspronkelijk bijlagen bij de rekeningen.

Naast de rekeningen en de bijlagen dienden de rentmeesters ook andere stukken, zoals b.v. registers van cijnzen, van leven en brievenboeken aan de domein over te geven. De rentmeesters dienden meermalen een inventaris te maken van hun archief. Van overleden rentmeesters werd er vaak een inventaris van de boedel gemaakt. Vanaf de tweede helft van de 18e eeuw dienden de rentmeesters ook rapporten en memories over de leveren aan de Domeinraad. Deze werden in een register gebonden bewaard. Door de thesaurier werden aparte registers bijgehouden van de ingekomen en uitgaande stukken en van de ordonnanties (betalingsopdrachten van de Domeinraad aan de thesaurier). ( Deze ordonnanties zijn geïndiceerd op leverancier. ) Daarnaast bracht de thesaurier, anders dan de griffier en de auditeur, rechtstreeks advies uit aan de Prins van Oranje en aan de Domeinraad op zijn taakgebied: de financiën. De Raad en Rekenmeesters der geëxtraheerde goederen vormden een apart archief, zoals ook in hun instructie uitdrukkelijk staat vermeld. Ook de rekenmeesters over de administratie van de domeinen herkomstig van het huis van Oranje-Nassau (1807-1811) vormden eigen archief.

Het archief van de Domeinraad verhuisde in 1808, tezamen met het archief van de secretarie van de Friese stadhouders, van 's-Gravenhage naar Amsterdam, waar het departement van Financiën werd gevestigd. In 1822 kwam het archief onder beheer van het Amortisatiesyndicaat dat in dat jaar was opgericht. Een deel van deze archieven werd in 1826-1828 overgedragen aan het Rijksarchief. Het betrof het archief van de stadhouderlijke secretarie en stukken van de Nassause Domeinraad betreffende bezittingen buiten Nederland, zoals prinsdom Orange, Diest, burggraafschap Antwerpen. In deze periode ontstond er ook een dispuut tussen het Koninklijk Huis enerzijds en het Rijksarchief anderzijds over de uiteindelijke bestemming van de archieven van de vorsten van Oranje-Nassau en hun familie als privépersonen, als stadhouders en als heren en bezitters van goederen in Nederland en daarbuiten. Het geschil werd beslecht met een voorstel van de minister van Binnenlandse Zaken waarbij de stukken die 'dadelijk betrekking hadden tot het geslacht van Oranje-Nassau of die voor dat geslacht van meerder belang waren dan voor 's Lands algemene geschiedenis dan voor het geslacht van Oranje-Nassau waren, het eigendom van 's Rijksarchief zouden blijven.' Koning Willem I kon zich met dit voorstel verenigen. ( R.C. Bakhuizen van den Brink, Overzigt van het Nederlandsche Rijksarchief ('s Gravenhage 1854), p. 42. ) In 1834 werd tot schifting van dit van het Amortisatiesyndicaat afkomstige en op het Rijksarchief berustende archief van de Nassause Domeinraad overgegaan. Het Koninklijk Huis verwierf hierbij 267 'stukken' (bestanddelen) en op het Rijksarchief bleven 275 stukken achter. De toenmalige rijksarchivaris Bakhuizen van den Brink had zijn bedenkingen tegen de uitkomst van de schifting op basis van het voorstel van de minister van Binnenlandse Zaken. Hij vond de schifting onnauwkeurig. Bakhuizen van den Brink vond echter troost bij de beschikking van de koning dat het de rijksarchivaris vrij stond afschriften van stukken in het Huisarchief te maken. ( Bakhuizen van den Brink, Overzigt, pp. 44 e.v. ) Volgens de lijst kwamen de volgende stukken bij het Koninklijk Huisarchief terecht ( Archief van het ARA, inv.nr. 10, 11 september 1834 en doos 3.4. ) :

stukken van particuliere aard (geboorte, overlijden, huwelijk),
stukken betreffende militaire zaken,
stukken betreffende het stadhouderschap, voornamelijk in Groningen, Friesland en Drenthe,
diverse stukken,
correspondentie met verwanten, vorsten, vorstelijke personen, ambassadeurs,
brieven van en aan regenten en regeerders, meest in Friesland en Groningen,
stukken betreffende de nalatenschap van Willem III,
stukken betreffende het prinsdom Orange,
stukken betreffende het huisvan Oranje,
stukken betreffende het huis van Nassau,
stukken betreffende de moederlijke en vaderlijke goederen van prins Philips Willem,
brieven van en aan onderscheidene personen van het huis van Oranje-Nassau.

Het Rijksarchief behield:

stukken betreffende Groningen en Ommelanden, Friesland en Drenthe, plakkaten, statuten, reglementen, resoluties en stukken betreffende de staatscolleges,
stukken betreffende het leger en oorlogszaken,
stukken betreffende afzonderlijke plaatsen in Friesland en Groningen,
staten van oorlog,
resoluties van de Staten-Generaal.

Het betrof vooral stukken, afkomstig van de Friese tak van het huis van Oranje-Nassau, die rond 1770 naar Den Haag waren overgebracht. Een groot deel van het archief van de Nassause Domeinraad berustte nog in Amsterdam. Toen het Amortisatiesyndicaat in 1840 werd opgeheven kwamen de archieven van de Nassause Domeinraad te berusten bij de afdeling Domeinen van het ministerie van Financiën. In 1844 stelde de commies Van der Jagt een rapport op over de archieven in beheer bij het departement van Financiën en opgeslagen in Amsterdam. ( ARA, Archief Amortisatie Syndicaat, inv.nr. 1608 [L]. ) Volgens zijn rapport bevond zich een groot deel van het archief van de Nassause Domeinraad in de lokalen van het departement, deels in ongeordende staat. De stukken betreffende Vianden en St. Vith, Dasburg en Bütgenbach werden in 1849 overgedragen aan de Commissie voor de nalatenschap van koning Willem II. Stukken betreffende Soestdijk werden aan het Koninklijk Huis overgedragen. ( Zie inventarissen van Van Geijt, commies bij de Permanente Commissie van het Amortisatiesyndicaat, Collectie oude inventarissen, Nassause Domeinraad, Doos 1, 40.1 en 40.2. ) Het departement van Financiën droeg in 1860, 1861 en 1863 stukken, aanwezig in het St. Jorishof te Amsterdam, aan het Rijksarchief over. ( Archief ARA, inv.nr. 24, 4 september 1860 en inv.nr. 29, 2 mei 1863. ) Hiertussen bevonden zich naast stukken afkomstig van o.a. de Raad van State, Hollandse domeinen, Grafelijkheidsdomeinen in Zeeland, ook stukken afkomstig van de Nassause domeinen. Het ging hierbij om de volgende stukken:

leenregisters, cijnsboeken, pachtboeken van goederen in Holland, Zeeland, in Gelderland, in Noord-Brabant, in het tegenwoordige België,
rekeningen van goederen in Holland, in Zeeland, in Gelderland, in Utrecht, in Friesland, in Noord-Brabant, in Limburg, in het tegenwoordige België en Duitsland,
algemene rekeningen en diversen,
charters betreffende rechten van eigendom,
kaarten van de goederen gelegen in Holland, in Gelderland, in Utrecht, in Noord-Brabant,
diverse kaarten,
rekeningen van de rentmeester van Veere,
rekeningen van de thesaurie van Veere,
rekeningen van de rentmeester van Zichem,
rekeningen van de rentmeester van Meerhout,
rekeningen van de rentmeester van Grimbergen,
rekeningen van de lenen van Grimbergen,
registers van resoluties van de Domeinraad betreffende Diest,
register van brieven betreffende Diest, Zichem, Meerhout, Vorst, Grimbergen,
cijnsboeken van Zichem,
registers van koopkondities etc. van Diest, Zichem, Meerhout en Vorst,
stukken betreffende de Brabantse domeinen,
stukken betreffende Ijsselstein, Zevenbergen, Hooge en Lage Zwaluwe, Bentheimse goederen, Soestdijk en Elst, Breda, Leerdam, Buren, Maartensdijk, Eindhoven, Klundert, Veere, Oosterhout, Steenbergen, Roosendaal en Prinsenland, Grave en Cuijk, Willemsstad, Bredevoort, Geertruidenberg, Vlissingen,
stukken betreffende Veere,
stukken betreffende Diest, Zichem, Meerhout, Vorst en Grimbergen.

Daarna zijn met een zekere regelmaat stukken afkomstig van de Nassause Domeinraad door het ARA verworven. Hieronder waren stukken in de collectie van Nispen, die in 1941 door het Algemeen Rijksarchief werd verworven.

Toch is niet het gehele archief van de Nassause Domeinraad aan het Rijksarchief overgedragen. In het Koninklijk Huisarchief bevinden zich stukken, die deel uitmaakten van het archief. Deze zijn op een andere wijze dan via het ministerie van Financiën aan het Huisarchief gekomen. Met name de stukken, beschreven in de inventaris van Tollius onder de kop 'Het Doorluchtige Huis' berusten in het Koninklijk Huisarchief. Deze stukken maakten onderdeel uit van het archief van de Nassause Domeinraad, wegens hun belang voor het beheer van de goederen van het huis van Oranje Nassau.

De verwerving van het archief

Het archiefblok bevat archiefstukken onder verschillende rechtstitels verworven.

Inhoud en structuur van het archief

Verantwoording van de bewerking In 1882 voltooide Hingman zijn inventaris van de archieven van de Nassause Domeinraad, die zich bevonden in het Rijksarchief. ( Staatscourant 1883, 212 en VROA 1868. ) In deze inventaris stond het belangrijkste en meest omvangrijke bestand beschreven. De eerste 1000 inventarisnummers betroffen stukken van algemene aard afkomstig van de domeinraad in Den Haag, zoals resoluties, ingekomen en uitgaande stukken, verbalen, akteboeken, processtukken, stukken betreffende de nalatenschap van Willem III en stukken afkomstig van de thesaurie van de Domeinraad. De overige 9000 inventarisnummers betroffen in een willekeurige volgorde de stukken betreffende de verschillende domeinen onder het beheer van de Raad. In de uit 1682 stammende inventaris 'Nassause Domeinraad Folio' van de hand van griffier Tollius stonden de charters en losse stukken betreffende verwerving en het beheer van de domeinen beschreven. Het betrof bijvoorbeeld koopaktes, rentebrieven en stukken betreffende grensgeschillen. Ter gelegenheid van de verhuizing van het Rijksarchief van het Plein naar het Bleijenburg werden de collecties, die door het gebouw verspreid waren geraakt, door Bondam beschreven in een plaatsingslijst. ( VROA 1903, pp. 6-7. ) Waarschijnlijk betrof het de Nassause Domeinarchieven 'Verspreide Stukken', 'Verspreide Charters' en 'Zolder'. Deze lijst is door R. Spork in 1983 nader uitgewerkt. In 1948 zijn de stukken van vóór 1581 door dr. S.W.A. Drossaers gelicht en beschreven in een inventaris. Ook de stukken betreffende Buren zijn door haar samengebracht en beschreven in een inventaris.

In 1941 verkreeg het ARA de collectie Van Nispen, waarin veel stukken, afkomstig van de Nassause Domeinraad. Een deel van deze stukken is door Drossaers beschreven in haar inventaris. R. Spork en W. van den Berg beschreven in 1989/90 de stukken betreffende de Zuidelijke Nederlanden uit de diverse archiefblokken en het bestand 'Zolder' in een inventaris. In de loop der jaren werden de aanwinsten van delen van het archief van de Nassause Domeinraad beschreven in verschillende lijsten. Al deze inventarisaties en aanwinsten resulteerden anno 1992 in een totaal aantal van 16 toegangen op het niet door Drossaers beschreven deel van het archief. Deze waren an sterk wisselende kwaliteit. In 1992 werd besloten alle stukken, die niet door Drossaers waren beschreven, in één inventaris samen te brengen. De totale omvang van het huidige archief, dat zich in het Algemeen Rijksarchief bevindt, bedraagt 635 strekkende meter.

Ordening van het archief

Bij de inventarisatie van de verschillende bestanden in het archief van de Nassause Domeinraad is zoveel mogelijk de oude ordening gevolgd. De stukken zijn geordend naar domeinen en 'algemeen'. De notulen, series ingekomen en uitgaande stukken, repertoria en indices zijn ondergebracht onder de rubriek Stukken van algemene aard. Voor de stukken die niet aan één domein konden worden toegeschreven zijn nieuwe rubrieken gecreëerd. De stukken afkomstig van de thesaurie en van de Raad van de geëxtraheerde domeinen zijn in een aparte rubriek ondergebracht. Deze rubrieken zijn voor zover ze niet geografisch te ordenen stukken betreffen, samen met de stukken van algemene aard ondergebracht in deel 1 van deze inventaris. De stukken betreffende meer dan één domein die geografisch niet nader te ordenen waren zijn ondergebracht in deel 2. De delen 3-11 bevatten stukken in geografische ordening. Deel 12 gevat enkele gedeponeerde archiefbestanden, terwijl deel 13 stukken bevat die in het archief werden aangetroffen, maar waarvan niet een duidelijk verband met het archief van de domeinraad of met ander archiefbestanden kon worden vastgesteld.

De hoofdindeling in de delen 3-11 is als volgt:

Deel 3: Domeinen in Friesland (Ameland inbegrepen)
Deel 4: Domeinen in Gelderland
Deel 5: Domeinen in Utrecht
Deel 6: Domeinen in Holland (de oude provincie Holland, dus inclusief de delen van die provincie die tot de huidige provincies Noord-Brabant en Utrecht behoren, b.v. Geertruidenberg en IJsselstein)
Deel 7: Domeinen in Staats-Brabant en Gelders Overkwartier
Deel 8: Domeinen in Zeeland en Staats-Vlaanderen
Deel 9: Domeinen in de Zuidelijke Nederlanden en Luxemburg
Deel 10: Domeinen in Frankrijk
Deel 11: Domeinen in Duitsland (het betreft hier slechts enkele stukken betreffende domeinen in het grensgebied met Nederland).

De delen 3-11 bestaan elk uit afzonderlijke bestanden voor ieder domein. Voor zover er stukken zijn die niet op afzonderlijke domeinen te splitsen waren, zijn deze in een apart hoofdstuk aan het begin van het deel opgenomen. Zoveel mogelijk is getracht een uniforme ordening in alle domeinrubrieken te volgen met een rubriek 'algemeen' -niet naar afzonderlijke onderwerpen te ordenen stukken- en rubrieken met afzonderlijke onderwerpen. De rubriek algemeen bevat bijvoorbeeld de verbalen van de leden van de Raad van hun inspectiereizen naar het domein, memories en rapporten van de rentmeester en ingekomen en uitgaande brieven bij de Domeinraad. De stukken betreffende de verwerving en vervreemding van de goederen, rechten en bevoegdheden in een domein zijn ook ondergebracht in een aparte rubriek. Voor het bestuur en beheer zijn twee aparte rubrieken gecreëerd. De rubriek Bestuur bevat de stukken betreffende de activiteiten van de Raad gericht op een ordelijke gang van zaken in het domein, zoals regelgeving, de bevoegdheden en het functioneren van de lokale bestuurders en de uitvoering van regelgeving van hogere bestuurslagen zoals de Provinciale Staten en de Generaliteit.

Onder de rubriek Beheer zijn de stukken betreffende de economische exploitatie van de goederen en rechten ondergebracht. Deze rubriek is onderverdeeld in subrubrieken betreffende uitgaven: bouw en onderhoud van onroerende goederen. Daarna volgen de subrubrieken die zowel op inkomsten als uitgaven betrekking hebben: schulden, vorderingen en de financiën, waarvan de rekeningen van de rentmeesters het grootste deel uitmaken.

Elk hoofdstuk betreffende een domein wordt voorafgegaan door een inleiding. Daarin wordt beschreven hoe en wanneer het domein is verworven en vervreemd; een korte omschrijving van het gebied; een beschrijving van de goederen, rechten en bevoegdheden van de prinsen van Oranje in het domein; een beschrijving van het beheer door de rentmeester -alleen als dat van het gebruikelijke beheer door de rentmeester afweek- en aanwijzingen voor de gebruiker met verwijzingen naar archieven betreffende het gebied die in ander archiefbewaarplaatsen berusten. Bij een groot deel van de inleidingen zijn literatuurlijsten gevoegd. Deze zijn niet uitputtend, maar geven een overzicht van de literatuur die bij het onderzoek ten behoeve van deze inventaris is gebruikt. Verschillen per hoofdstuk in de indeling, de titels van de rubrieken, de redactionele vorm, de spelling van eigennamen e.d. die het gevolg zijn van het feit dat een groot aantal auteurs van deze inventaris heeft meegewerkt, zijn -voor zover zij geen afbreuk doen aan de opzet van de inventaris- gehandhaafd. De spelling van de persoonsnamen kan variëren. Zo zijn in de inleidingen de namen van bijvoorbeeld de rentmeesters vaak letterlijk overgenomen uit het Ambtboek. In het inventarisgedeelte is gekozen voor modernisering van deze namen.

Bij deze inventaris zijn een Lijst van kaarten (Aanhangsel 1), een zoekwijzer Centraal Register Particuliere Archieven (Aanhangsel 2), een verklarende woordenlijst (Aanhangsel 3), een index en een concordans gevoegd. De Lijst van kaarten die betrekking hebben op de Nassause domeinen geeft een (niet volledig) overzicht van de kaarten, die zijn aangetroffen bij de bestanddelen in dit archief en in de verzamelingen kaarten die bij het algemeen Rijksarchief berusten. De zoekwijzer Centraal Register Particuliere Archieven, geeft de gebruiker van deze inventaris een handleiding bij onderzoek naar stukken betreffende een (of meer domeinen) die mogelijkerwijs berusten in archieven van particulieren (natuurlijke personen, families, stichtingen/verenigingen). De Verklarende woordenlijst is samengesteld uit termen die naar het oordeel van de bewerkers van het archief een verklaring behoefden. De woordenlijst is dus niet uitputtend. De verklaring die wordt gegeven bij de termen in de woordenlijst is gericht op een beter begrip van de term bij het onderzoek in deze inventaris. Andere mogelijke verklaringen van een term zijn niet opgenomen. De index bevat namen van instellingen en geografische en persoonsnamen, die in de inventaris voorkomen. De stukken zelf zijn dus niet geïndiceerd!

Series in het archief

Veel series (gelijkvormige stukken over een aaneengesloten periode) in het archief zijn niet meer compleet. Uit het archief zijn, zoals al eerder vermeld, veel stukken verdwenen. Voor een deel is nog te reconstrueren wat verloren is geraakt. Dat zijn dus de liassen met ingekomen stukken en registers van uitgaande stukken. Daarnaast zijn de verbalen van de inspectiereizen van de leden van de Raad fragmentarisch bewaard gebleven. Vrijwel alle verbalen van voor het midden van de 18e eeuw zijn niet meer in het archief aanwezig.

Ook zijn veel bijlagen bij de rekeningen van de rentmeesters en de thesaurier verloren gegaan. Registers van voor 1637 zijn niet meer in het archief aanwezig. Ook van de rekeningen van de rentmeesters van voor 1637 nog maar een enkel exemplaar aanwezig. De series staan beschreven in de volgorde waarin zij in de inventaris voorkomen.

Het grootste deel van deze series is te vinden in de rubriek Stukken van algemene aard.

Notulen

Als eerste dient hier de serie notulen te worden genoemd. In de notulen is de behandeling van alle zaken die bij de Domeinraad binnenkwamen, hetzij schriftelijk, hetzij mondeling door leden van de Raad of door belanghebbenden zelf, genotuleerd. Genotuleerd werd een omschrijving van het onderwerp, het genomen besluit en de eventuele tekst van het uit te vaardigen stuk. Ook zijn er teksten van ingekomen stukken in de notulen opgenomen. Ook is vermeld wanneer onderwerpen zijn aangehouden, in commissie gegeven of aan de prins van Oranje gepresenteerd.

Registers van uitgaande stukken De series 'Heerlijkheden in de Provincien', 'Graafschappen' en de registers betreffende Buren, Breda, Oosterhout, Dongen en de heerlijkheden in het Westland ( NDR inv.nrs. 583-595 en 598-628 ) , bevatten uitgaande stukken aan belanghebbenden bij de respectieve domeinen. Het gaat hierbij om akten en andere stukken betreffende aanstellingen, koop en verkoop van grond, uitgifte in erfpacht van grond, octrooien, vergunningen en verboden, instructies voor functionarissen, contracten, reglementen, plakkaten e.d. Het grootste gedeelte bestaan uit commissies en instructies. Ook zijn in deze registers stukken te vinden van benoemingen van ambten buiten de domeinen, waarvoor de prins van Oranje benoemingsrecht had. In de registers betreffende geestelijke zaken ( NDR inv.nrs. 560-561, 570-577, 596-597 ) treft men stukken aan betreffende de toekenning van beneficiën, vicarieën, renten, pensioenen e.d. die zijn gevestigd op de geestelijke goederen. Verder bevatten de registers stukken betreffende de benoeming van predikanten, hun beloning en behuizing, de benoeming tot kanunnik en de verpachting van tienden. De registers 'Gemengd Domestique' ( NDR inv.nrs. 562-569 ) bevatten uitgaande stukken voor functionarissen in Den Haag, voor leveranciers van diensten en goederen en de met een uitkering begunstigden en stukken betreffende het algehele financiële beheer. Voorts vindt men in deze registers stukken betreffende aanstellingen, beloning en instructies van personeel betrokken bij de hofhouding, zowel in Den Haag, als in de huizen te Rijswijk en Honselersdijk. ( Onderzoek in deze registers levert gegevens op over de staat en grootte van de hofhouding, de uitgaven aan salarissen en leveranciers en de wijze waarop de uitgaven ten behoeve van het voeren van de hofhouding werden gedekt. )

Ook vindt men in deze registers stukken betreffende de thesaurie: de afbetaling van de schulden van de Oranjes, stukken waarbij de afbetaling van een uitgave wordt toebedeeld aan de rentmeesters van bepaalde domeinen, stukken betreffende de betaling van gelden door de rentmeesters aan de thesaurier-generaal, als voorschot op het slot van de rekening, stukken betreffende voorschotten en aangegane schulden in de vorm van obligaties. In het laatste register van deze serie zijn ook stukken afgeschreven betreffende de huwelijken van de erfprins van Oranje met Wilhelmina van Pruisen en van de erfprins Carel van Brunswijk met prinses Frederika Louisa Wilhelmina.

Repertoria en indices

Er zijn in het archief verschillende eigentijdse toegangen te vinden: de toegangen naar onderwerp en de toegangen op soort stukken zoals notulen en uitgaande en ingekomen stukken. De repertoria geven toegang tot de notulen en registers van uitgaande stukken van de Domeinraad. In de repertoria zijn samenvattingen van notulen en uitgaande stukken opgenomen. De repertoria van de notulen en besluiten beslaan de periode 1679-1811. Soms worden ze ook indices genoemd. Zij zijn ingedeeld naar domein en naar 'Gemengd'.

In de rubriek 'Gemengd' zijn alle zaken samengebracht die niet aan een andere rubriek toegekend konden worden. Het betref de zaken die ook te vinden zijn in de registers van uitgaande stukken 'Domestique'. Verder heeft deze rubriek onderwerpen als onderhandelingen in verband met geschillen met het huis Isenghien, circulaires aan functionarissen in alle domeinen, verbalen van de inspecties van de leden van de Raad, regeling van de uitvaart van prinses Anna, beheer van de stukken betreffende huwelijk, overlijden, testamenten, e.d., de aankoop van goederen, bijvoorbeeld Westland en Montfort van de koning van Pruisen, beheer van het graf te Delft. In de andere rubrieken zijn alleen onderwerpen binnen het terrein van het domein opgenomen. Een andere 'algemene' serie zijn de agenda's op ingekomen stukken, mei 1809-1811.

Naast de hierboven genoemde toegangen, zijn er nog de repertoria en indices op uitgaande stukken betreffende bepaalde onderwerpen. Dat zijn het 'Ambtboek', de repertoria betreffende wet- en regelgeving en betreffende geestelijk goederen en functionarissen. De indices geven naar onderwerp toegang tot de registers van uitgaande stukken en de notulen. Het 'Ambtboek' ( NDR inv.nrs. 685-687 ) geeft per domein een opsomming van de aangestelde functionarissen in de domeinen en in de Domeinraad. Ook wordt kort aangeduid in welk verband die beambten in de Domeinraad ter sprake gekomen zijn: bijvoorbeeld aanstelling, instructie, beloning of ontslag. Door verwijzingen naar de dag van bespreking in de Domeinraad kan de complete informatie nagelezen worden in de notulen. Van het Ambtboek is een index van namen en van domeinen beschikbaar op de studiezaal van het Algemeen Rijksarchief.

Registers van aantekeningen Dit zijn registers met aantekeningen en opmerkingen ( NDR inv.nrs. 764-769 ) betreffende de verschillende domeinen, dorpen en steden en onderwerpen in alfabetische volgorde. Per domein wordt hier een overzicht gegeven wanneer het desbetreffende domein door de Nassaus is verworven en welke goederen de rechten tot het domein behoorden. Ook staan de geschiedenis, de bestuursvorm en de geografie van het domein erin beschreven. Deze registers zijn uiterst informatief over de domeinen in de tijd van de Oranjes. Ook staan er gegevens in over de leden van het huis van Oranje, over de administratie van het huis en financiële gegevens. Zij zijn waarschijnlijk in de tweede helft van de 18e eeuw opgemaakt. Van deze registers is een alfabetisch index op geografische- en persoonsnamen beschikbaar op de studiezaal van het Algemeen Rijksarchief.

Ordonnantieboeken De ordonnantieboeken bevatten afschriften van betalingsopdrachten van de prins en de Domeinraad aan de thesaurier en rentmeester-generaal. Op een deel van deze ordonnantieboeken (NDR inv.nrs. 992-1020) en de rekeningen van de rentmeesters-generaal ( NDR inv.nrs. 1044-1185 ) bestaan alfabetische indices. Deze indices zijn door tussenkomst van een van de medewerkers van de studiezaal te raadplegen. Het gaat om:

Index op persoonsnamen (ambachtslieden, kunstenaars, leveranciers etc. aan wie een betaling werd verricht voor geleverde diensten). Dit is de meest uitgebreide index (drie kaartenbakken).
Index op onderwerpen (o.a. aannemerswerk, schildpadwerk, tuinsieraden) (een kaartenbak).
Index op plaatsnamen (een kaartenbak).
Ongesorteerde fiches, m.n. voor de tweede helft 18e eeuw (twee kaartenbakken).

De geëxtraheerde domeinen

De Raden en Rekenmeesters der geëxtraheerde domeinen hielden eenzelfde ordening van het archief erop na als de gewone Domeinraad. Onder deze rubriek staan de notulen van de raden beschreven, met een eigentijds repertorium. De stukken per domein zijn opgenomen onder de desbetreffende rubrieken in deze inventaris. De repertoria op de uitgaande stukken en de indices geven toegang tot de registers van de Raden en Rekenmeesters der geëxtraheerde domeinen.

Series per domein

Een aantal series staat beschreven onder het betreffende domein. Het gaat om de rekeningen, de condities van verpachtingen en verkoop, de registers van cijnzen, de registers van de lenen, de verbalen van de inspectiereizen, de memories en de rapporten van de rentmeesters.

De rekeningen van de rentmeesters

De rentmeesters dienden elk jaar hun rekening in te leveren bij de auditiekamer van de Domeinraad. In de rekeningen werden alle inkomsten uit de goederen en rechten per jaar verantwoord. De rentmeester maakte van zijn jaarrekening meerdere exemplaren op. Hij maakte tenminste een exemplaar voor de auditiekamer, en een exemplaar voor hemzelf, het rendantsexemplaar genoemd (rendant=rekeningplichtige). Na afhoring zond de Raad het rendantsexemplaar ondertekend terug naar de rentmeester. Soms zijn rendantsexemplaren bij de auditiekamer achtergebleven. Van de rekeningen van de rentmeesters is bij vrijwel elk hoofdstuk van deze inventaris een inhoudsopgave van de rekening uit een bepaald jaar opgenomen. Daaraan is te zien hoe de rekening is opgebouwd en welk posten voorkomen. In de rekeningen zijn voorin de commissies voor de rentmeester opgenomen. De bijlagen bij de rekeningen zijn meestal verdwenen. Wel zijn de rekeningen nog vaak voorzien van een borderel -een korte samenvatting van de rekening- en een loquatur, een stuk met aantekeningen aan de Domeinraad op de rekening. Ook in de rekeningen zelf vindt men vaak aantekeningen aan de Domeinraad op de gepresenteerde posten. In de rekeningen worden in veel gevallen de betaalplichtigen of ontvangers genoemd. Sommige posten zijn verzamelposten, de gegevens van de individuele betaalplichtigen staan ergens anders geregistreerd. Alleen bij de eerste betaling staat dan de naam van een (nieuwe) betaalplichtige.

Condities van verpachtingen

De condities van verpachtingen vormden oorspronkelijk bijlagen bij de rekening van de rentmeesters. Onroerende goederen, zoals molens, boerderijen, landerijen en veerponten, maar ook goederen, zoals visrechten, jachtrecht, de inning van tienden, e.d. werden door de prinsen van Oranje verpacht. De goederen werden op een openbare veilig verpacht. De condities van verpachtingen zijn een soort pachtovereenkomsten. In de condities staan de voorwaarden waaraan een pachter zich diende te houden en een omschrijving van de goederen, vaak met geografische aanduidingen (percelen, huizen). De condities werden tot slot ondertekend door de pachters. De series condities van verpachtingen zijn helaas verre van compleet.

Registers van cijnzen

In de registers van cijnzen en/of renten werden de vaste heffingen op onroerende of roerende goederen in een domein afgeschreven. De registers zijn vaak topografisch ingedeeld, bijvoorbeeld naar het dorp waar de landerijen waarop een cijns geheven werd lagen, of de straat waarin de cijnsplichtige huizen staan. Elk goed waarop een heffing rustte, vormt een post in het register. Bij elke post staat de naam van de cijnsplichtige, meestal een eigenaar of pachter van het goed aangetekend. De registers betreffen vaak een lange periode, waarin aantekening werd gehouden van de betaling van de heffingen. Daarom staan per post vaak alle namen van de opeenvolgende eigenaren of pachters in die periode. De registers hebben vaak ook een verwijzing naar een vorig register, of een volgend register. Per post staat dan het folionummer vermeld waarop de post verschijnt in dat vorig of volgend register. Op die manier zijn over een lange reeks van jaren alle eigenaren en/of pachters van een goed te achterhalen. Omdat de series registers van cijnzen en van renten vaak niet compleet zijn, is terugzoeken een moeizaam en geduldig karwei.

Heffingen zoals cijnzen en renten werden niet in alle domeinen geheven. Het recht om deze heffingen op te leggen komt vooral voor in de domeinen in Brabant, Limburg en de Oostenrijkse Nederlanden.

Registers van lenen

In de domeinen waar de prins van Oranje leenheer was, had hij een administratie van de lenen, de Leenkamer genoemd en een griffier, vaak griffier van de lenen of Leenkamer genoemd. Bij verandering van rechthebbende op een leen, diende de nieuwe rechtshebbende, de leenman, het leen te verheffen. Dat hield in het doen van hulde en manschap en het betalen van hofrechten en heergewaad. De belofte van hulde en manschap werd gedaan in handen van de leenheer, of diens plaatsvervanger (stadhouder) en leenmannen, in de Leenkamer van de leenheer. Van de leenverheffing (door leenman) en het voorzien van het leen door de leenheer aan de leenman werd een verleibrief opgemaakt. Daarin werd het leen omschreven, met alle 'gevolgen' en vastgelegd dat hulde en manschap waren gedaan, hofrechten en heergewaad waren betaald. De verleibrief werd opgemaakt door de leenheer of zijn stadhouder. Elke verandering van eigenaar werd in het leenboek, of register van de lenen ingeschreven. Daarin werden in chronologische volgorde de akten die werden uitgegeven afgeschreven. De registers behoorden in het archief van de Leenkamer, de leenheer dus. Van deze leenregisters zijn repertoria gemaakt, zowel in de periode dat de administratie nog functioneerde, als daarna door archivarissen en onderzoekers. In de repertoria vindt men de lenen omschreven, (ligging, grootte, begrenzing) met een opgave van opeenvolgende leenmannen. Deze repertoria zijn vaak gepubliceerd.

Verbalen van inspectiereizen

De verbalen (verslagen) van de inspectiereizen naar een of meerdere domeinen werden door de leden van de Domeinraad opgemaakt. Meestal staat voorin een extract uit de notulen van de Domeinraad met de commissie (opdracht) aan een raad zich naar bepaalde domeinen te begeven. In het verslag staan vrij nauwkeurig de wederwaardigheden van een raad tijdens zijn inspectie beschreven. Achterin het verbaal zijn de bijlagen opgenomen. In het verbaal zijn de bijlagen opgenomen. In het verbaal staan verwijzingen naar die bijlagen. De verbalen van voor c. 1750 zijn niet bewaard gebleven.

Memories van rentmeesters Vanaf 1776 werden de rentmeesters verplicht een memorie bij te houden: een '... bijsonder boeck ten halve plicq [op de linkerhelft van een in de lengterichting in dubbelgevouwen bladzijde] aentekening te houden van alle ontfangen resolutien en ordres en in de margine wanneer en in hoeverre aan deselve is voldaan ...' ( NDR inv.nr. 661, 8 februari 1776. ) Deze memories zijn per jaar ingedeeld.

Generale rapporten

Ook vanaf 1776 dienden de rentmeesters een rapport op te maken, volgens een vaste formule over een aantal voorgeschreven onderwerpen.

Zoeken in het archief

Voor het zoeken in het archief van de Nassause Domeinraad bestaat er een aantal hulpmiddelen. Er zijn nadere toegangen die zijn vervaardigd bij de bewerking van het archief door medewerkers van het Algemeen Rijksarchief en er zijn de eigentijdse toegangen, gemaakt door de Domeinraad.

Op deze inventaris is een index gemaakt van geografische namen, persoonsnamen en namen van instellingen die in de beschrijvingen van de bestanddelen van het archief voorkomen (dus niet op namen die voorkomen in de stukken zelf). Bijlage 1 bij deze inventaris geeft een overzicht van de kaarten met betrekking tot dit archief. In de inleidingen per domein staat aangegeven of er kaarten betreffende het domein berusten in de verzameling Kaarten Hingman. Ook staan in de inleidingen verwijzingen naar archieven uit de periode 1581-1811, die elders berusten. Van het 'Ambtboek' staat de onderzoeker een toegang beschikbaar op naam van de functionaris, op functie en op domein. Ook van de registers van historische aantekeningen staat de onderzoeker een nadere toegang tot beschikking.

Bij onderzoek in dit archief is het raadzaam om naast de stukken per domein ook de notulen te raadplegen. Deze zijn toegankelijk met de eigentijdse toegangen. Eigentijdse toegangen zijn hulpmiddelen die een organisatie maakt om gericht te kunnen zoeken in het eigen archief. De eigentijdse toegangen in het archief van de Nassause Domeinraad werden gemaakt in de 17e tot 19e eeuw, en ze verwijzen vooral naar de series van algemene aard: de notulen en de registers met ingekomen of uitgaande stukken. Deze eigentijdse toegangen bestaan uit repertoria, indices en agenda's. Een index noemt alleen de onderwerpen die voorkomen in de registers waarnaar die index verwijst. Een repertorium noemt niet alleen de onderwerpen, maar geeft bovendien per onderwerp samenvattingen van de inhoud van de notulen of brieven waarnaar verwezen wordt. Een agenda ten slotte houdt aantekening van het inkomen, afdoen en uitgaan van stukken.

Tenslotte verwijzen wij naar drie tabellen hierboven

en vervreemding van Nassause domeinen'
'Overzicht van de verwerving
van de prins van Oranje' geeft een lijst van de lenen die door de Nassaus gehouden werden van verschillende leenheren.
'Overzicht van leengoederen
gebruikt in de eigentijdse toegangen' geeft een overzicht van de door de Domeinraad gebruikte afkortingen. In de repertoria en indices geven deze afkortingen aan naar welke registers van uitgaande stukken wordt verwezen.
'Overzicht van de afkortingen

Aanwijzingen voor de gebruiker

Openbaarheidsbeperkingen

Volledig openbaar.

Beperkingen aan het gebruik

Reproductie van originele bescheiden uit dit archief is, behoudens de algemene regels die gelden voor het kopiëren van stukken, niet aan beperkingen onderhevig. Er zijn geen beperkingen krachtens het auteursrecht.

Materiële beperkingen

Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Een klein aantal stukken van dit archief is in een slechte materiële staat, wat tot gevolg heeft dat deze niet aangevraagd kunnen worden. Een opgave van de desbetreffende inventarisnummers op deze plaats is nagelaten, aangezien de materiële staat en de bijbehorende raadpleegmogelijkheden niet een permanente situatie vormen (restauraie, verfilming etc.). Bij het aanvragen met de terminal krijgt u mededeling ter zake.

Andere toegang

In de index op het ambtboek zijn de namen, functies en domeinen opgenomen die te vinden zijn in het ambtboek van de Nassause Domeinraad.

Op de leenregisters van de Heren van Polanen en de Lek (inventarisummers 7318 - 7321) is een digitale index beschikbaar (oud toegangsnummer 1.08.05)

Aanvraaginstructie

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

Creëer een account of log in.
Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Citeerinstructie

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Nassause Domeinraad, nummer toegang 1.08.11, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Nassause Domeinraad vanaf 1581, 1.08.11, inv.nr. ...

Verwant materiaal

Beschikbaarheid van kopieën

Inventarisnummers van dit archief zijn in kopievorm beschikbaar

Verwante archieven

Behalve het archief van de Domeinraad in Den Haag (1.08.01 - Nassause Domeinraad: Raad en Rekenkamer te Breda, 1170-1580 (1582)) zijn soms op lokaal niveau archieven van rentmeesters of andere functionarissen bewaard gebleven. Voor de Nassause domeinen in Noord-Brabant zie: Rijksarchief in Noord-Brabant (ed.), Onderzoeksgids voor domeinarchieven betreffende Noord-Brabant, ca. 1300-1981 ('s-Hertogenbosch, 1993). Verder worden er (delen van) rentmeesterarchieven bewaard in de rijksarchieven in Zuid-Holland, Gelderland, Zeeland en Overijssel.

Bijlagen

NaamdomeinjaartalVerwervingjaartalVervreemdingAfkortingVerwijst naarInventarisnummers

5501 DEEL 6. DOMEINEN IN HOLLAND

8478 IX WESTLAND

Aanwijzingen voor de gebruiker
In dit hoofdstuk zijn de stukken betreffende het Westland opgenomen. Hierin bevinden zich ook stukken, opgemaakt en/of ontvangen door andere archiefvormers dan de Domeinraad. Het gaat hier om personen of instanties die kortere of langere tijd in het bezit waren van goederen in het Westland. Dat waren de Staten van Holland ten tijde van de confiscatie van de goederen van de graaf van Aremberg, de graaf van Aremberg zelf en de koning van Pruisen, na de verdeling van de erfenis van Willem III van Oranje. Zoals gebruikelijk werden bij de overdracht van de goederen aan de nieuwe eigenaar ook delen van het archief overgeleverd. Het ging dan voornamelijk om eigendomsbewijzen, zoals registers van lenen en akten van koop en overdracht van goederen.
Inventarisatie
De rubrieken in de inventaris zijn onderverdeeld naar de goederencomplexen zoals die door de rentmeester(s) werden beheerd. De leenregisters van Polanen zijn bij de stukken betreffende het Westland gevoegd, omdat Polanen deel uitmaakte van het goederencomplex Monster.
Bijlage Functionarissen

NDR inv. nr. 687.
Hondertland
Baljuw Schout Secretaris Bewaarder en ontvanger van de zeevondsten Ontvanger van verpondingen Marktschipper van Delft op Rotterdam en 's-Gravenhage
Honselersdijk
Baljuw Schout Secretaris Conciërge van het huis Bewaarder en ontvanger van de zeevondsten Bode Schoolmeester Hovenier Boswachter/opzichter over het groot en klein wild Portier Faisantier Timmerman Opziender en directeur van de Indiase en uitheemse gewassen Schipper op Delft, Leiden etc Chirurgijn Baggeraar van de vaart van Honshol naar Loosduinen
Loosduinen
Baljuw Schout Secretaris Rentmeester Bode Marktschipper van Loosduinen Ontvanger van verpondingen Grutter
Monster
Rentmeester Rentmeester van de geestelijke en kerkelijke goederen Bode Koster Marktschipper op Rotterdam, Delft, Maaslandse sluis en Vlaardingen en Leiden en 's-Gravenhage Grutter Baljuw Schout Secretaris Schoolmeester Voorlezer Bidder en doodgraver Chirurgijn Vroedvrouw Marktschipper
Naaldwijk
Baljuw Stadhouder van de lenen Griffier van de lenen Schout Secretaris Rentmeester Bewaarder en ontvanger van de strandvondsten Rentmeester van het oude mannen- en vrouwenhuis Rentmeester van de kerke- en heilige geest goederen Ontvanger van de verpondingen Gerechtsbode Koster Schoolmeester Voorlezer Bidder ter begrafenissen Koster en voorlezer van het oude mannen- en vrouwenhuis Hoefsmid Chirurgijn Grutter Marktschipper Gra(a)fmaker en turfmeester
Opstal
Baljuw Schout Secretaris
Oranjepolder
Baljuw Schout Dijkgraaf Heemraden Rentmeester Dijkbode Marktschipper Delft, Rotterdam en 's-Gravenhage
Poeldijk
Baljuw Schout Secretaris Rentmeester Bode Schoolmeester Bidder ter begrafenissen Geadmitteerd chirurgijn Marktschipper op Delft, 's-Gravenhage, Leiden en Rotterdam
Polanen
Stadhouder der lenen Griffier van de lenen
Ter Heijde
Baljuw Schout Secretaris Rentmeester Bode Koster Schoolmeester Voorlezer Schrijver van vis Bidder Doodgraver
Wateringen
Baljuw Schout Secretaris Gerechtsbode Rentmeester van de kerk- en gasthuisgoederen Koster Schoolmeester Voorlezer Kinderschoolhoudster Marktschipper van Wateringen op Leiden etc. Marktschipper op Delft, Leiden en 's-Gravenhage Ontvanger van de verpondingen Chirurgijn Grutter
Westland
Intendant Rentmeester Ontvanger der verpondingen, deze inde de verpondingen en droeg deze af aan de ontvanger-generaal van de Staten van Holland (NDR inv. nr. 601, folio 120.) Doctor in de medicijnen Apotheker Jager en opziender van de jacht (Chirurgijns, dokter en apotheker worden 'geoctroieerd' door de Domeinraad)
Van Bergen Naaldwijk, pp. 218 e.v.

Verwerving
De bezittingen van de prins van Oranje in het Westland vallen uiteen in een aantal goederencomplexen: Monster met Poeldijk, Ter Heijde en half Loosduinen; Naaldwijk met Honselersdijk en Hondertland en verder Wateringen, De Lier, 't Opstal en Oranjepolder en 's-Gravenzande en Zandambacht.

Monster met Poeldijk, Ter Heijde en half Loosduinen behoorden tot de erfenis afkomstig van Jan van Polanen. Tot 1588 bezaten de Nassaus alleen de ambachtsheerlijkheid Monster. De Staten van Holland verleenden in 1588 aan prins Maurits de hoge heerlijkheid.
Scherft, Het sterfhuis, p. 110.
Vanouds waren de lenen van Polanen en de Lek in een register opgetekend. Het beheer en de administratie van deze lenen werd in 1627, na de dood van prins Maurits, gescheiden. De heerlijkheid de Lek had hij nagelaten aan zijn natuurlijke zoon Willem. Diens broer Lodewijk, heer van Beverweert vererfde uiteindelijk de heerlijkheid van de Lek. De heerlijkheid Polanen omvatte de hofstad Polanen, de ambachtsheerlijkheden Monster en Naaldwijk met de grote en smalle tienden en de Loosduinerdijkse tienden in Monsterambacht.
Drossaers I, I, pp. 9 en 13.
De hofstad Polanen lag tussen Monster en Poeldijk. Al in de 14e eeuw was het huis van Polanen met de grond gelijk gemaakt. Het goederencomplex bleef de naam van Polanen behouden. Van Loosduinen behoorde de andere helft tot Haag-ambacht.
Tegenwoordige staat, VI (Holland III), pp. 586 e.v.

Naaldwijk, met Hondertland en Honselersdijk werd in 1612 door prins Frederik Hendrik gekocht van de graaf van Aremberg.

De goederen van graaf Karel van Aremberg, waaronder de hoge heerlijkheid Naaldwijk, Honselersdijk, Wateringen en Hondertland, waren in 1583 door de Staten van Holland geconfisqueerd, omdat de graaf in Spaanse dienst was gebleven.

In 1598 gaven de Staten van Holland aan Maurits huis, tuinen en boomgaarden van Honselersdijk in concessie. Honselersdijk was vanouds de plaats waar het slot van de heren van Naaldwijk stond. Met het Twaalfjarig Bestand kreeg de graaf van Aremberg, volgens de bepalingen dat allen van wie de goederen gedurende oorlog waren aangeslagen of verbeurd verklaard, weer in het bezit van hun goederen zouden worden hersteld, zijn bezittingen in het Westland terug. Omdat deze goederen voor de graaf een lastig bezit waren, aangezien hij een hoge positie in de Spaanse dienst bekleedde, verkocht hij ze in 1612, na onderhandelingen vanaf 1610, aan prins Frederik Hendrik. Deze kocht de goederen voor de somma van 360.000 gulden. In hetzelfde jaar schonk zijn broer Maurits aan Frederik Hendrik de rechten op de ambachtsheerlijkheid van Naaldwijk. De ambachtsheerlijkheid was eertijds in handen van het geslacht Van Woert. Door koop en vererving (uit het erfdeel van Polanen) was de ambachtsheerlijkheid in bezit gekomen van prins Maurits. Door de schenking van Maurits aan Frederik Hendrik werden ambacht en heerlijkheid in één hand verenigd.
E. van Bergen Geschiedenis van Naaldwijk van vroegste tijden tot begin 20e eeuw, (Naaldwijk, 1924), pp. 90 e.v.; Th. Morren, 'Het huis Honselersdijk' in: Je Maintiendrai, red. prof. dr. J.F.L. Krämer. dl I, p 229 e.v.

De bevolking van de goederen bracht, ter gelegenheid van de overdracht van de goederen in handen van een prins van Oranje een som van 4000 gulden op, als ereblijk voor de nieuwe eigenaar.

Honselersdijk en Hondertland behoorden onder Naaldwijk. Hondertland was een klein ambacht met recht van hoge heerlijkheid in het Westland. Aan Hondertland was de titel van erfmaarschalk van Holland verbonden.
NDR inv.nr. 765, folio 720 e.v.

In 1638 werd Frederik Hendrik beleend met het recht van visserij met schuttingen in Hondertland. De Hoge en Lage Doortoge werden in 1634 door Frederik Hendrik gekocht van de broers en zussen Van der Linden, eigenaren van deze hofsteden. Deze hofsteden lagen in het ambacht van Monster, maar vielen onder het baljuwschap van Naaldwijk.
NDR inv.nr. 6583.
De hofsteden waren leenroerig aan de vrouwe van Assendelft. De Oranjepolder werd bedijkt op octrooi van de Staten van Holland van 17 maart 1644 en ligt naast Hondertland.
Zie kaart Collectie Hingman VTH, inv, nr. 2387-b.

Ook 't Opstal maakte deel uit van Naaldwijk. In 1612 werden door prins Frederik Hendrik in 't Opstal tienden en een boerenwoning gekocht. Voor de criminele politic en finantie behoorde dit gebied onder Naaldwijk, voor het civiele onder Honselersdijk.
NDR inv.nr. 767, folio 1244.

Van Wateringen bezat de prins van Oranje alleen de ambachtsheerlijkheid. Wateringen maakte deel uit van de goederen die van de graaf van Aremberg waren gekocht. De hoge heerlijkheid behoorde aan de Staten van Holland, die de baljuw benoemden.

In 1712 werden Naaldwijk, Honselersdijk, Wateringen, Oranjepolder en Hondertland door de Staten-Generaal aan de koning van Pruisen geextraheerd, Bij de overeenkomst van 1732 over de erfenis tussen de koning van Pruisen en de prins van Oranje-Nassau werden deze goederen definitief aan de koning van Pruisen toegewezen. In 1754 kwamen de goederen weer in de handen van de Oranjes door koop van de koning van Pruisen.

Prins Frederik Hendrik kocht in 1638 's-Gravenzande en Zandambacht van de Staten van Holland, met recht van hoge heerlijkheid.
Grondgebied en benaming
De bezittingen van de prins van Oranje in het Westland besloegen een groot deel van het Westland. Van deze bezittingen was Naaldwijk het grootst in omvang. De naam Westland komt voort uit het onderscheid dat werd gemaakt tussen de Oost- en de Westambachten binnen het hoogheemraadschap van Delfland.
Tegenwoordige Staat, VI, Holland III, p 480.

Dankzij de ligging vlakbij 's-Gravenhage en het zeeklimaat, kon het Westland zich ontwikkelen tot het tuinbouwgebied dat het nu is. De beoefening van de tuinbouw nam pas in de 17e en 18e eeuw een grote vlucht. De tuinbouw werd bevorderd door pastoor François Verburch, die in 1647 als eerste pastoor na de Reformatie in het Westland zijn standplaats kreeg. Ook aanleg en onderhoud van groente- en moestuinen bij de diverse buitenplaatsen in het Westland, zoals bij het huis te Honselersdijk, heeft waarschijnlijk de beoefening van de tuinbouw bevorderd. De hovenier van Honselersdijk, Jacobus Groen, kreeg bekendheid door zijn handboek voor de tuinbouw 'De Nederlandsche Hovenier'.
J.G. de Ridder, Uit de geschiedenis van het Westland (Den Haag, 1979), pp. 11-13.

Het bekendste goed in Westland was Honselersdijk, vanwege het lustslot dat prins Frederik Hendrik liet bouwen, in plaats van het oude vervallen kasteel op die plaats. Omstreeks 1620 moet met de aanvang van de bouw zijn begonnen. Bij de bouw waren als architecten betrokken: Jacques de la Vallée (1634-1637), Jacob van Campen (vanaf 1637) en Pieter Post (vanaf 1646). Bij ontwerp en inrichting van het huis en de tuinen waren tal van kunstenaars betrokken.
Morren, 'Het huis Honselersdijk', pp. 229 e.v.

Frederik Hendrik zelf verbleef geregeld op het huis Honselersdijk. Het huis was het toneel van ontvangsten en feesten en jachtpartijen. Zijn zoon Willem II echter had een voorliefde voor Dieren en kwam weinig op Honselersdijk. Willem III, die een deel van zijn jeugd doorbracht op het huis, kwam er weer vaker, maar na zijn kroning tot koning van Engeland vertoonde hij zich nog maar weinig op het huis. Na zijn dood kwam het huis in handen van de koning van Pruisen, Frederik I. Deze bezocht Honselersdijk herhaaldelijk en liet het zelfs verfraaien. Zijn zoon Frederik Willem deed niets aan het onderhoud van het huis. Het huis werd bewoond door diens ambtenaren. Een gedeelte van de inboedel, waaronder schilderijen liet hij naar Berlijn overbrengen. Nadat de Oranje-Nassaus de goederen in het Westland weer van de koning van Pruisen hadden teruggekocht, werd het huis te Honselersdijk hersteld en opgeknapt. Prinses Carolina en haar man, prins Karel Christiaan van Nassau-Weilburg, hadden het huis als vaste woonplaats.
Van Bergen, Naaldwijk, pp. 96 e.v.
Na de omwenteling van 1795 heeft het huis dienst gedaan als gevangenis en ziekenhuis en is het gebruikt voor militaire doeleinden. In 1814 bleek het huis zo verwaarloosd en herstel zo kostbaar dat werd besloten het huis te Honselersdijk te slopen. Wat overbleef waren enkele bijgebouwen, bekend onder de naam: het Hof.
Van Bergen, Naaldwijk, p. 123 en pp. 136-137.
Honselersdijk behoorde onder de hoge en middelbare jurisdictie van Naaldwijk. Rechten en bevoegdheden
De prins van Oranje had in vrijwel alle heerlijkheden het recht van benoeming van baljuw en schout. Ook had hij benoemingsrecht voor welgeboren mannen en schepenen, die hij benoemde uit een dubbelgetal dat was opgesteld door de baljuw of schout.

In het Westland werden geregeld meerdere functies door één persoon uitgeoefend. Zo werd het baljuwschap van de verschillende heerlijkheden en functies als ontvanger van de verpondingen in de 18e eeuw bekleed door één persoon. Ook het rentmeesterschap over de verschillende goederen werd geregeld door een persoon waargenomen. De rechten en bevoegdheden van de prins van Oranje waren vrij uitgebreid, zoals mag blijken uit de opgave van functionarissen waarvan de prins benoemingsrecht had, of waarvoor hij octrooi mocht verlenen.
Beheer
De goederen in het Westland werden beheerd door meerdere rentmeesters, één rentmeester per goederencomplex. Nadat Naaldwijk en 's-Gravenzande in 1754 weer van de koning van Pruisen waren teruggekocht, werden deze goederen door één rentmeester beheerd en in één rekening verantwoord.

De Domeinraad hoorde de rekeningen van de verschillende colleges en functionarissen jaarlijks af. Het afhoren van rekeningen van de rekenplichtige ambtenaren vond vaak plaats ten overstaan van baljuw, schout en schepenen, ingelanden of bruikers door een lid van de Domeinraad. Ook deed de gecommitteerde van de Domeinraad de jaarlijkse verpachtingen.

Ten behoeve van een zorgvuldige administratie van met name aan grondbezit verbonden inkomsten, diende het bezit in kaart te worden gebracht. Zo is het kaartboek van de domeinen in Westland door Floris Jacobsz., gemaakt in de periode 1615-1634, waarschijnlijk in opdracht van de Domeinraad vervaardigd.
NDR inv. nr. 6691.
Ook het kaartboek van het baljuwschap van Naaldwijk, door Floris Jacobsz omstreeks 1620, dus niet lang na de aankoop van Naaldwijk vervaardigd, is waarschijnlijk een opdracht van de Domeinraad.
Kaartboek van het baljuwschap van Naaldwijk. Kaartboek van de landerijen gelegen in de heerlijkheden Naaldwijk, Honselersdijk en het Honderdland, omstreeks 1620 door Floris Jacobsz vervaardigd. M. Kok, ed. (Alphen aan de Rijn, 1985, Genootschap Oud Westland in samenwerking met Canaletto).
Ook losse kaarten van de hand van Floris Jacobzs en Floris van der Salm zijn bewaard gebleven.
Het betreft de kaarten collectie Hingman inv. nrs. VTH 2347-2350, 2353-2354, 2358-2363

In 1757 werd voor het Westland een intendant aangesteld 'tot beter administratie en bevorderinge der inkomsten'.
NDR inv. nr. 115, 25 februari 1757.
Abraham Douglas werd als intendant aangesteld. Deze Douglas bekleedde al diverse functies in het Westland (baljuw, ontvanger der verpondingen, etc.). Over zijn gedragingen werden door inwoners van Westland meermalen klachten geuit. Toch bleef Douglas tot 1795 in zijn functies gehandhaafd, met een kort intermezzo toen hij tijdens de patriotse woelingen door de patriotten gevangen werd gezet. De rentmeesters van Westland waren:
NDR inv. nr. 686, folio 763 e.v.

Polanen, Monster, Poeldijk, Ter Heijde, half Loosduinen met toebehoren:

Jasper van Kinschot, []-1591 Pieter van Treslong, 1619-1625 Simon van Catshuijsen, 1626-1650 Pieter van Butselaer, 1651-1655 Frederik Schoon, 1658-1661 Balthasar van der Hoijkens, 1662-1676 Vincent Turnhout, 1677-1688 Dirk Helt, 1690-1716 Jan Pieter Ravens, 1720-1754 Jan Ravens, 1755-1778 Gijzemarus Abraham Christ, 1779-1797 Nicolaas Armand, 1799-1804 Johan Nicolaas van der Trappen, 1805-1811

Naaldwijk, Honselersdijk, Wateringen, Opstal, Hondertland, de tienden in de Lier en nog enige andere goederen:

Simon van Catshuijsen, 1617-1650 Frederik Schoon, 1650-1681 Willem Schoon, 1682-1685 Elizabeth Bernagie, 1686-1688 François Ravens, 1689-1711

's-Gravenzande en Zandambacht:

Simon van Catshuijsen, 1639-1650 Pieter van Butselaer, 1651-1655 Frederik Schoon, 1658-1681 Willem Schoon, 1682-1688 François Ravens, 1689-1711

Oranjepolder

Willem Kettingh de Jong, [1657]-1668 Jacob Hodenpijl, 1670-1677 Frederik Schoon, 1681 Willen Schoon, 1682-1688 François Ravens, 1689-1711

Vanaf 1754 werd Naaldwijk samen met 's-Gravenzande en Zandambacht en Oranjepolder door een rentmeester beheerd.

Jan Ravens, 1754-1777; Gijzemarus Abraham Christ, 1779-1797; Nicolaas Armand, 1798; Weduwe van Armand, 1799-1804; Johan David Nicolaas van der Trappen, 1805-1812

In bovenstaande lijst zijn alleen de rentmeesters opgenomen die een commissie hebben ontvangen. Erfgenamen, weduwen en borgen die gedurende een aantal jaren het rentmeesterschap waarnamen zijn hierin niet opgenomen.

Stadhouders van de lenen waren:
Van Polanen:

Ewoud Brand, 1647-1652; Ewoud Brand, de zoon, 1653-1671; Ewoud Brand, de (klein)zoon, 1671-1720; Pieter Brand, 1722; Jan Pieter Ravens, 1724-1768; Andreas Ardesch, 1769-1788; Jacob Amman, 1789; Louis Stephanus le Jeune, 1790-?

Van Naaldwijk:

Ewoud Brand, 1647-1652 Ewoud Brand, de zoon, 1653-1671 Ewoud Brand, de (klein)zoon, 1671-1711 Carel Bernard Schwarm, 1747-1763 George Ulbo van Schwarm, 1764-1770 Andreas Ardesch, 1771-1787 Jacob Amman, 1789 Carel Frederik Brand, 1790-?

Verwante Archieven
De rekeningen en stukken van functionarissen als baljuw, schout, schepenen en burgemeesters worden beheerd door de gemeenten: De Lier, Monster, 's-Gravenzande, 's-Gravenhage (voor stukken betreffende Loosduinen), Naaldwijk, Wateringen. Alleen in Naaldwijk is een gemeentearchief gevestigd. De archieven in de overige gemeenten worden in het algemeen op de secretarie beheerd. Ook sectie 3 van het Algemeen Rijksarchief beheert archieven die betrekking hebben op het Westland, zoals b.v. van de rechtscolleges.

Kaarten van goederen in het Westland zijn in beheer bij de afdeling Kaarten & Tekeningen van het Algemeen Rijksarchief.
- 9353 E LEENZAKEN
  - 9406 2 Naaldwijk
    
    9501 7419 Stukken betreffende de ontvangsten aan jura en uitgaven aan functionarissen wegens hun verrichtingen voor het Leenhof van Naaldwijk en Polanen 1795-1796 1 omslag
    
    Aanwinsten: 1949 IV 06
    
    Voorheen 1.11.01.01 Aanwinsten 1e afd. ARA, inv.nr. 1802

9502 X ZEVENBERGEN

Aanwijzingen voor de gebruiker

In dit hoofdstuk worden de stukken betreffende het domein Zevenbergen beschreven. Zevenbergen nam nogal eens een bijzondere positie in, binnen het geheel van de Nassause domeinen. Dit heeft soms gevolgen gehad voor de archiefvorming. Opvallend is dat er bijna geen eigendomspapieren zijn overgeleverd in dit deelarchief. Een enkel stuk dat dateert van voor 1648, enkele 18e-eeuwse afschriften van stukken betreffende eigendom, rechten en plichten en overzichten van de bestaande situatie boden de Domeinraad enig houvast in het bestuur van dit domein. De landmeter Jacob Jan Simonsz vervaardigde in 1611 een kaart met bijbehorend 'Veltboeck' waarin hij alle bezittingen van Charles van Aremberg, heer van Zevenbergen optekende.

NDR inv. nr. 7437; een afschrift treft men aan in NDR inv. nr. 7442.

Deze legger geeft, in combinatie met de kaart waar hij bijhoort, een gedetailleerd overzicht van de heerlijkheid in het begin van de 17e eeuw. Waarschijnlijk omdat Willem IV Zevenbergen als weduwgoed aan zijn moeder schonk, werd een overzicht gemaakt van alle octrooien, commissies, akten en appointementen betreffende de heerlijkheid Zevenbergen over de periode 1679-1728.

NDR inv.nr. 7439.

Tenslotte werd in 1775 een afschrift vervaardigd van keuren en ordonnanties voor stad en land van Zevenbergen.

NDR inv. nr.. 7442.

De serie rekeningen is ondanks de cesuren in eigendom vrijwel compleet vanaf 1648, en is ook voor de huidige onderzoeker nog een belangrijke informatiebron met betrekking tot de exploitatie van het domein. De verbalen van de leden van de Domeinraad (vanaf 1765) en de generale rapporten van de rentmeesters (vanaf 1776) kunnen de onderzoeker inzicht verschaffen in de jaarlijkse besognes in Zevenbergen.

In deel 1 van de inventaris treft men ook gegevens betreffende dit domein aan. Van belang zijn dan met name de series notulen en de registers van uitgaande stukken. Ondanks de aanwezigheid van een serie rekeningen over de jaren 1659-1663 en enkele andere oudere stukken, werden de stukken betreffende Zevenbergen pas vanaf 1675 opgenomen in de administratie van de Domeinraad. Voor die tijd immers was Zevenbergen persoonlijk bezit van Amalia van Solms. In dit verband is het van belang te verwijzen naar het register van uitgaande stukken van Frederik Hendrik, Amalia van Solms en Willem II aan belanghebbenden betreffende het bestuur en beheer van het Huis ten Bosch en tuin, Zevenbergen en Turnhout en de hofhouding van Amalia van Solms, 1645-1667.

NDR inv. nr.. 913.

Het rentmeestersarchief van Zevenbergen is voor wat betreft de 18e en 19e eeuw voor een groot deel bewaard gebleven en berust bij het Rijksarchief in Noord-Brabant.

Ten Cate, Inventaris, pp.87-95.

Met name de serie 'cijnsleggers' (inv.nrs. 1781-1790) vormt een welkome aanvulling op dit hoofdstuk. Bijlage Inhoudsopgave van de rekening over het jaar 1703

Betreft NDR inv. nr. 7499.

Tafel van de Capittelen deser rekeningh

Captl. Ontfanck
1	Onquijtbare Chijnsen
2	Quijtbare Chijnsen
3	Redemptie van thienden
4	dijcken van Nassouw polder
5	dijcken van riethillen
6	Landerijen
7	accijns van wijnen & bieren
8	visserije en molen
9	zaadt thiende
10	coren thiende
11	gemengden ontfangh

Captl. Uijtgeeff


1	renthen
2	ordinaire gagie
3	verpondinge & dijckschot
4	reparatien
5	gemengden uijtgeeff

Verwerving

De Staten van Holland eisten bij de Vrede van Munster in 1648 de heerlijkheid Zevenbergen op. Samen met Turnhout werd Zevenbergen vervolgens door de Staten van Holland als persoonlijk bezit toegewezen aan Amalia van Solms, de weduwe van prins Frederik Hendrik. Op 29 mei 1649 werd zij door de Leenkamer van Holland beleend met stad, slot, land en heerlijkheid van Zevenbergen.

NDR inv. nr. 1611.

Daarmee kwam een definitief einde aan de relatie tussen Zevenbergen en het huis Aremberg.

De eeuw daarvoor (sinds 1550) was Zevenbergen in bezit geweest van de Arembergs. Zie A. Delahaye, 'Heerlijkheid en heren van Zevenbergen' I en II in Publicaties van het archivariaat 'Nassau-Brabant', 1 (1968) en 8 (1969).

Hoewel Amalia van Solms haar bezittingen had toegewezen aan haar vier dochters, werd zij in Zevenbergen, na haar dood in 1675, toch opgevolgd door haar kleinzoon Willem III. Hiermee was een groot deel van het Hollandse gebied dat grensde aan Staats-Brabant en in het bijzonder aan de baronie van Breda, van Geertruidenberg tot Klundert, in handen gekomen van de Nassaus. Het beheer over het domein Zevenbergen viel voortaan onder verantwoordelijkheid van de Domeinraad. In 1719 werd Zevenbergen gevoegd bij de (geëxtraheerde) goederen, toegewezen aan de minderjarige kinderen van Oranje en Maria Louise van Hessen-Kassel, hun moeder en voogdes, en beheerd door de Raad en Rekenmeesters der geëxtraheerde goederen.

NDR inv.nr. 78 en inv. nr. 1529, folio 12v e. v.

Op 26 juni 1731 schonk Willem IV Zevenbergen als weduwegoed aan zijn moeder Maria Louise van Hessen-Kassel. Toen zij in 1765 stierf viel de heerlijkheid weer terug aan Willem V.

Samen met de andere voormalige bezittingen van de Nassaus werd Zevenbergen in 1795 bij het Haags Verdrag door Frankrijk aan de Bataafse Repubhek afgestaan.

In 1816 werd Zevenbergen aangewezen als een van de rentambten die gezamenlijk de jaarlijkse inkomsten van 190.000 gulden aan prins Frederik moesten waarborgen, in ruil voor zijn verloren rechten op Luxemburg. Een maatregel die in 1840 effectief werd. Na de dood van prins Frederik in 1881 kwam het rentambt Zevenbergen weer aan de staat.

J.A. ten Cate, Inventaris van de archieven van de rentmeesters van prins Frederik en hun opvolgers (1456) 1840-1932 ('s-Hertogenbosch 1971, Rijksarchief in Noord Brabant, Inventarisreeks nr. 8), pp. 1-16.

Samenvatttend:

ca 1550 Huis Aremberg 1648 Amalia van Solms 1675 Willem III 1719 Kinderen van Oranje 1731 Maria Louise van Hessen-Kassel 1765 Willem V 1795 Bataafse Republiek 1840 Prins Frederik 1881 Staat der Nederlanden

Grondgebied en benaming

De heerlijkheid Zevenbergen werd begrensd door het domein Willemstad en het markiezaat van Bergen op Zoom in het westen, de Roodevaart en de heerlijkheid Niervaart (Klundert) in het noorden. De heerlijkheid van Hooge en Lage Zwaluwe lag ten oosten en de baronie van Breda tenslotte begrensde Zevenbergen in het zuiden.

Tegenwoordige staat, VII, Holland IV, pp.221-226.

Het grootste deel van het gebied bestond uit polderland, met vruchtbare weide- en zaaigronden.

Commissaris A.W. Swart gaf in zijn verbaal van 1797 de volgende beschrijving van het domein Zevenbergen:

'Dat de goederen tot dit Domein behoorende niet aanmerkelijk zijn, als makende de tienden aldaar jaarlijks vallende, zo van vlas, zaad, garst, tarw en andere veldvruchten, verre het grootste deel uit van de inkomsten.

En bestaan derhalven de goederen, behalven deeze tienden alleenlijk in dijken, gorssen en riethillen, welke in ruim vijftig parceelen werden verpagt, en waarbij dan tevens de avelingen en eenige gorssen gevoegd zijn. voorts in 17 buinderen Lands aan den langen weg in het oudland geleegen, in 20 buinderen Lands en Gorssen gelegen langst de Rivier de Keene in de Lande genaamd Jonkerhoef. In een groot Gors aan het Lamsgatsevheer en eindelijk in agt a negen buinderen weijland, in diverse kleine partijen geleegen nabij de stad Zevenbergen.

Nog behoord tot Domein een Koornmolen, doch welke van hout gebouwd en met schelijen belegt zeer kostbaar valt in onderhoud, vooral wanneer men het verwen daarby reekent:-gelijk mede het Lamgatsevheer, Item de chijnsen, dezen zijn uitsteekend menigvuldig, alzo bij na geen eenig stuk land onder Zevenbergen daar van vrij is, hoe zeer zij naauwelijks f1000 's Jaars bedragen. Item den afslag van de visch, het recht op de waag, de stadsaccijnsen op wijn en bier, en eenige niets noemenswaardige visscheijen... '

NDR inv. nr. 7427.

Vooral in de tweede helft van de 16e eeuw waren er vele bedijkings- en inpolderingswerkzaamheden verricht.

Dit gebeurde onder het bestuur van Margaretha van der Marck, gravin van Aremberg en vrouwe van Zevenbergen 1568-1599. Het betrof de Nieuwe Nieuwendijk, Kleine Meeren, Gelderse Polder, Oude en Nieuwe Pelgrom, Schenkeldijken, Bredase Polder, Bruinings Polder, Blokpolder en Korte Blokken; Delahaye, Zevenbergen II, p. 39.

Een belangrijke polder ontstond toen Amalia van Solms in 1666 octrooi verleende om samen met de ingelanden van Zwaluwe en Niervaart de Royalen Polder te herdijken.

Slechts een klein deel van deze polder betrof Zevenbergs grondgebied; een groot deel viel onder Zwaluwe en een vergelijkbaar deel onder Klundert. De stukken betreffende de Royale Polder treft men aan in het hoofdstuk 'De Zwaluwen'.

Andere polders onder Zevenbergen waren:

Kleine Noord of Slikpolder Nassaupolder Oude Polder of het Oudland Bredasche polder Oude Moerdijk.

Al sinds de 13e eeuw was er een kasteel, een kerk en een schepenbank.

Delahaye, 'Zevenbergen', I, p.15.

De stadsmuren waren al in de 15e eeuw vernield en nooit weer opgebouwd.

Delahaye, 'Zevenbergen', 11, p.7.

Naast het kasteel bezat de heer het zg. huis 'Luchtenburg'.

Ook wel 'Lochtenburg'.

Het kasteel werd tot 1599 door de Arembergs gebruikt als residentie en raakte in de 17e eeuw in verval, in 1728 werd tot sloop overgegaan.

Delahaye, 'Zevenbergen', II, p. 71.

Het huis Luchtenburg werd ook in de 18e eeuw nog als woonhuis gebruikt door de drossaard.

Delahaye, 'Zevenbergen', II, pp.14 en 43-44. In 1783 werd het perceel bij het huis Luchtenburg vergroot en drossaard Coene bouwde op deze grond een woning, die daarna door de opeenvolgende drossaards werd bewoond. Ook dit pand stond er in 1797 leeg en vervallen bij volgens de toenmalige rentmeester Hetterschij; NDR inv.nr. 7443, folio 13. Overigens is er in 1776 ook sprake van aankoop door de domeinraad van het huis Luchtenburg en een perceel land; NDR inv.nr. 7435.

De drossaard vormde samen met de schepenen de magistraat van stad en land van Zevenbergen.

NDR inv.nr. 7440; A. Delahaye, 'De Roodevaart of Haven van Zevenbergen' in: Jaarboek 'De Oranjeboom', XVI (1963) pp.111-141.

Het stadsbestuur bestond, naast deze door de heer aangestelde magistraat, ook nog uit een vroedschap. De leden kwamen voort uit de elite en zij vormden een min of meer rechtstreekse vertegenwoordiging van de bevolking. Het door Cornelis van Zevenbergen in 1541 opgerichte 'St. Jorisgilde' had zich in de periode van een eeuw ontwikkeld van een schuttersgilde tot de vroedschap van Zevenbergen. De vroedschap had o.a. het recht van voordracht van nieuw te benoemen schepenen en burgemeesters. Vanzelfsprekend werden veelal leden van de vroedschap voorgedragen. Bovendien vroeg de magistraat de vroedschap regelmatig advies. Dit alles gaf de vroedschap grote macht binnen het stadsbestuur.

A. Delahaye, 'Het St Jorisgilde of de vroedschap van Zevenbergen' in: Publicaties van het archivariaat 'Nassau-Brabant', 24 (1973).

De benaming 'baronie van Zevenbergen' evenals de titel baron (barones), werd in de 16e eeuw gebruikelijk. Ook de Nassaus noemden zich baron(-es) van Zevenbergen.

Delahaye, 'Zevenbergen' II, p.36.

Rechten en bevoegdheden

Zevenbergen was een vrije en hoge heerlijkheid. Recht werd gesproken in de Vierschaar door schout (later drossaard), schepenen en secretaris 'alle veertien dagen des maandags'.

NDR inv.nr. 7442,folio 13.

Beroepszaken dienden voor het Hof van Holland. Justitie en politie waren in Zevenbergen zwaar vertegenwoordigd. Naast de drossaard, die tevens dijkgraaf en stadhouder van de lenen was, waren er drie 'vorsters', twee 'rode roeden' en nog een 'dienaar van justitie'. Al deze functionarissen werden door de heer of in naam van de heer benoemd. De functie van de vorster is te vergelijken met die van de 20ste-eeuwse deurwaarder. De functie rode roede was in de 18e eeuw kennelijk niet helemaal duidelijk, getuige de notulen van 15 juli 1771. Hierin vroeg de Domeinraad zich o.a. af of de rode roede wel enige bevoegdheid had in het opvangen en loslaten van bedelaars en vagebonden, hetgeen waarschijnlijk toch zijn hoofdtaak was.

NDR inv.nr. 136,15 juli 1771.

Omdat de oude keuren in onbruik waren geraakt en zeker ook om opnieuw orde op zaken te stellen werd op 11 juni 1570 een hernieuwde keur afgekondigd, opgesteld door Jan de Ligne, heer van Zevenbergen, en goedgekeurd door Philips II. Deze keur was ook tijdens het bewind van de Nassaus nog van kracht.

NDR inv.nr. 7442.

Grondcijns, tienden, visserijen in de binnendijkse wateren en het recht van de wind (de dwang-, wind- en rosmolen aan de oostzijde van Zevenbergen)

NDR inv.nr. 7473, folio 12v.

waren de belangrijkste rechten van de heer in Zevenbergen. Accijns op wijn en bier kwam weliswaar aan de heer toe, maar vanwege een oud akkoord met Aremberg ontving de stad hiervan jaarlijks 450 gulden. In de praktijk pachtte de stad voor 450 gulden de accijns en behield alles wat daarboven geÃ¯nd werd.

Delahaye, 'Zevenbergen' II, p.73

Samen met de markies van Bergen op Zoom bezat de heer van Zevenbergen ook nog het Lamgatseveer, de route van Holland naar Antwerpen over de rivier de Mark.

De heer had het recht de volgende functionarissen te benoemen:

Overgenomen uit: NDR inv. nr. 686, folio 861-864v.

Drossaard Stadhouder van de lenen Dijkgraaf Ontvanger van de ordinaris en extra ordinaris verpondingen Rentmeester Secretaris van destadweeskamer en baronie Stokhouder Medicine doctor Postmeester Eerste voster Tweede voster Derde voster Twee Roode Roeden Dienaar van de justite Comptoirbode Notarissen

Lang niet al deze functionarissen werden ook werkelijk door de heer en voor hem door de Domeinraad benoemd. In 1692 liet Willem III zelfs weten de benoeming van de ambten waarbij het domein niet financieel betrokken was, over te laten aan de magistraat.

Delahaye, 'Zevenbergen' II, p 68.

Dat de benoeming van de financieel maar zeker ook politiek belangrijke functies als drossaard en secretaris aan de heer bleven, sprak voor zich. Beheer

Pas in 1676, toen Willem III in het bezit kwam van Zevenbergen, werd de heerlijkheid Zevenbergen beheerd door de Domeinraad. Van 1649-1676 werd het beheer over de heerlijkheid uitgeoefend door de Raad en Rekenmeester[s] van Amalia van Solms.

De belangrijkste inkomstenbron was het tiendrecht en dan met name het recht op de korentienden: in 1703 leverde dit recht ruim 8500 pond op, tegen bijvoorbeeld de verpachting van landerijen die zo'n 1660 pond inkomsten opleverden. De grootste onkostenpost was dat jaar de verponding en het dijkschot: bijna 3000 pond. De rekening van 1703 had een batig slot van 7527 pond.

Overzicht van de inkomsten in dat jaar:

Captl. Ontfanck

1: Onquijtbare Chijnsen: 817-8-3.3/4

2: Quijtbare Chijnsen: 52-8-3

3: Redemptie van thienden: 383-16-9

4: dijcken van Nassouw polder: 9-12-0

5: dijcken van riethillen: 2073-15-0?

6: Landerijen: : 1659-10-10.1/2

7: accijns van wijnen & bieren: p.m.

8: visserije en molen: 1139-8-0 en 15 viertellen rogge

9: zaadt thiende: : 827-12-6

10: coren thiende: 8525 pond

11: gemengden ontfangh: 933-9-0

totalis somma 15.522-0-8.1/4 en 15 viertellen rogge

Captl. Uijtgeeff

1: renthen: : 438-7-0

2: ordinaire gagie: :1264-19-0 en 15 viertellen rogge

3: verpondinge & dijckschot: 2950-3-9

4: reparatien: 988-15

5: gemengden uijtgeeff: 2352-3-6

totalis somma: 7994-8-3 en 15 viertellen rogge

De opbrengsten in 1703 bedroegen dus: 7527-12-5.1/4; NDR inv. nr. 7499, folio 15

Zoals in alle domeinen was het dagelijks beheer de verantwoordelijkheid van de rentmeester.

In Zevenbergen werden aangesteld:

Volgens NDR inv. nr. 685, folio 862-863 en inv. nrs. 7456-7610 (rekeningen).

1649-1663 Pieter de Balmakers, rentmeester van Amalia van Solms 1664-1675 onbekend 1676-1689 Johan van der Kaeij 1692 Samuel du Castel, Huijbert Kip, in zijn plaats 1693-1703 Huijbert Kip 1704-1707 Johan Wiltens 1709-1713 Jacob Artopé 1714-1716 Herculus van Hoornbeek 1717-1746 Dingman Anemaat 1747-1770 Anthonie Anemaat 1771-1787 Sebastiaan Anemaat 1788 Jacobus Johannes Hetterschij, geauthoriseerd bij resolutie van de Domeinraad 1789-1790 Jacobus Johannes Hetterschij, provisioneel 1792 Diederik Valerius Meijners

Meijners maakte de rekening over het jaar 1791 op

1792-1802 Jacobus Johannes Hetterschij 1803-1810 Cornelis Gualtherus Hetterschij

Verwante Archieven

Overige stukken betreffende Zevenbergen berustende bij :

het Algemeen Rijksarchief In de inventaris van dr. S.W.A. Drossaers Het archief van de Raad en Rekenkamer te Breda tot 1581. Deel 2: Stukken betreffende de rechten en goederen van Anna van Buren treft men onder de rubriek 'Stukken afkomstig van Cornelis van Bergen, heer van Zevenbergen' de beschrijvingen aan van voornamelijk 15e-eeuwse stukken.

De aanwezigheid van deze vroege stukken in het archief van de Nassause Domeinraad heeft niets te maken met de latere eigendomsverhoudingen. Het veelvuldig verblijf van de vader van Cornelis van Bergen op het kasteel van Grave en Cornelis' familierelatie met Floris van Egmond verklaart de aanwezigheid van de stukken in het archief van de Egmonds; Drossaers II, I, pp.222-238.

Kaarten betreffende het domein Zevenbergen over de hele periode tot 1795 (1810) bevinden zich in: J.H. Hingman, Inventaris van de verzameling kaarten berustende in het Rijksarchief..., Tweedegedeelte. 's-Gravenhage 1871 en: A.J.H. Rozemond, Inventaris der verzameling kaarten berustende in het Algemeen Rijksarchief, zijnde het eerste en tweede supplement op de collectie Hingman. 's-Gravenhage 1969.

Rijksarchief te Noord-Brabant Schepenbankarchieven: Zevenbergen, 1542-1811. Notariële archieven: Zevenbergen, 1590-1584, 1637-1895. Archief van de Weeskamer te Zevenbergen, 1564-1810. Archieven van de rentmeesters van prins Frederik en hun opvolgers (1456) 1840-1932. Collectie Cuypers van Velthoven, 1320-1870.

Streekarchief Nassau-Brabant, Bewaarplaats Zevenbergen Gemeente-archief van Zevenbergen, 1485-1810.

Hoogheemraadschap West-Brabant Archief van het samenwerkingsverband Elderenspolder, Landeke Voordaag, Bredasche Polder, de Bloken, Strepenland, Korte Bloken en St. Sebastiaansland, (1601)-(1671). Archief van het Hoogland, genaamd de Bloken, Strepenland, Korte Bloken en St. Sebastiaansland, 1632-1666. Archief van het Oudland van Zevenbergen, (1656)-1971. Archief van de Royale Polder, 1666-1971. Archief van de Nassaupolder, 1697-1890. Archief van de Haven en Sassen van Zevenbergen, (1774)-1943.

9728 XI DE ZWALUWEN

Aanwijzingen voor de gebruiker

Dit deel van het archief van de Nassause Domeinraad vormt samen met het Oud Administratief Archief van Hooge en Lage Zwaluwe en het archief van de schepenbank van Hooge en Lage Zwaluwe een rijke bron voor de bestudering van de geschiedenis van deze streek. De geschiedenis van Hooge en Lage Zwaluwe is, met name op het gebied van de aanwassen in de Biesbosch en de visserij, zeer verweven met de geschiedenis van Geertruidenberg. Het inpolderen van de nieuwe stukken land tussen de Zwaluwe en Geertruidenberg gebeurde deels gezamenlijk. De exploitatie van de nieuw ontstane polders leverde daarna ook de nodige problemen op. In beide deelarchieven zijn stukken hierover te vinden.

In dit hoofdstuk zijn de stukken betreffende Hooge en Lage Zwaluwe, Twintighoeven en Klein-Waspik beschreven. De stukken van voor 1581 werden eerder beschreven in: dr. S.W.A. Drossaers, Het archief van de Raad en Rekenkamer te Breda tot 1581. 's-Gravenhage 1948. Eerste deel, 1. Over de periode na 1581 treft men ook in deel 1 Algemeen gegevens betreffende dit domein aan o.a. in de series notulen, de registers van uitgaande stukken en in registers met historische gegevens.

Een deel met de letter Z ontbreekt of heeft nooit bestaan. De gegevens over de Zwaluwe moeten dus -meer dan in andere gevallen- bij elkaar worden gesprokkeld. De meeste informatie treft men aan in (voor Hooge Zwaluwe) NDR inv. nr. 766, folio 718-719 en (voor Lage Zwaluwe) NDR inv. nr. 766, folio 912-913. Zie de index op de registers door M. Brummer.

De kaarten over de hele periode tot 1795 betreffende Hooge en Lage Zwaluwe zijn in beheer bij de sectie Kaarten en Tekeningen van het Algemeen Rijksarchief en werden beschreven in: J.H. Hingman, Inventaris van de verzameling kaarten berustende in het Rijksarchief..., Tweede gedeelte. 's-Gravenhage 1871 en: A.J.H. Rozemond, Inventaris der verzameling kaarten berustende in het Algemeen Rijksarchief, zijnde het eerste en tweede supplement op de collectie Hingman. 's-Gravenhage 1969.

Kaarten betreffende Hooge en Lage Zwaluwe in deze collectie VTH inv.nrs 1716-1719,1722,1725,1821-1846,1933-1936, 2025 en 4664-4669. In de de beschrijving van de stukken hierachter wordt verwezen naar specifieke nummers.

In dit deel van het archief treft men o.a. een aantal algemene series aan dat betrekking heeft op het domein Hooge en Lage Zwaluwe. Veel van deze series vangen echter pas de tweede helft van de 18e eeuw aan, zoals de 'Verbalen van de leden van de Domeinraad wegens hun jaarlijkse inspectiereizen' (vanaf 1757) en de 'Generale rapporten van de rentmeesters' (vanaf 1776). Deze series hebben gemeen dat er veelal bijzondere, specifieke zaken en voorvallen in worden beschreven. De bestuurlijke wederwaardigheden vinden hun neerslag in deze verbalen en rapporten.Tal van kwesties zijn hierin van stap tot stap te volgen.

De series 'Rekeningen van de rentmeesters' en 'Condities van verpachting' bevatten veel gegevens met betrekking tot de exploitatie van het domein en de (jaarlijkse) gang van zaken. De rekeningen die de rentmeesters jaarlijks opmaakten geven een goed beeld van het reilen en zeilen van de heerlijkheid over een periode van zo'n 200 jaar. De strijd tegen het water, de kosten van dijkonderhoud, het terugwinnen op het water van stukken land, maar ook de ontwikkeling van de landbouw, de handel. Dit alles is op de voet te volgen. De condities van verpachting zijn, enkele uitzonderingen daargelaten, van veel latere datum. Een deel van het voormalige rentmeestersarchief, met daarin stukken betreffende het beheer over het onroerend goed in dit domein, ging in 1816 over naar het rentambt Zwaluwen. Deze stukken bevinden zich nu in het Rijksarchief in Noord-Brabant (Archieven van de rentmeesters van prins Frederik en hun opvolgers).

Bijlage Inhoudsopgaven van de rekeningen

Enig inzicht in wat er in een domein omging verkrijgt men door de inhoudsopgave van de rentmeestersrekening te bestuderen. De rekening veranderde in de loop der jaren aanzienlijk.

In 1663 bevatte de rekening die Johan Nicolaas van Malepert instuurde de volgende posten: (

NDR inv. nr. 7797.

)

Hooge Swaluwe: Ontfanck

I	Horenhil
II	Vierendeel
III	Dijckettingen
IV	Kenenpolder
V	Dijckettingen
VI	Verckensweijen
VII	Polderken
VIII	Ouden Moer
IX	Nieuwe Bruijckwaren
X	Dijckettingen
XI	Thijnden
XII	Bierexchijns
XIII	Visscherijen
XIV	Lantchijns over Cleijn Waspijck
XV	Chijnsen
XVI	Cuijpgelde
XVII	Molen
XVIII	Vogelarijen
XIX	Bastaerde Goederen
XX	Steecken van Turff
XXI	Recognitiën

Laege Swaluwe: Ontfanck



I	Oudtlandt
II	Nieuwlant
III	Dijckettingen
IV	Schuddeborsch
V	Dijckettingen
VI	Caede
VII	Quistgelt
VIII	Boerenpolder
IX	Dijckettingen
X	Thijenden
XI	Visscherijen
XII	Chijnsen ende erfpacht

Uutgeeff

I	Fabrijcque vande kercke etc
II	Renten
III	Gagien
IV	Ouden Moer
V	Vierendeelen
VI	Kenenpolder
VII	Nieuwe Swaluwen
VIII	Weddens vacatien
IX	Oudt en Nieuwlant
X	Boerenpolder
XI	Quistgelt
XII	Schuddeborsch
XIII	Sluijsen
XIV	Alderhande Articulen
XV	Verhael remissie

Hoewel de hoofdindeling in ontvangsten en uitgaven hetzelfde bleef zag de rekening er ruim een eeuw later (in 1782) toch heel anders uit. Opvallend is dat de scheiding tussen Hooge en Lage Zwaluwe (voor wat betreft de inkomsten) en ook de onderverdeling in polders verdween. (

NDR inv. nr. 7872.

)

Ontvang

Chijnsen en renten
Recognitien en Octroyen
Landpagten
Thiendens
Rietbiesen en Houtgrienden
Visscherijen
Schippersveer
Koornmolen
Bier accijns
Vogelvangst en Jagt
Schaarhout
Bastaardgoederen
Strandgoederen
Kaade en Havegeld
Turverije
Gemengde ontvang
Oude Pruysische restanten
Onverpagte Hoeve

Uitgaaf

Tractementen
Dijkschotten en reparatien in de private polders van den Heer
Verpondingen en Dorpslasten
Interessen en genegotieerde Capitalen
Reparatien Koornmolen
Gemengde uitgaaf
Penningen berekent en niet ontvangen
Onverpagte Hoeve of Bedrijfschap

Ontfanck

Turverije

Verwerving

De heerlijkheden Hooge en Lage Zwaluwe in het graafschap Holland waren door de eeuwen heen niet altijd in handen van één en dezelfde heer geweest. In 1376 werd het ambacht Hooge Zwaluwe door Beatrijs van Duvenvoorde afgestaan aan Jan van Polanen ten behoeve van diens echtgenote Margaretha van Lippe, vrouwe van de Leck en Breda. Lage Zwaluwe bleef bij Beatrijs en haar oudste zoon Willem van Dalem, heer van Dongen. Deze Willem van Dalem werd in 1404 door Jan van Polanen beleend met Hooge Zwaluwe, zodat de beide Zwaluwen weer onder één heer kwamen. In 1513 werden de goederen van Jan van Dalem, heer van de beide Zwaluwen, verbeurd verklaard ten gunste van Hendrik, graaf van Nassau. Nadat in 1517 gratie werd verleend aan de weduwe van Jan van Dalem, werden de geconfisqueerde goederen door Karel V teruggegeven. Echter de Rekenkamer van Holland weigerde registratie en een slepend proces tussen de Nassaus en de Van Dalems, die beide aanspraak maakten, volgde.

Pas in 1580 was het probleem eindelijk uit de wereld: Philips II beleende Willem van Oranje met de Zwaluwe 'zoals Jan van Dalem het eertijds bezat' en Magdalena van Dalem deed afstand van haar rechten in ruil voor 300 carolusguldens per jaar.

Zie over deze kwestie Drossaers I, inv.nrs.818-821.

Na de dood van Willem III in 1702 voerden de Staten-Generaal, als executeur-testamentair, het beheer over de nalatenschap van Willem III. Frederik I, koning van Pruisen, maakte aanspraak op een deel van deze nalatenschap. Na de onverwachte dood van Johan Willem Friso in 1711 werden de goederen geëxtradeerd. Hooge en Lage Zwaluwe werden toegewezen aan Frederik I. Pas in 1732 kwam het tot een akkoord over de erfenis: het Tractaat van Verdeling. Hierbij werd onder andere geregeld dat Frederik I heer werd van de Zwaluwe. Voor f700.000,= (en f5000,= voor de meubelen) kocht Anna van Hannover, als voogdes van de latere Willem V, in januari 1754 de 'Hollandse' bezittingen weer terug.

Zie ook NDR inv.nr. 7641.

In februari 1793 bezette het Franse leger voor korte tijd de Zwaluwe. Net als de andere Hollandse domeinen kwam de heerlijkheid in 1795 onder beheer van de administrateurs van de goederen van de prins van Oranje, gelegen in Holland.

Zie algemene inleiding.

In 1815 werden de grenzen gewijzigd. De voormalige heerlijkheid Hooge en Lage Zwaluwe was vanaf die tijd Brabants grondgebied.

In 1816 werden Hooge en Lage Zwaluwe aangewezen als een van de rentambten die gezamenlijk de jaarlijkse inkomsten van 190.000 gulden aan prins Frederik moesten waarborgen, in ruil voor zijn verloren rechten op Luxemburg. Een maatregel die in 1840 effectief werd. Na de dood van prins Frederik in 1881 kwam het rentambt weer aan de staat.

J.A. ten Cate, Inventaris, pp. 1-16.

Grondgebied en benaming

De heerlijkheid de Zwaluwe grensde in het noorden aan Dordrecht. Het Hollands Diep vormde de natuurlijke scheiding. De St. Elisabethsvloed van 1421 veranderde een groot deel van het noordelijk gedeelte van de heerlijkheid in water. Verschillende nederzettingen verdwenen in de vloedgolf. Van de ambachten Almonde, Dubbelmonde en Standhazen bleven slechts de namen bewaard. Slechts een kleiner deel van dit gebied viel sinds de 16e eeuw onder de jurisdictie van (Hooge) Zwaluwe. De aanspraken op de visserij en de aanwassen in dit 'Verdronken Land' waren eeuwenlang strijdpunten.

Martens, De zalmvissers, pp.50 e.v.

In het oosten grensde de Zwaluwe aan de heerlijkheid Geertruidenberg. Ten zuiden lag de baronie van Breda en ten westen lagen Zevenbergen en Klundert (of Niervaart). Zowel Geertruidenberg als Breda, Zevenbergen en Klundert behoorden tot de Nassause domeinen.

In 1732 woonden in de dorpen Hooge Zwaluwe (met de gehuchten Heikant en Gart) en Lage Zwaluwe (met de gehuchten Gartse Huizen,Groene Plattedijk en Moerdijk) 1450 personen boven de 4 jaar. Hoewel Lage Zwaluwe door de eeuwen heen in inwoneraantal groter was, was Hooge Zwaluwe het dorp waar de bestuursgebouwen stonden en waar de notabelen woonden. Daarmee was Hooge Zwaluwe het centrum van de heerlijkheid.

NDR inv.nrs. 764-769.

Beide dorpen waren ongeveer voor de helft katholieken voor de andere helft gereformeerd. In 1787 pas was er sprake van een R.K. parochie.

P.M. Toebak De oprichting van de katholieke parochie te te Zwaluwe in 1785-1787 (1980, Publicaties van her archivariaat 'Nassau-Brabant', nr.54).

De gereformeerde kerk in Hooge Zwaluwe werd in 1641 gesticht door Frederik Hendrik. Eens in de veertien dagen predikte de dominee ook in Lage Zwaluwe, in een daartoe in 1695 aangekocht huis. In beide dorpen stond een school.

Met name in de tweede helft van de 18e eeuw was het erg onrustig in deze streek De dreiging van de revolutie was zeker in dit grensgebied zeer voelbaar. Belangengroeperingen kwamen steeds weer tegenover elkaar te staan: Lage Zwaluwe tegen Hooge Zwaluwe, roomsen tegenover gereformeerden, orangisten tegenover patriotten. In de jaren 80 waren er verschillende rellen en over enkele functionarissen (de schoolmeesters, de baljuw) werd veelvuldig geklaagd bij de Domeinraad.

Het ambacht Twintighoeven was door de Elisabethsvloed weggespoeld. De opslikkingen en aanwassen werden in 1660 bewinterdijkt, zodat het gebied weer geëxploiteerd kon worden. De grond werd met biezen beplant.

Tot het domein Hooge en Lage Zwaluwe behoorde verder nog het ambacht Klein Waspik, ook wel Over-Waspik genoemd. Het gebied was gelegen tussen Groot Waspik en Nederveen-Capelle aan (en 'over') de Oude Maas.

De heerlijkheid besloeg tenslotte een aantal polders, waarvan de percelen bebouwd werden met haver, vlas en hooi- en weigras. Er werd turf gestoken en ook het verbouwen van riet, biezen en griend vormden inkomstenbronnen. Met Geertruidenberg ontstond een gemeenschappelijk belang toen in 1645 de Emiliapolder, die zich uitstrekte over het grondgebied van de beide heerlijkheden, bedijkt en in exploitatie gebracht werd.

Voor het ontstaan van de Emiliapolder zie W.A. van Ham, 'De bedijking van de Emiliapolder en haar voorgeschiedenis' in: Oranjeboom XIX (1966) pp. 158-181. Zie voor stukken betreffende de Emiliapolder Het hoofdstuk Geertruidenberg.

In 1650 werden verschillende kleine polders samengebracht onder 'een reglement en Huyshouding'. Allereerst de Royale Polder, een gebied gelegen kort onder de Moerdijk, grenzend aan Klundert en Zevenbergen en ressorterend onder Lage Zwaluwe. Alle functionarissen werden door de heer aangesteld en de rekening werd jaarlijks door een commissaris van de Domeinraad afgehoord in een herberg aan de Moerdijk.

NDR inv. nr. 768, folio 1441-1444.

De Nieuwe Zwaluwepolder werd eveneens in 1650 ingepolderd. Deze polder lag deels op grondgebied van Hooge en deels op dat van Lage Zwaluwe. Ook hier werden de functionarissen benoemd door de heer en werd de jaarlijkse rekening afgehoord, ditmaal in een herberg in de Hooge Zwaluwe.

NDR inv. nr. 767,(0110 1185-1187.

Rechten en bevoegdheden

De heerlijkheid Hooge en Lage Zwaluwe bezat de lage, middelbare en hoge jurisdictie. De schout werd door de heer benoemd. In Hooge Zwaluwe stond een 'geregthuys' waar door schout en (zeven) schepenen, die samen de rechtbank vormden, recht werd gesproken. Het vonnis kon worden geappelleerd bij het Hof van Holland.

Over de jurisdictie in dit gebied van de 'voormalige Hollandse gebieden in de provincie Noord-Brabant' bestaat nog grote onzekerheid. Zie hierover o.a. M.A. Hiemstra en B.C.M. Jacobs, 'Aan de grenzen van de samenleving, Criminaliteit en jurisdictiemacht in het grensgebied van Staats-Brabant en Holland in de achttiende eeuw' in: Noordbrabants Historisch Jaarboek 12 ('s-Hertogenbosch, 1995), pp. 110-111, noot 2.

De heer bezat een aantal belangijke rechten.

Uitgangspunt van deze opsomming zijn de rekeningen en de condities van verpachting zoals zij in dit hoofdstuk voorkomen.

Allereerst het weiderecht dat door verpachting te gelde werd gemaakt. Het recht van (dijk-)etting was onderdeel van dit weiderecht. Het recht van eendekooi,

Zie ook NDR inv. nr. 7634.

het windrecht onder Hooge Zwaluwe en het recht op cijnzen behoorden aan de heer. De visserij werd verpacht evenals de jacht (vogelvlucht, snippevangst en jacht).

NDR inv.nr. 769, folio 1707-1708 (visrecht) en inv.nr. 766, folio 795 (jachrrecht)

Zowel Hooge als Lage Zwaluwe had een haven. Beide havens waren voorzien van een trekpad. De 'kaaien havengelden' werden verpacht. De route van Holland naar Brabant liep door Lage Zwaluwe. Het veer over de Biesbosch was dan ook van niet te schatten belang. Ook dit schippersveer en het rij- of wagenveer werden verpacht. Met name het recht van aanwas was aanleiding tot grote en langdurige conflicten. Niet verwonderlijk in een gebied waar het land jaarlijks 'groeide', nadat de ramp in 1421 grote delen onder water had gezet.

Zie o.a. NDR inv.nrs. 7655,7658 en 7721.

Tot slot bezat de heer ook het collatierecht in dit domein. Functionarissen die de heer van de Zwaluwe aanstelde

De functies zoals vermeld in NDR inv.nr. 686, folio 865 e.v. In veel gevallen werden functionarissen in meerdere functies tegelijk aangesteld. Het is niet altijd duidelijk wanneer het om aparte functies ging. Om hierover zekerheid te verkrijgen moeten de aanstellingsakten zelf geraadpleegd worden, waarnaar in het 'Amptboek' verwezen wordt.

in Hooge en Lage Zwaluwe:

Baljuw Dijkgraaf Schout Ontvanger der verpondingen Secretaris Stokhouder Rentmeester Bode van het domein Bode van de Zwaluwe Apotheker 's Lands Medicine Doctor Kerkmeester

in Hooge Zwaluwe:

Koster Schoolmeester Voorlezer Onderschoolmeester Korenmartschippers Voerlieden Chirurgijn Organist

in Lage Zwaluwe:

Koster Schoolmeester Onderschoolmeester Voorzanger Commissaris van de veerschippers Commissaris van het Nieuwe Veer Korenmart schippers Spuiwachter van het spui voor de haven Chirurgijn

in de Vierendelenpolder:

Dijkgraaf Penningmeester Heemraden

Deze heemraden werden ook aangesteld voor de polders Oud en Nieuwland en Quistgeld.

Bode Sluiswachter

Tevens sluiswachter van de Nieuwe Zwaluwse Polder en van de Emiliapolder

in de Royalen Polder:

Dijkgraaf Heemraden Penningmeester Bode

in de Nieuwe Zwaluwse polder:

Dijkgraaf Heemraad Penningmeester Molenaar van de gestichte watermolen

in de overige polders:

Heemraden voor de Zwaluwe in: -Emiliapolder -Zonzeelse Polder -Binnenpolder Gezworenen van de Lage Zwaluwe Heemraden onder de polders van de Hooge en Lage Zwaluwe Gezworenen van de Kikvorsenpolder

in de Turverij:

Opzichter over de arbeiders Notitiehouder en Lijstenformeerder Pijler van de dikte en opmeter van de op het veld liggende beslagen moer Opzichter over de Riet-, Biezen-, Grienden Houtgewassen

in Twintighoeven:

Schout Secretaris Dijkgraaf Heemraden Gezworenen

in Klein Waspik:

Schout Secretaris

Beheer

De rechten en goederen in het domein werden beheerd door de rentmeester, die binnen de gemeenschap een aanzienlijke positie had. Tot het begin van de 17e eeuw werden de heerlijkheden nog als aparte domeinen beschouwd getuige het feit dat er aparte rentmeesters werden aangesteld: een voor de heerlijkheid Lage Zwaluwe en een voor de heerlijkheid Hooge Zwaluwe, Twintighoeven en Klein Waspik.

Zie de rekeningen over deze periode: Lage Zwaluwe, 1588-1615 onder NDR inv.nrs. 7732-7759 en Hooge Zwaluwe, etc, 1592-1610 onder NDR inv.nrs. 7764-7778. Tot en met 1600 werden in de rekeningen van Hooge Zwaluwe ook de ambachten Drimmelen, Almonde, Dubbelmonde en Standhazen genoemd.

In beide heerlijkheden was Joan van de Corput aangesteld als rentmeester, de rekeningen waren gescheiden.

Hoewel Joan van de Corput in de rekeningen tot en met 1600 schreef dat hij rentmeester was van '... Hooge Zwaluwe, Twintich hoeven, Dubbelmonde, Almonde, Drimmelen, Stanthasen ende Cleijn Waspyck ..' moest hij wel een slag om de arm houden: '..voor zoo vele als van elcker heerlickheyt in desen ontfange gecomprehendeert wordt..'. Vanaf 1580 werd het grote visserijgebied van de verdronken ambachten Almonde en Dubbelmonde, evenals de ambachten Standhazen en Drimmelen beheerd door de rentmeester van Geertruidenberg. Een klein deel van de visserij in de Verdronken Waard, voorzover het viel onder de jurisdictie van Hooge (en Lage) Zwaluwe, werd beheerd door de rentmeester van de Zwaluwen. In 1602 schreef Van de Corput dan ook bescheiden dat hij rentmeester was '..vander Hooge Zwaluwe, Twintich hoeven ende van Cleijn Waspyck mette toebehoren..'.

NDR inv.nrs. 7770-7778.

Toen Frederik Hendrik in 1611 heer werd van de beide Zwaluwen, werd het beheer van het gebied een eenheid: de rentmeester diende nog slechts een rekening in 'wegens het beheer van de domeinen Hooge en Lage Zwaluwe, Twintighoeven en Klein Waspik'.

Twintighoeven en Klein Waspik'. De eerste tijd werden de ontvangen gelden van de beide heerlijkheden nog wel apart vermeld.

In de periode na de dood van Johan Willem Friso behoorde de Zwaluwe tot de geëxtradeerde goederen, waaruit de inkomsten voorlopig toekwamen aan Frederik van Pruisen. Nadat in 1732 een akkoord was bereikt over de erfenis werd Frederik van Pruisen heer van Hooge en Lage Zwaluwe. Tot 1754 waren de rentmeesters en alle andere functionarissen dan ook benoemd door en in dienst van de koning van Pruisen.

Achtereenvolgens waren rentmeester:

De hier gegeven jaartallen zijn gebaseerd op de jaren waarover de rekeningen zijn ingediend; voor nadere gegevens zie het zogenaamde 'Amptboek' NDR inv.nr. 686, folio 866r e.v.

1588-1614 Joan van de Corput

Ook wel als Johan of Jean de Corput geschreven.

1615-1637 N.N. 1638-1654 Coenraet Ruysch 1655-1674 Johan Nicolaas van Malepert 1675-1689 Daniël van Bodegom 1692-1699 Willem van Neurenberck 1700-1711 Nicolaas Dierquens Adriaan Anemaat, gesubstitueerd 1712-1754 (benoemingdoor Frederik, koning van Pruisen, heer van de Zwaluwe) - Anthoni Swaens [1711?]-1723

Zie NDR inv.nr. 7669 (commissiebrief).

- Bernard de Brengues 1723-(...)

Zie NDR inv. nr.. 7669 (commissiebrief).

- Johan Recalt van Fenema 1735-1751

In NDR inv. nr.. 7660 wordt Van Fenema genoemd als rentmeester van de koning van Pruisen in Zwaluwe

- Pieter Kleijn, substituut 1752 1754 Pieter Kleijn, provisioneel 1756-1766 Pieter Kleijn 1767-1769 Geertruij Asbeek, weduwe van de rentmeester Pieter Kleijn 1770-1776 Johan Dirk Feuilletau de Bruijn 1770-1776 Horatius Leendert Lauta van Aysma 1787-1791 Jacob Lauta van Aysma Daniël van de Meer, vervanger van Jacob Lauta van Aysma 1792-1806 Johan Christaan Engelke 1807- Daniël de Jongh, gequalificeerde van de borgen van J.C. Engelke

Verantwoording van de inventarisatie

De stukken betreffende de ambachtsheerlijkheden in de Verdronken Waard van Zuid-Holland werden tot ca.1590 apart geadministreerd. Drossaers bracht deze stukken dan ook onder in een aparte rubriek.

Drossaers I, I, pp. 115-121: 'De ambachtsheerlijkheden en de visscherij in de Groote Waard'.

Van 1592 tot 1602 werden inkomsten en uitgaven met betrekking tot Drimmelen, Almonde, Dubbelmonde, Twintighoeven, Standhazen en Klein Waspik opgenomen in de rekeningen van Hooge Zwaluwe. Hierbij ging het om de visserij in het gebied dat viel onder de jurisdictie van de Zwaluwe. Tegelijkertijd werden de inkomsten en uitgaven met betrekking tot 'de visserijen in de Verdronken Waard van Zuid-Holland aan de zuidzijde van de Oude Maas' (in ieder geval vanaf 1580) opgenomen in de rekeningen van Geertruidenberg. Vanaf 1638 werd het rentmeesterschap van de Zwaluwe in een adem genoemd met dat van Twintighoeven en Klein Waspik. In deze inventaris zijn de stukken die betrekking hebben op de voormalige ambachtsheerlijkheden Almonde en Dubbelmonde en de stukken met betrekking tot Drimmelen en Standhazen in het hoofdstuk Geertruidenberg geplaatst, de stukken met betrekking tot Twintighoeven (en Klein Waspik) zijn geplaatst in het hoofdstuk betreffende Hooge en Lage Zwaluwe. Het is duidelijk dat er zeker in de periode 1580-1640 overlappen bestaan: in die gevallen wordt de onderzoeker aangeraden beide hoofdstukken te raadplegen.

Verwante Archieven

Stukken betreffende Hooge en Lage Zwaluwe, Twintighoeven en Klein Waspik over de periode 1581-1811 bevinden zich ook in:

Rijksarchief in Noord-Brabant: Archief van de schepenbank van Hooge en Lage Zwaluwe, 1559-1811. Archieven van de rentmeesters van prins Frederik en hun opvolgers (1456) 1840-1932.

Streekarchief Nassau-Brabant: Oud Administratief Archief van Hooge en Lage Zwaluwe tot 1814. Archief van het waterschap 'De Emiliapolder', 1646-1954.

9729 A ALGEMEEN
- 9730 7614-7625 Verbalen van de leden van de Domeinraad wegens hun jaarlijkse inspectiereizen. Met bijlagen. 1757-1797. 12 banden
- 9743 7626 Aantekeningen over enkele polders onder de Zwaluwe opgesteld door rentmeester Pieter Kleijn, 7 november 1762. 1 katern
  
  De gegevens werden opgenomen in de 'Registers met aantekeningen' onder de betreffende hoofden; zie hiervoor NDR inv. nr. 764-769.
- 9744 7627-7629 Generale rapporten van de rentmeester wegens de gesteldheid van het domein, 1776-1795. 3 banden
  - 9745 7627 1776-1788. Met bijlagen. Afgehoord 1777-1788. 1777-1788.
    
    Het rapport over 1788 is niet afgehoord.
  - 9746 7628 1789-1793. Met bijlagen. Afgehoord 1790-1794. 1790-1794.
  - 9747 7629 1794-1795. Afgehoord 1795-1796. 1795-1796.
- 9748 7630 Memories van de rentmeester wegens ontvangen resoluties en orders van de Domeinraad, 1776-1793. 1 band
  
  Zie ook bijlage in NDR inv.nr. 7624.
- 9749 7631 Ingekomen stukken bij de rentmeester van Hooge en Lage Zwaluwe van de inspecteur-generaal, later commissaris der Nationale Domeinen, E. Temminck, 1806-1810, met twee brieven van Temminck aan de rentmeester van het domein Oosterhout, 1804. 1 omslag
- 9750 7632 Ingekomen stukken bij de Administrateurs der goederen in Holland gelegen van de prins van Oranje. Met agenda. 27 april 1795 - 5 oktober 1796. 1 band